Ngô Công Tình

1. C¸c vÞ thuèc §«ng y
Ch­¬ng I
§¹i c­¬ng vÒ thuèc
I- Nguån gèc.
Thuèc §«ng y gåm c¸c lo¹i thùc vËt, ®éng vËt, kho¸ng vËt vµ mét sè chÕ phÈm ho¸ häc:
§«ng y dïng c¸c thuèc sau:
Thuèc lµ thùc vËt ®· l©u dïng nhiÒu.
Kho¸ng vËt, ®éng vËt kh«ng nhiÒu,
ChÕ phÈm cµng Ýt, nãi ®Òu kh«ng sai.
Sù xuÊt hiÖn cña thuèc lµ do kinh nghiÖm thùc tiÔn ®Êu tranh víi bÖnh tËt cña nh©n d©n
mµ lµm ra. Sè l­îng, chÊt l­îng tiÕn bé theo sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi:
Sù xuÊt hiÖn thuèc do lµ:
Kinh nghiÖm thùc tiÔn, tr¶i qua l©u ®êi.
§Êu tranh ch÷a bÖnh kÞp thêi,
Nh©n d©n, thÇy thuèc nhiÒu ®êi truyÒn nhau.
Sè l­îng, chÊt l­îng tiÕp nhau,
Theo sù ph¸t triÓn vÒ sau thªm nhiÒu…
* * *
II- Thu h¸i b¶o qu¶n.
1- Thu h¸i.
C¸c bé phËn c©y thuèc cã thêi kú sinh tr­ëng nhÊt ®Þnh nªn thêi gian thu h¸i kh¸c nhau ®Ó
®¶m b¶o tû lÖ ho¹t chÊt cao nhÊt:
C©y thuèc sinh tr­ëng kh¸c nhau,
Thêi gian thu h¸i kh¸c nhau còng nhiÒu.
Tû lÖ ho¹t chÊt cÇn nhiÒu,
Thu h¸i, b¶o qu¶n dïng nhiÒu vÒ sau…
* * *
III-Bµo chÕ ®¬n gi¶n.
1- Môc ®Ých.
a- CÇn lµm mÊt hoÆc lµm gi¶m chÊt ®éc cña thuèc.
ThÝ dô: B¸n h¹ dïng sèng g©y ngøa, nªn ph¶i chÕ víi n­íc Gõng. Ba ®Ëu cã dÇu g©y Øa
ch¶y d÷ déi, cÇn bµo chÕ lµm mÊt chÊt dÇu, gi¶m ®éc tÝnh:
“B¸n h¹” dïng sèng ngøa v« cïng,
Nªn ph¶i chÕ biÕn víi “n­íc Gõng”,
“Ba ®Ëu” cã dÇu g©y Øa ch¶y,
Lµm hÕt chÊt dÇu, Øa ch¶y ngõng…
* * *
IV- TÝnh n¨ng d­îc vËt.
TÝnh n¨ng D­îc vËt lµ t¸c dông d­îc lý cña vÞ thuèc ®Ó ®iÒu chØnh l¹i sù mÊt th¨ng b»ng
vÒ ¢m, D­¬ng trong c¬ thÓ.
TÝnh n¨ng cña thuèc gåm: KhÝ- VÞ, th¨ng- gi¸ng, phï- trÇm vµ bæ - t¶.
T¸c dông D­îc vËt, tÝnh n¨ng,
§iÒu chØnh sù mÊt th¨ng b»ng D­¬ng, ¢m.
Th¨ng - gi¸ng, KhÝ- VÞ, phï- trÇm,
Cïng víi bæ - t¶ thuéc phÇn tÝnh n¨ng…
* * *
48

2. V- Sù quy kinh cña thuèc.
Quy kinh lµ t¸c dông ®Æc biÖc cña c¸c vÞ thuèc ®èi víi c¸c bé phËn kh¸c nhau cña c¬ thÓ,
tuy vÒ tÝnh n¨ng ®­îc vËt (KhÝ, vÞ, bæ, t¶) cã thÓ gièng nhau, nh­ng t¸c dông ch÷a bÖnh ë c¸c vÞ
trÝ l¹i kh¸c nhau.
ThÝ dô: BÖnh NhiÖt ph¶i sö dông thuèc Hµn l­¬ng; nh­ng NhiÖt ë PhÕ, VÞ, §¹i tr­êng
kh¸c nhau, ph¶i sö dông thuèc kh¸c nhau:
BÖnh NhiÖt dïng thuèc Hµn l­¬ng,
Nh­ng NhiÖt ë PhÕ, §¹i tr­êng kh¸c nhau.
Sö dông thuèc còng kh¸c nhau,
Thuèc cÇn sö dông tr­íc, sau hµi hoµ…
* * *
VI- Sù phèi hîp cña c¸c vÞ thuèc.
Phèi ngò lµ viÖc sö dông hai vÞ thuèc trë lªn, nã lµ c¬ së cho viÖc t¹o thµnh c¸c bµi thuèc
dïng trªn l©m sµng.
Môc ®Ých cña sù phèi ngò c¸c vÞ thuèc lµ ®Ó ph¸t huy hiÖu lùc ch÷a bÖnh, h¹n chÕ t¸c
dông sÊu cña vÞ thuèc, mÆt kh¸c thÝch øng víi nh÷ng chøng hËu gåm nhiÒu triÖu chøng phøc t¹p
trong qu¸ tr×nh bÖnh tËt:
Môc ®Ých phèi ngò, ®ã lµ:
Ph¸t huy hiÖu lùc thuèc mµ tèt lªn.
Thuèc t¸c dông xÊu gi¶m liÒn,
ThÝch øng ch÷a bÖnh, thuèc thªm ®iÒu hoµ…
* * *
VII- Sù cÊm kþ trong khi dïng thuèc.
1- Nh÷ng vÞ thuèc cÊm kþ khi cã thai.
Lo¹i cÊm dïng: C¸c lo¹i thuèc cã t¸c dông: Trôc thuû, t¶ h¹, ph¸ KhÝ, ph¸ HuyÕt:
Ba ®Ëu (t¶ h¹) Manh trïng (ph¸ huyÕt)
Khiªn ng­u (trôc thuû) Thuû diÖt (ph¸ HuyÕt)
§¹i kÝch (trôc thuû) Tam thÊt (ho¹t HuyÕt)
Th­¬ng lôc (trôc thuû) X¹ h­¬ng (ph¸ KhÝ)
Nga truËt (ph¸ HuyÕt)
2- Lo¹i dïng thËn träng: C¸c vÞ thuèc cã t¸c dông ph¸ KhÝ, t¶ h¹, ho¹t HuyÕt, ®¹i NhiÖt:
§µo nh©n (ho¹t HuyÕt) ChØ thùc (ph¸ KhÝ)
Hång hoa (ho¹t HuyÕt) Phô tö (®¹i nhiÖt)
B¸n h¹ (t¶ h¹) Can kh­¬ng (®¹i nhiÖt)
§¹i hoµng (t¶ h¹) Nhôc quÕ (®¹i nhiÖt)
* * *
VIII- Quy chÕ thuèc ®éc ®«ng y.
(Quy ®Þnh ban hµnh ngµy 4/4/1963 cña Bé Y tÕ).
1-B¶ng s¾p xÕp thuèc ®éc vµ liÒu l­îng tèi ®a.
1.1- B¶ng A.
1.2- B¶ng B…
* * *
49

3. Ch­¬ng II
thuèc gi¶i biÓu
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc gi¶i biÓu lµ nh÷ng thuèc ®­a ngo¹i tµ (Phong, Hµn, ThÊp, NhiÖt) ra ngoµi b»ng
®­êng må h«i, ch÷a nh÷ng bÖnh cßn ë bªn ngoµi (biÓu), lµm cho bÖnh kh«ng x©m nhËp vµo trong
(lý).
C¸c vÞ thuèc nµy ®a sè cã vÞ cay, cay cã t¸c dông ph¸t t¸n g©y ra må h«i vµ qua ®­êng nµy
®­a tµ KhÝ ra ngoµi.
Gi¶i biÓu, thuèc th­êng ®­îc dïng,
§Ó ®­a tµ KhÝ kÕt ng­ng ra ngoµi.
B»ng må h«i, h¬i thë dµi,
Kh«ng cho vµo lý, ë ngoµi tan ngay.
Nãi chung c¸c vÞ thuèc nµy,
§a sè thuèc cã vÞ cay phÇn nhiÒu.
T¸c dông ph¸t t¸n ®· nªu,
G©y må h«i ®æ, thuèc nhiÒu l¹i hay.
Tµ KhÝ tÝch tô bao ngµy,
Må h«i mµ cã, ®­êng nµy th¶i ra…
* * *
Kinh giíi
Kinh giíi lµ th©n vµ l¸ c©y Kinh giíi, hä Hoa m«i.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, Êm vµo kinh PhÕ, Can.
b- T¸c dông: Ph¸t t¸n Phong hµn, t¸n ø chØ HuyÕt.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a c¶m m¹o do l¹nh: C¸c chøng ®au d©y thÇn kinh do l¹nh, lµm mäc ban chÈn, gi¶i
®éc, gi¶i dÞ øng, ch÷a ngøa; cÇm m¸u: §¸i ra m¸u, ch¶y m¸u cam (hay dïng hoa Kinh giíi sao
®en):
Ch÷a chøng c¶m m¹o xÈy ra,
Lµ do gÆp l¹nh, kÓ lµ ®· l©u.
Ch÷a d©y thÇn kinh bÞ ®au,
Lµm nèt ban chÈn thi nhau mäc ®Òu.
Gi¶i ®éc, ch÷a ngøa, nhanh tiªu,
Ch÷a ®¸i ra m¸u, ch¶y nhiÒu m¸u cam.
e- LiÒu l­îng: 4g~10g/ ngµy, c¸c d¹ng thuèc:
Kinh giíi th¸n (sao ®en); Kinh giíi tuÖ (hoa Kinh
giíi), Giíi tuÖ sao, Giíi tuÖ sao ®en…
* * *
50

4. Cñ hµnh
(Th«ng b¹ch, Hµnh hoa, §¹i th«ng, Tø quý th«ng…)
a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, VÞ.
b- T¸c dung: Ph¸t t¸n Phong hµn, lý KhÝ.
c- øng dông l©m sµng:
Ch÷a c¶m m¹o do l¹nh, thèng kinh (®au bông
kinh) do gÆp l¹nh, ®au bông do gÆp l¹nh, ch÷a môn
nhät khi míi bÞ viªm:
Ch÷a c¶m do nhiÔm l¹nh Hµn,
HoÆc khi gÆp l¹nh nã lµm thèng kinh.
Ch÷a chøng ®au bông ph¸t sinh,
§¾p trõ môn nhät, lµm ®×nh viªm s­ng.
d-LiÒu l­îng: 3g~ 6g/ ngµy.
* * *
Ch­¬ng III
thuèc thanh nhiÖt
I- §¹i c­¬ng
1- §Þnh nghÜa
Thuèc thanh NhiÖt lµ nh÷ng thuèc cã tÝnh chÊt Hµn l­¬ng ®Ó ch÷a bÖnh g©y chøng NhiÖt
trong ng­êi.
Chøng NhiÖt ë ®©y thuéc lý, do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau g©y ra.
Thanh NhiÖt, thuèc tÝnh Hµn l­¬ng,
§Ó ch÷a chøng NhiÖt, tæn th­¬ng trong ng­êi.
Chøng NhiÖt thuéc lý biÕt råi,
Kh¸c nhau g©y bÖnh, thuèc thêi kh¸c nhau…
* * *
tróc diÖp
Tróc diÖp lµ l¸ c©y tre, hay c©y VÇu, hä Lóa. Dïng l¸ non t­¬i hay ph¬i kh«.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¹m, ngät, l¹nh vµo kinh T©m, VÞ.
b- T¸c dông: Thanh NhiÖt, t¶ Ho¶, trõ phiÒn, an thÇn.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a chøng sèt cao, miÖng lë loÐt; an thÇn khi
sèt cao vËt v·; ch÷a n«n do sèt cao (VÞ nhiÖt); ch÷a
ho, ®au häng, viªm PhÕ qu¶n:
Ch÷a loÐt miÖng, h¹ sèt cao,
VÞ nhiÖt, n«n möa dïng vµo hÕt ngay.
Ch÷a ho, ®au häng hµng ngµy,
Ch÷a viªm PhÕ qu¶n, cã ngay khi cÇn.
Thuèc cßn t¸c dông an thÇn,
Ch÷a chøng vËt v· mçi lÇn sèt cao.
d- LiÒu l­îng: 4g~24 g/ ngµy…
* * *
51

5. Ch­¬ng IV
thuèc lîi thuû thÈm thÊp
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc lîi thuû thÈm ThÊp lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông lîi niÖu, ®Ó bµi tiÕt thuû thÊp ø ®äng
trong c¬ thÓ ra ngoµi. §a sè c¸c vÞ thuèc nµy tÝnh b×nh, vÞ ®¹m:
Lîi thuû, thÈm ThÊp thuèc lµ:
Thñy thÊp ø ®äng cho ra bªn ngoµi.
TÝnh b×nh, vÞ ®¹m c¶ hai,
§Òu cã trong thuèc, víi vµi chøc n¨ng.
CÇn ph©n biÖt víi thuèc trôc thuû, lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông m¹nh ®­a n­íc ra ngoµi
b»ng 2 ®­êng: TiÓu tiÖn vµ ®¹i tiÖn…
* * *
kim tiÒn th¶o
(C©y v¶y rång, m¾t tr©u)
Kim tiÒn th¶o lµ l¸ t­¬i hay ph¬i kh« cña c©y Kim tiÒn th¶o, hä §Ëu.
a- TÝnh vÞ quy kinh: H¬i mÆn, b×nh, vµo kinh Can, §ëm, ThËn.
b- T¸c dông: Lîi thuû, th«ng l©m.
c- øng dông l©m sµng:
Ch÷a sái ThËn, sái ®­êng dÉn MËt, hoµng ®¶n nhiÔm trïng,
môn nhät:
Ch÷a chøng hoµng ®¶n nhiÔm trïng,
Sái ®­êng dÉn MËt ®· tõng xÈy ra.
Lµm cho sái ThËn ph¶i ra,
Cßn trõ môn nhät, sau lµ th«ng l©m.
d- LiÒu l­îng: 40 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng V
thuèc trôc thuû
I- §¹i c­¬ng
1- §Þnh nghi·
Thuèc trôc thuû lµ nh÷ng vÞ thuèc cã t¸c dông ch÷a phï thòng, cæ tr­íng, ø n­íc ë mµng
Phæi, mµng Tim mµ bÖnh thÓ kh¸ trÇm träng:
Trôc thuû, thuèc t¸c dông lµ:
Ch÷a phï, cæ tr­íng xÈy ra bÊt th­êng.
Mµng Tim, mµng Phæi tæn th­¬ng,
N­íc ø, ®äng l¹i bÖnh th­êng nÆng thªm.
2- T¸c dông chung.
Thuèc trôc thuû cã tÝnh n¨ng m¹nh, ®­a n­íc ra ngoµi b»ng ®­êng ®¹i tiÖn vµ tiÓu tiÖn:
TÝnh n¨ng thuèc trôc thuû lµ:
RÊt m¹nh, ®­a n­íc ®i ra bªn ngoµi.
§¹i tiÖn, tiÓu tiÖn c¶ hai,
Qua hai ®­êng Êy, miÖt mµi diÔn ra.
V× vËy cã tµi liÖu xÕp ch­¬ng nµy vµo môc thuèc t¶ h¹, cã tµi liÖu xÕp ch­¬ng nµy vµo
môc thuèc lîi ThÊp…
52

6. * * *
II- C¸c vÞ thuèc trôc thuû
1- C¸c vÞ thuèc cã trong n­íc
khiªn ng­u tö
(H¾c söu, h¹t B×m b×m).
Khiªn ng­u tö lµ h¹t c©y B×m b×m, hä B×m b×m, cã thø h¹t tr¾ng (B¹ch söu), cã thø h¹t ®en
(H¾c söu), lo¹i ®en ®­îc dïng nhiÒu h¬n.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh PhÕ, ThËn, Bµng quang.
b- T¸c dông: TÈy, lîi niÖu, s¸t trïng.
c- øng dông l©m sµng:
- Trôc thuû trõ phï thòng: G©y khã thë, ch©n phï, t¸o bãn. TÈy, dïng liÒu nhÑ cã thÓ
nhuËn trµng, ch÷a chøng t¸o bãn. Ch÷a ho, long ®êm, ch÷a giun ®òa:
Lîi niÖu, trôc thuû trõ phï,
Ch÷a ho, khã thë, ch©n phï ®· l©u.
NhuËn trµng, thuèc tÈy kh¸c nhau,
Tr­íc ch÷a t¸o bãn, giun sau ®­îc trõ.
d- LiÒu l­îng: 4g~6 g/ ngµy.
e- CÊm kþ:
- Kh«ng dïng c¸c tr­êng hîp, sau ®©y: PhÕ h­ g©y suyÔn tøc suy h« hÊp ng­êi giµ, T©m
phÕ m¹n, Tú h­ phï thòng, phï dinh d­ìng, bÝ ®¸i do KhÝ h­; ng­êi sau khi mæ kh«ng tiÓu tiÖn
®­îc:
Kh«ng dïng c¸c tr­êng hîp sau:
PhÕ h­ g©y suyÔn, tøc ®au ng­êi giµ.
H« hÊp suy nh­îc xÈy ra,
T©m phÕ ®Òu m¹n, sau lµ Tú h­.
G©y ra l¾m chøng thòng phï,
Do suy dinh d­ìng phï tõ ®Êy ra.
KhÝ h­, bÝ ®¸i sinh ra,
Ng­êi sau khi mæ, tiÓu mµ khã kh¨n.
f- Bµo chÕ.
Dïng sèng: Ph¬i kh«, khi bèc thuèc g· dËp hoÆc
t¸n mÞn lµm hoµn th× t¸c dông m¹nh; dïng khi sao vµng
t¸c dông kÐm h¬n:
Dïng sèng thuèc ph¶i ph¬i kh«,
Cã thÓ gi· dËp, xay th« dïng dÇn.
HoÆc lµ t¸n nhá khi cÇn,
T¸c dông thuèc sèng, ®a phÇn m¹nh h¬n.
Sao vµng t¸c dông nhÑ h¬n,
Khi bµo chÕ thuèc, sím h«m mµ lµm…
* * *
53

7. Ch­¬ng VI
thuèc trõ hµn
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc trõ Hµn lµ nh÷ng thuèc tÝnh Êm vµ nãng ®Ó ch÷a c¸c chøng bÖnh g©y ra l¹nh trong
c¬ thÓ do phÇn D­¬ng khÝ bÞ gi¶m sót:
Nãi vÒ lo¹i thuèc trõ Hµn,
Thuèc tÝnh nãng Êm, ®­îc lµm m·i ra.
Ch÷a c¸c chøng bÖnh g©y ra:
L¹nh trong c¬ thÓ do lµ D­¬ng suy…
* * *
ng¶i cøu
Ng¶i cøu lµ l¸ ph¬i kh« cña c©y Ng¶i cøu, hä Cóc, l¸ kh« cµng
®Ó l©u cµng tèt.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, Êm vµo kinh Can, Tú, ThËn.
b- T¸c dông: ¤n kinh, ch÷a rong kinh do l¹nh, an thai, cÇm m¸u.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a ®au bông do gÆp l¹nh; ch÷a rong kinh, rong HuyÕt
do Tú, VÞ h­ Hµn kh«ng thèng HuyÕt.
- An thai do tö cung h­ hµn, Phong hµn g©y ®éng thai.
Ch÷a ®au bông, l¹nh g©y ra,
Rong kinh, rong HuyÕt do lµ Tú h­.
An thai do tö cung h­,
§éng thai ch÷a tèt, cßn trõ Hµn, Phong.
d- LiÒu l­îng: 4g ~ 8g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng VII
thuèc b×nh can tøc phong
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc b×nh Can (b×nh Can: Lµm cho ho¹t ®éng cña Can trë l¹i b×nh th­êng) tøc Phong
(tøc Phong: Lµm t¾t néi Phong) lµ c¸c vÞ thuèc ch÷a c¸c chøng bÖnh g©y ra do néi Phong cßn gäi
lµ Can phong.
Nguyªn nh©n sinh ra Can phong kh¸ nhiÒu, tÝnh chÊt cña Can phong biÕn chuyÓn mau lÑ
nªn ph¶i cã sù phèi ngò kÞp thêi.
C¸c thuèc b×nh Can, tøc Phong,
Ch÷a c¸c chøng bÖnh Can phong g©y thµnh.
Sinh ra l¾m bÖnh, l¹i nhanh,
Can phong biÕn chuyÓn, ®ång hµnh víi nhau.
Thuèc cÇn phèi ngò cho mau,
Lµm Can ho¹t ®éng tr­íc sau b×nh th­êng…
* * *
54

8. II- C¸c vÞ thuèc b×nh can tøc phong
- Thuèc tÝnh Hµn, L­¬ng: C©u ®»ng, ThuyÒn tho¸i dïng cho chøng NhiÖt.
- C¸c vÞ thuèc «n NhiÖt: Ng« c«ng, B¹ch tËt lª (sao) dïng cho chøng Hµn.
- C¸c vÞ thuèc tÝnh b×nh: C­¬ng tµm, Thiªn ma, Toµn yÕt dïng cho c¶ hai chøng Hµn,
NhiÖt.
1- C¸c vÞ thuèc cã trong n­íc
c©u ®»ng
C©u ®»ng lµ khóc th©n hay cµnh cã gai h×nh mãc c©u cña c©y C©u ®»ng, hä Cafe. Dïng gai
non (s¾c xanh) m¹nh h¬n gai giµ.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Ngät, b×nh vµo kinh Can, T©m bµo l¹c.
b- T¸c dông: Thanh NhiÖt, b×nh Can tøc Phong, trÊn Kinh.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a nhøc ®Çu, hoa m¾t do cao HuyÕt ¸p.
- Ch÷a co giËt do sèt cao.
- Lµm mäc c¸c nèt ban chÈn: Sëi, sèt ban.
Ch÷a chøng hoa m¾t, nhøc ®Çu,
Do cao HuyÕt ¸p ®· l©u mµ thµnh.
Lµm mäc ban chÈn rÊt nhanh,
Ch÷a chøng co giËt, sèt hµnh mµ ra.
d- LiÒu l­îng: 12g ~ 16 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng VIII
thuèc an thÇn
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
- Thuèc an thÇn lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông d­ìng T©m, an thÇn vµ b×nh Can, tiÒm D­¬ng:
Nãi chung nh÷ng thuèc an thÇn,
§Òu cã t¸c dông, d­ìng T©m, an thÇn.
Thuèc cßn dïng ®Ó b×nh Can,
TiÒm D­¬ng, thu liÔm, thuèc cµng ch÷a hay…
* * *
II- thuèc d­ìng t©m, an thÇn.
Do ¢m h­ vµ HuyÕt h­ kh«ng d­ìng ®­îc T©m, Can g©y c¸c triÖu chøng: Ýt ngñ, håi hép,
c¸c vÞ thuèc nµy ®Òu t¸c dông d­ìng T©m huyÕt vµ Can huyÕt ®Ó phôc håi chøc n¨ng: T©m tµng
thÇn, Can ®Þnh chÝ:
Do ¢m h­ vµ HuyÕt h­,
D­ìng T©m kh«ng ®­îc, Can h­ tøc thêi.
Ngñ Ýt, håi hép kh«ng th«i,
D­ìng T©m, Can huyÕt phôc håi chøc n¨ng.
Thuèc lu«n t­ thÕ s½n sµng,
Lµm Can ®Þnh chÝ, T©m tµng thÇn ngay…
55

9. toan t¸o nh©n
Toan t¸o nh©n lµ nh©n ph¬i kh« cña h¹t qu¶ T¸o chua, hä T¸o ta, ®em sao vµng.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Ngät, chua, b×nh vµo kinh Can, Tú, ThËn, §ëm.
b- T¸c dông: D­ìng T©m an thÇn, sinh T©n chØ kh¸t.
c- øng dông l©m sµng: An thÇn: Ch÷a mÊt ngñ, sî h·i, håi hép, bèc Ho¶.
- CÇm ra må h«i nhiÒu: Tù ra må h«i hay må h«i trém.
T¸c dông d­ìng T©m, an thÇn,
§Ó ch÷a mÊt ngñ, tinh thÇn bÊt yªn.
Håi hép, sî h·i ngµy ®ªm,
Lµ do Ho¶ bèc g©y nªn bÖnh nhiÒu.
Må h«i cÇn ch÷a, khi nhiÒu,
Nh­ må h«i trém, sím chiÒu ®Òu ra.
- Ch÷a bÖnh ®au c¸c khíp, lµm khoÎ g©n x­¬ng.
- Ch÷a kh¸t n­íc do ¢m h­, HuyÕt h­ g©y thiÕu T©n
dÞch.
Ch÷a chøng ®au khíp, ®au x­¬ng,
Cßn lµm m¹nh khoÎ g©n x­¬ng thªm nhiÒu.
Ch÷a khi T©n dÞch hao tiªu,
Do h­ ¢m, HuyÕt kh¸t nhiÒu g©y nªn.
d- LiÒu l­îng: 6 g ~ 12 g/ ngµy (sao ®en)…
* * *
Ch­¬ng IX
thuèc trõ ®µm
I- ®¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
- Thuèc trõ §µm lµ c¸c thuèc cã t¸c dông ch÷a c¸c chøng bÖnh g©y ra do §µm träc:
T¸c dông cña thuèc trõ §µm,
Ch÷a c¸c chøng bÖnh do §µm g©y ra.
- §µm lµ s¶n vËt bÖnh lý do nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra, ph¹m vi rÊt réng r·i, trªn l©m sµng
khi sö dông thuèc trõ §µm ph¶i tuú nguyªn nh©n mµ phèi hîp thuèc, tuú vÞ trÝ vµ tÝnh chÊt cña
bÖnh ®Ó sö dông c¸c vÞ thuèc cho thÝch hîp:
S¶n vËt bÖnh lý lµ §µm,
Nguyªn nh©n c¸c bÖnh do §µm sinh ra.
TriÖu chøng bÖnh lý xÈy ra,
Ph¹m vi rÊt réng, nh÷ng lµ kh¸c nhau.
Thuèc ch÷a tõng bÖnh kh¸c nhau,
Phèi thuèc thÝch hîp, cïng nhau trõ §µm…
* * *
56

10. bèi mÉu
Bèi mÉu lµ th©n cñ cña c©y Bèi mÉu, hä Hµnh Tái ph¬i kh«.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh T©m, PhÕ.
b- T¸c dông: Thanh T¸o, nhuËn PhÕ, ho¸ §µm, t¸n kÕt.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a viªm PhÕ qu¶n, viªm Phæi, ®êm nhiÒu, dÝnh,
khã kh¹c.
- Ch÷a ho, lao h¹ch hay phèi hîp víi: Liªn kiÒu,
Qua l©u c¨n.
- Gi¶i ®éc: Ch÷a môn nhät, viªm tuyÕn vó.
Ch÷a Phæi hoÆc PhÕ qu¶n viªm,
Ch÷a ¸p xe Phæi, cßn thªm trõ ®êm.
Lµm cho kh¹c dÔ ra ®êm,
Ch÷a ho, lao h¹ch §µm ®êm sinh ra.
Cßn trõ môn nhät ph¸t ra,
Ch÷a viªm truyÕn vó, dïng lµ khái lu«n.
d- LiÒu l­îng: 4g ~ 6 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng X
thuèc ch÷a ho
(ChØ kh¸i)
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc ch÷a ho lµ nh÷ng thuèc lµm hÕt hay lµm gi¶m c¬n ho.
Nguyªn nh©n g©y ra ho cã nhiÒu, nh­ng ®Òu thuéc PhÕ, v× vËy khi ch÷a ho ph¶i lÊy ch÷a
PhÕ lµm chÝnh:
Thuèc lµm gi¶m, hÕt c¬n ho,
Nguyªn nh©n cã l¾m, lµm cho ho nhiÒu.
§a sè thuéc PhÕ phÇn nhiÒu,
Ch÷a PhÕ lµm chÝnh, lµm ®iÒu ®Çu tiªn.
Ho vµ §µm cã quan hÖ mËt thiÕt, c¸c thuèc ch÷a ho cã t¸c dông trõ §µm, hay ng­îc l¹i
nh÷ng thuèc trõ §µm l¹i cã t¸c dông ch÷a ho:
Ho, §µm quan hÖ víi nhau,
Ch÷a ho, thuèc l¹i cïng nhau trõ §µm.
Ng­îc l¹i thuèc ®Ó trõ §µm,
Cßn cã t¸c dông, dïng lµm trõ ho.
V× vËy cã tµi liÖu nµy gép hai ch­¬ng thuèc trõ §µm vµ ch÷a ho lµm mét…
* * *
57

11. h¹nh nh©n
H¹nh nh©n lµ nh©n cña qu¶ c©y H¹nh, hä Hoa hång.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, Êm, vµo kinh PhÕ, §¹i tr­êng.
b- T¸c dông: Ch÷a ho, long ®êm, nhuËn trµng.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a ho vµ hen do l¹nh.
- NhuËn trµng: Ch÷a t¸o bãn do thiÕu T©n dÞch hay
gÆp ë ng­êi giµ, phô n÷ sau khi ®Î.
Ch÷a ho, hen do l¹nh Hµn,
Cßn ch÷a t¸o bãn, nhuËn trµng rÊt hay.
Nh÷ng ng­êi giµ yÕu l©u ngµy,
Phô n÷ sau ®Î, x­a nay vÉn dïng.
d- LiÒu l­îng: 6 g~ 12 g/ ngµy;
Ng­êi Tú, VÞ h­ (Øa ch¶y ) kh«ng dïng…
* * *
Ch­¬ng XI
thuèc cè s¸p
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc cè s¸p lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông thu liÔm, cè s¸p khi må h«i, m¸u, n­íc tiÓu,
ph©n, khÝ h­ ra qu¸ nhiÒu hoÆc ch÷a nh÷ng ng­êi bÞ sa trùc trµng, sa sinh dôc, c¸c vÕt th­¬ng l©u
ngµy kh«ng lµnh:
Cè s¸p, thuèc t¸c dông lµ:
Thu liÔm, cè s¸p khi ra m¸u nhiÒu.
Må h«i ra còng qu¸ nhiÒu,
Ph©n vµ n­íc tiÓu l­îng nhiÒu khi ra.
Ch÷a ng­êi bÞ trùc trµng sa,
HoÆc ng­êi sinh dôc bÞ sa ch÷a liÒn.
VÕt th­¬ng, môn nhät s­ng viªm,
KhÝ h­ phô n÷ triÒn miªn ra nhiÒu…
* * *
khiÕm thùc
KhiÕm thùc lµ cñ c©y Sóng, ë n­íc ta cßn dïng cñ c©y Sóng, cïng hä Sóng.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, ch¸t, m¸t vµo kinh Tú, ThËn.
b- T¸c dông: Bæ ThËn, kiÖn Tú, cè tinh, s¸p niÖu, cÇm Øa ch¶y, ch÷a KhÝ h­.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a di tinh do ThËn h­.
- Ch÷a tiÓu tiÖn kh«ng cÇm, tiÓu tiÖn nhiÒu lÇn, ®¸i
dÇm.
- CÇm Øa ch¶y do Tú h­; ch÷a ra KhÝ h­:
Ch÷a di tinh, do ThËn h­,
L¹i cÇm Øa ch¶y Tú h­, ®¸i dÇm.
Ch÷a chøng tiÓu tiÖn nhiÒu lÇn,
Cßn ch÷a phô n÷ ra phÇn KhÝ h­.
d- LiÒu l­îng: 4 g ~ 8 g/ ngµy…
* * *
58

12. Ch­¬ng XII
thuèc tiªu ho¸
(Tiªu ®¹o)
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc tiªu ho¸ lµ c¸c vÞ thuèc gióp cho viÖc tiªu ho¸ thøc ¨n bÞ ø trÖ (thuéc thùc chøng).
NÕu do Tú, VÞ h­ mµ ¶nh h­ëng ®Õn tiªu ho¸ th× dïng c¸c thuèc kiÖn Tú (sÏ nªu ë ch­¬ng thuèc
bæ).
Tiªu ho¸, thuèc l¾m c«ng n¨ng,
Gióp viÖc tiªu ho¸ thøc ¨n b×nh th­êng.
Tú, VÞ h­ nh­îc, tæn th­¬ng,
Thøc ¨n ø trÖ nªn th­êng sinh ra.
Muèn cho tiªu ho¸ ®iÒu hoµ,
KiÖn Tú, tiªu ®¹o ¾t lµ thµnh c«ng…
* * *
II- C¸c vÞ thuèc.
s¬n tra
S¬n tra lµ qu¶ c©y S¬n tra, hä Hoa hång, kh«ng ph¶i lµ qu¶ Bå qu©n.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Chua, ngät, Êm, vµo kinh Tú, VÞ, Can.
b- T¸c dông: Tiªu thùc, ho¸ tÝch.
c- øng dông l©m sµng:
Ch÷a ®Çy bông do ¨n thÞt, ¨n dÇu nhiÒu, hoÆc trÎ em uèng s÷a kh«ng tiªu, ®Çy bông î
chua:
T¸c dông lµ ch÷a bông ®Çy,
¨n nhiÒu dÇu, thÞt hµng ngµy g©y nªn.
TrÎ em uèng s÷a ngµy ®ªm,
Tiªu ho¸ kh«ng ®­îc, cµng thªm bông ®Çy.
- CÇm Øa ch¶y do ø ®äng thøc ¨n ¶nh h­ëng ®Õn Tú,
VÞ: G©y Øa ch¶y, bông ®Çy.
- Cßn ch÷a s¸n KhÝ: Phèi hîp víi Håi h­¬ng.
Ch÷a do ø ®äng thøc ¨n,
Tú, VÞ ¶nh h­ëng c«ng n¨ng bÊt th­êng.
G©y ra Øa ch¶y, bông tr­¬ng,
Thuèc cÇm Øa ch¶y, h·y nh­êng“ S¬n tra”.
Cßn ch÷a s¸n KhÝ xÈy ra,
“Håi h­¬ng” phèi hîp thuèc lµ rÊt hay.
d- LiÒu l­îng: 6 g~ 12 g/ ngµy
* * *
59

13. Ch­¬ng XIII
thuèc t¶ h¹
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc t¶ h¹ lµ nh÷ng thuèc lµm th«ng ®¹i tiÖn, ®Ó ®­a bÖnh tµ ë trong ra ngoµi.
2- T¸c dông chung.
Thuèc t¶ h¹ cã nh÷ng t¸c dông chÝnh sau ®©y:
Lµm th«ng ®¹i tiÖn, dÉn tÝch trÖ:
- Do NhiÖt kÕt hay lµm ng­ng l¹i, HuyÕt h­, T©n dÞch gi¶m g©y t¸o bãn vµ v× t¸o bãn g©y
nªn tÝch trÖ:
T¶ h¹, thuèc t¸c dông lµ:
Lµm th«ng ®¹i tiÖn, bÖnh mµ tiªu ngay.
Do NhiÖt kÕt l¹i l©u ngµy,
Hay lµm ng­ng l¹i, HuyÕt nµy bÞ h­.
T©n dÞch gi¶m sót tõ tõ,
T¸o bãn, tÝch trÖ còng tõ ®Êy ra…
* * *
l« héi
L« héi lµ nhùa c©y L« héi, hä Hµnh Tái, ®· nÊu chÝn.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh Can, Tú, VÞ, §¹i tr­êng.
b- T¸c dông: NhuËn trµng, s¸t trïng, gi¶i ®éc.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a ®¹i t¸o bãn, sèt cao co giËt, trõ giun:
Ch÷a co giËt do sèt cao,
Dïng ch÷a t¸o bãn, uèng vµo trõ giun.
- Ch÷a viªm mµng tiÕp hîp cÊp, môn nhät, c¸c vÕt
loÐt do lao h¹ch:
Ch÷a mµng tiÕp hîp bÞ viªm,
Môn nhät, vÕt loÐt, h¹ch viªm ch÷a liÒn.
- Ch÷a ngé ®éc Ba ®Ëu.
d- LiÒu l­îng: 4g~!2 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng XIV
thuèc lý khÝ
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc lý KhÝ lµ thuèc ®iÒu hoµ phÇn KhÝ trong c¬ thÓ. Cã 2 lo¹i bÖnh: KhÝ h­ vµ KhÝ trÖ
(KhÝ h­ dïng thuèc bæ KhÝ, sÏ nãi ë ch­¬ng thuèc bæ); KhÝ trÖ dïng thuèc hµnh KhÝ:
Lý KhÝ, thuèc t¸c dông lµ:
§iÒu hoµ phÇn KhÝ vµo, ra nhÞp nhµng.
Cã 2 lo¹i bÖnh râ rµng:
KhÝ h­, KhÝ trÖ nãi r»ng kh¸c nhau.
KhÝ trÖ muèn ®­îc hÕt mau,
Dïng thuèc hµnh KhÝ, b¶o nhau mµ lµm…
* * *
60

14. méc h­¬ng
Méc h­¬ng lµ rÔ ph¬i kh« cña c©y Méc h­¬ng, hä Cóc.
a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, Can, Tú.
b- T¸c dông: Hµnh KhÝ, chØ thèng, kiÖn Tú.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a c¸c c¬n ®au do KhÝ trÖ: §au D¹ dµy, co th¾t §¹i tr­êng do l¹nh, ®au c¸c c¬:
KhÝ trÖ g©y l¾m chøng ®au,
§¹i tr­êng co th¾t, cßn ®au D¹ dµy.
C¸c c¬ gÆp l¹nh ®au ngay,
“Méc h­¬ng” hµnh KhÝ, thuèc hay ®em dïng.
- S¬ Can, gi¶i uÊt: Do Can khÝ uÊt kÕt g©y ®au m¹ng
s­ên, ®au bông; cÇm Øa ch¶y m¹n tÝnh, lþ m¹n tÝnh do Tú h­:
Ch÷a Can uÊt kÕt g©y ra:
M¹n s­ên ®au tøc, cßn lµ bông ®au.
CÇm Øa ch¶y m¹n rÊt mau,
Ch÷a lþ m¹n tÝnh, tiÕp sau kiÖn Tú.
d- LiÒu l­îng: 3 g~ 6 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng XV
thuèc hµnh huyÕt
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc hµnh HuyÕt lµ nh÷ng thuèc dïng ®Ó ch÷a nh÷ng chøng bÖnh g©y ra HuyÕt ø.
Nguyªn nh©n g©y ra HuyÕt ø cã nhiÒu: Do sang chÊn, do viªm nhiÔm, do co m¹ch ®Òu dïng thuèc
hµnh HuyÕt ®Ó ch÷a.
Hµnh HuyÕt, thuèc t¸c dông lµ:
Ch÷a bÖnh ø HuyÕt, g©y ra ®· nhiÒu.
Nguyªn nh©n HuyÕt ø cã nhiÒu:
Viªm nhiÔm, sang chÊn chóng ®Òu g©y ra.
§Ó ch÷a HuyÕt ø xÈy ra,
Dïng thuèc hµnh HuyÕt, ø lµ th«ng ngay…
* * *
t¹o gi¸c thÝch
T¹o gi¸c thÝch lµ gai Bå kÕp.
a- TÝnh vÞ quy kinh: VÞ cay, tÝnh Êm, vµo kinh Can, VÞ.
b- T¸c dông: Tiªu viªm, trõ mñ.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a môn nhät, ch÷a dÞ øng næi ban, lë:
Dïng ch÷a dÞ øng, næi ban,
Ch÷a lë, môn nhät, ¸c sang trong ng­êi.
d- LiÒu l­îng: 4 g~ 12 g/ ngµy…
* * *
61

15. Ch­¬ng XVI
thuèc cÇm m¸u
(ChØ HuyÕt)
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa vµ ph©n lo¹i.
Thuèc cÇm m¸u dïng ®Ó ch÷a chøng ch¶y m¸u do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau.
C¨n cø vµo c¸c nguyªn nh©n, §«ng y chia thuèc cÇm m¸u ra lµm 3 lo¹i:
CÇm m¸u, thuèc t¸c dông nhiÒu,
Ch÷a chøng ch¶y m¸u do nhiÒu nguyªn nh©n.
C¨n cø vµo c¸c nguyªn nh©n,
§«ng y chia thuèc ba phÇn kh¸c nhau…
* * *
hoa hoÌ
Hoa hoÌ lµ hoa ph¬i kh« cña c©y Hoa hoÌ, hä §Ëu c¸nh b­ím.
Hßa MÔ lµ Hoa hoÌ cßn ë thêi kú ngËm nô.
a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh Can, §¹i tr­êng.
b- T¸c dông: Thanh NhiÖt l­¬ng HuyÕt; chØ HuyÕt.
c- øng dông l©m sµng:
- CÇm m¸u do trÜ, lþ; ®¹i tiÖn ra m¸u, mòi;
- Ch÷a viªm häng, ho, mÊt tiÕng; ch÷a môn nhät:
CÇm m¸u do trÜ g©y ra,
§¹i tiÖn ra m¸u, lþ mµ g©y nªn.
Khi nãi mÊt tiÕng ch÷a thªm,
Lµ do viªm häng g©y nªn ®Êy mµ.
Cßn ch÷a môn nhät sinh ra,
M¸u ch¶y, viªm häng “HoÌ hoa” ®em dïng.
d- LiÒu l­îng: 6 g~ 12 g/ ngµy…
* * *
Ch­¬ng XVII
thuèc bæ
I- §¹i c­¬ng.
1- §Þnh nghÜa.
Thuèc bæ lµ c¸c vÞ thuèc dïng ®Ó ch÷a c¸c chøng tr¹ng h­ nh­îc cña chÝnh KhÝ c¬ thÓ do
nguyªn nh©n bÈm sinh, do dinh d­ìng hay do hËu qu¶ bÖnh tËt khi g©y ra:
C¸c vÞ thuèc bæ ®­îc dïng,
Ch÷a c¸c chøng tr¹ng ®· tõng nh­îc h­.
ChÝnh KhÝ c¬ thÓ mµ h­,
Nguyªn do dinh d­ìng hay tõ bÈm sinh.
HoÆc do c¸c bÖnh ph¸t sinh,
HËu qu¶ bÖnh tËt qu¸ tr×nh g©y ra…
* * *
62

16. s©m v«ng, s©m cau
Dïng cñ c©y S©m cau, hä Thuû tiªn.
- T¸c dông: KiÖn Tú, an thÇn.
- LiÒu l­îng: 8 g ~ 12 g/ ngµy.
S©m cao ly Bè chÝnh s©m S©m v«ng - S©m cau
S©m cao ly Bè chÝnh s©m S©m v«ng - S©m cau
* * *
Ch­¬ng XVIII
thuèc dïng ngoµi
Th­êng gåm nh÷ng thuèc dïng ch÷a ngoµi da, nh­ng còng cã mét sè vÞ thuèc cã thÓ dïng
uèng:
Thuèc th­êng ch÷a bÖnh ngoµi da,
Dïng ngoµi ®Ó ch÷a, cßn lµ uèng trong.
- T¸c dông chñ yÕu lµ s¸t trïng, thu liÔm, cÇm m¸u:
T¸c dông chñ yÕu s¸t trïng,
Thu liÔm, cÇm m¸u nÕu dïng còng hay.
- §a sè c¸c vÞ thuèc cã ®éc, tuy dïng ngoµi nÕu nhÇm lÉn cã thÓ g©y ngé ®éc. Mét sè vÞ
thuèc nÕu dïng ®Ó uèng trong ph¶i hÕt søc chó träng ®Õn liÒu dïng tèi ®a mét lÇn vµ trong mét
ngµy:
§a sè thuèc cã ®éc nhiÒu,
NÕu dïng nhÇm lÉn lµ ®iÒu kh«ng hay.
Chia ra liÒu l­îng mçi ngµy,
Mét lÇn uèng, víi mét ngµy bao nhiªu.
khinh phÊn
(Calomel- B¶ng B)
a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, l¹nh, cã ®éc, vµo kinh Tú, VÞ, Can, ThËn.
b- T¸c dông: S¸t trïng tiªu ®éc.
c- øng dông l©m sµng:
- Ch÷a môn nhät, ghÎ lë, giang mai.
- NhuËn trµng, trôc thuû: Dïng tÈy giun, phï thòng, ®¹i tiÓu tiÖn bÝ.
Ch÷a nhät, ghÎ lë, giang mai,
BÝ ®¸i, bÝ Øa nh÷ng ai bÖnh nµy.
Trõ phï t¸c dông rÊt hay,
NhuËn trµng, trôc thuû, giun ®Çy ph¶i ra.
d- LiÒu l­îng: 0, 05g ~ 0,06 g/ ngµy.
®- CÊm dïng uèng: Phô n÷ cã thai.
* * *
63