Ndryshimi në mes të softverit sistemor dhe softverit aplikativ Llojet e softverit sistemor Funksionet bazike, karakteristikat dhe kategorit e softverit sistemor Përshkrimi i sistemeve operative etj

1. Softveri sistemor

2. Gjatë kësaj ligjerate do të mësojmë
• Ndryshimi në mes të softverit sistemor dhe
softverit aplikativ
• Diskutimi i katër llojeve të softverit sistemor
• Diskutimi i funksioneve bazike, karakteristikave
dhe kategorive të softverit sistemor
• Përshkrimi i sistemeve operative Windows, Mac
OS, UNIX, Linux dhe virtualizimi
• Pershkrimi i qëllimit të Utilities dhe Utility suites
• Identifikimi i pesë utilities me kryesore
• Diskutimi i Utilities të Windows

3. Hyrje
Në këtë ligjeratë do të mësojmë për softverin
sistemor i cili përdoret për aktivizimin e pjesës
hardverike të sistemit kompjuterik.
Softveri sistemor nuk është një program i vetëm
por një tërësi e shumë programeve të cilat
funksionojnë edhe pa intervenimet e përdoruesve.
Jemi dëshmitarë të disa viteve më parë që kur kemi
blerë një softver aplikativ ka qenë i përshtatshëm
vetëm për një sistem operativ. Sot shumica e
programeve janë të përshtatshme gati për të gjitha
sistemet operative apo për ato sisteme operative
që dominojnë në tregun botëror.
Mirëpo, kemi edhe programe web based të cilat
çdo herë e më shumë po i anashkalojnë sistemet
operative.

4. Softveri sistemor
Softveri sistemor ka për detyrë aktivizimin e pjesës
hardverike të një sistemi kompjuterik. Softveri sistemor
përfshinë katër lloje të programeve, të cilat janë:
•Operating systems – komunikimi në mes përdoruesit dhe
sistemit kompjuterik, aktivizimi i programeve tjera të
instaluara në sistemin kompjuterik
•Utilities – programet vegla të kanë detyra specifike në
menaxhimin e resurseve të një sistemi kompjuterik
•Device drivers – janë programe të specializuara të cilat
mundësojnë integrimin e pajisjeve hyrëse apo dalëse me
sistemin kompjuterik
•Language translators – konvertimi i gjuhëve të ndryshme
dhe instruksioneve të shkruara nga programerët në atë
gjuhë që kompjuteri të kuptojë dhe procesoi

5. Sistemet operative
Një sistem operativ është një koleksion i
programeve që aktivizojnë pjesën teknike të një
sistemi kompjuterik.
Mund të themi se sistemi operativ është
programi më i rendësishëm në një sistem
kompjuterik. Pa funksionimin e sistemit
operativ, mund të themi se sistemi kompjuterik
është i papërdorshëm.
Një sistem operativ përmban këto cilësi:
•Funksionet
•Karkteristikat
•Kategoritë

6. Funksionet e sistemit operativ
Çdo sistem kompjuterik ka të instaluar një sistem operativ dhe çdo
sistem operativ ka funksionet e tij. Këto funksione mund të
klasifikohen në tri grupe:
•Managing resources – menaxhimi i resurseve kompjuterike duke
përfshirë memorien, ruajtjen, procesimin si dhe çdo pajisje tjetër duke
përfshirë printerin dhe monitorin
•Siguron një User interface – sistemi operativ ua mundëson
shfrytëzuesve komunikimin interaktiv me aplikacionet dhe hardverin
kompjuterik përmes paraqitjes grafike. Më herët ky komunikim është
bërë në bazë të komandave. Në shumicën e sistemeve operative
përdoret teknika GUI (graphical user interface). Kjo teknikë përdor
element grafike siq janë ikonat (icons) dhe dritaret (windows).
•Running applications – ekzekutimi i më shumë programeve në të
njëjtën kohë, kjo teknikë quhet multitasking, dmth puna më më shumë
programe në të njëjtën kohë.

7. Karakteristikat e sistemit operativ
Kyçja apo rikyçja e komjuterit quhet booting system. Kemi dy mënyra
të kyçjes së kompjutërëve, kemi kyçje të lehtë dhe kyçje të dhunshme.
Një sistem operativ ka karakteristika të ndryshme, të cilat janë të
njëjta edhe me programet tjera të zakonshme, ato janë:
•Icons – ikonat janë paraqitje grafike e programit, llojit të fajllave ose
funksione të ndryeshme
•Pointer – treguesi i miut
•Windows – dritare të cilat paraqesin informacionne dhe ekzekutim të
programeve
•Menus – përmbajnë një listë të opcionëve ose komandave
•Dialog boxes – përmbajnë informacione ose paraqitjen e ndonjë
kërkese
•Help – përmban ndihmën për sistemin operativ, si për funksionet dhe
procedurat

8. Kategoritë e sistemit operativ
Në treg ekzistojnë më qindra sisteme operative, mund t’i ndajmë në
tri kategori kryesore:
•Embedded operating systems – sistem operativ i cili përdoret për
pajisjet telefonike, sisteme të video lojrave, në reciver kabllor apo
satelitor apo në pajisje të vogëla elektronike.
•Network operating systems (NOS) – sisteme operative që përdoren
për të koordinuar dhe kontrolluar kompjuterët të cilët janë të lidhur në
mes veti apo në rrjet. Kompjuteri në të cilin është i vendosur ky sistem
kompjuterik quhet edhe server i atij rrjeti.
•Stand-alone operating system (desktop operating system) –
përdoret për kontrollimin dhe menaxhimin e kompjuterëve të llojit
desktop apo netbook (laptop). Ky sistem operativ është i vendosur në
hard diskun e kompjuterit. Çdo kompjuter desktop apo netbook mund
të jetë i lidhur në rrjet me ndonjë NOS për ndarjen apo shkëmbimin e
të dhënave, këta kompjuter quhen klient të rrejtit.

9. Sistemi operativ Windows
Sistemi operativ Windows i zhvilluar nga kompania Microsoft është
sistemi operativ më i popullarizuar në botë më rreth 90% të tregut. Për
arsye së ka një shtrirje të madhe shumica e softverit aplikativ
zhvillohet në përshtatshmëri më sistemin operativ Windows. Për më
shumë informata shikoni web faqen e internetit
www.microsoft.com. Kemi disa versione të sistemit operativ
Windows siq janë:
•Windows 98
•Windows 2000 Professional
•Windows ME
•Windows XP
•Windows Vista
•Windows 7 dhe
•Windows 8 Beta version

10. Sistemi operativ Mac OS
Sistemi operativ Mac si dhe kompjuterët Macintosh
kanë filluar të zhvillohen qysh në vitin 1984. Janë
kompjuterët e parë që kanë përdorur teknikën GUI
(graphical user interface). është i dizajnuar për
kompjuterët Apple, ka një shtrirje të vogël në
krahasim më Windows, ka softver aplikativ të
përshtatur për këtë sistem operativ. Mac OS
konsiderohet njëri ndër sistemet operative më
inovativ. Versioni i fundit ikëtij sistemi operativ
është Mac OS X. Për më shumë informata shikoni
web faqen e internetit http://
www.apple.com/macosx/.

11. Sistemi operativ Unix dhe Linux
Sistemi operativ Unix është i dizajnuar për punë dhe
menaxhim të rrejtave kompjuterike. Kryesishtë janë
shumë të fuqishëm dhe të sofistikuar për instalim dhe
mirëmbajtje të web serverëve. Ka shumë versione të
këtij sistemi operativ, më injohuri ndër ta është Linux.
Linux fillet i ka nga një student i Universitetit të
Helsinkit, i ashtuquajturi Linus Torvalds, në vitin 1991.
Ai lejoi shpërndarjen kodit të sistemit operativ në
forma të hapur dhe mund të modifikohet dhe editohet
zhvillimi i këtij sistemi operativ. Ky sistem mendohet
edhe si një alternativ tjetër ndaj Windowsit. Për më
shumë informata shikoni web faqen e internetit
en.wikipedia.org/wiki/Linux

12. Virtualization
Siq e kemi diskutuar më herët programet aplikative janë të
dizajnuara për sisteme operative të veçanta. Nëse ne dëshirojmë
të ekzekutojmë programe të ndryshmë të cilat kërkojnë sisteme
operativet ëndryshme, atëherë duhet të kemi po aq sisteme
kompjuterike. Mirëpo në mund të kemi të instaluar në një
sistem kompjuterik më shumë se një sistem operativ. Kjo
mundësi quhet virtualization (virtualizim).
Me një softver që mundëson virtualizim atëherë kompjuteri
mund të ndahet edhe në një kompjuter tjetër virtual. Më çka
rezulton në mund t ëkemi dy kompjuter në një kompjuter të
cilët kanë të instaluar sisteme operative të ndryeshme dhe
punojnë të pavarur njëri nga tjetri.
•Host operating system – SO i instaluar në kompjuter
•Guest operating system – SO i instaluar si virtual

13. Utilities – programet vegla
Utilities janë programe të specializuara për lehtësimin e punës së
kompjuterit. Ka më qindra lloje të këtyre programeve. Më kryesoret janë:
•Troubleshooting (diagnostic programs) – programet diagnostifikuese të
cilat identifikojnë dhe i rregullojnë problemet e vogëla, pa u bërë serioze
•Antivirus programs – programe të cilat mbrojnë kompjuterin nga sulmet
e viruseve apo programeve që kanë qëllim shkatërrimin e sistemit
kompjuterik
•Uninstall programs – janë programe që na mundësojnë deinstalimin apo
largimin e programeve të panevoshme nga hard disku i kompjuterit
•Backup programs – programe për bërje të kopjeve rezervë për mos
humbje të të dhënave në rast të dëmtimeve të origjinalit
•File compression programs – programe për kompresimin e fajllave për
arhivim apo që marrin hapsirë më të vogël në hardiskun e kompjuterit,
gjithashtu fajllat e kompresuar është më lehtë tëi transferojmë në
internet.

14. Windows Utilities – programet vegla të
Windows
Sistemi operativ Windows përmban disa programe vegla të cilat janë:
•Backup and Restore - programe për bërje të kopjeve
rezervë për mos humbje të të dhënave në rast të
dëmtimeve të origjinalit
•Disk cleanup – program që bën pastrimin e hard
diskut nga fajllat e panevojshëm dhe lirimit të hapsirës
si dhe ngritjes së përformances së punës në kompjuter
•Disk defragmenter – bënë rirenditjen dhe
riorganizimin e fajllave nëpër sektorët e hard diskut

15. Device driver
Në një sistem kompjuterik kemi pajisje hardevrike, ku
mund të jenë hyrëse edhe dalëse. Për tu përshtatur
dhe për të punuar pajisja në mënyr të duhur atëherë,
në sistemin kompjuterik duhet instaluar programin e
pajisjes që përndryshe quhet driver.