presentatie Jan Jaspers (CRKC Leuven) ikv open erfgoedraad rond 'een toekomst voor Loonse kerken.

1. Bouwen aan een toekomst
voor de parochiekerken
Nota Minister Bourgeois:
twee jaar later…

2. Parochiekerken: een uniek landschap

3. Parochiekerken: een uniek landschap
• Centrale plaats in de samenleving
• Vaak gelegen in het hart van de woonkern
• Ca. 1850 parochiekerken, annexkerken,
kapelanijen in de 5 Vlaamse bisdommen
• Historische kernen gaan terug tot de
middeleeuwen
• Belangrijke bouwcampagne in de 19de-20ste E
met neostijlen en modernistische creaties

4. Parochiekerken: deel van het
landschap
• Bepalend element zowel in landelijke als
stedelijke gebieden
• Vaak deel van beschermd stads- of
dorpsgezicht
• Strategisch gelegen oriëntatiepunt (in het pre-
GPS tijdperk)
• Skyline denkbaar zonder kerktoren?

6. Secularisering van de samenleving
• Centrale rol van de kerk neemt af
• Participatie aan wekelijkse zondagsmis: van
30% in 1970 tot 5% vandaag
• Aantal priesters vermindert: van 1 pastoor per
parochie naar 1 pastoor voor verschillende
parochies
• Anderzijds: kerkelijke rituelen blijven
belangrijk voor kernmomenten van het leven:
huwelijk, begrafenis

7. Gevolg voor kerkgebouwen
• Kerken worden minder intensief gebruikt dan
vroeger
• Sommige kerken zijn te groot voor het aantal
gelovigen dat er gebruik van maakt

8. Gevolg voor financiering
• Lasten van de kerkfabrieken stijgen
• Eigen inkomsten nemen niet toe of dalen
• Tekorten en druk op de begroting van
gemeenten nemen toe
• Politiek draagvlak voor financiering van
tekorten neemt af, zeker voor investeringen
• Extra probleem voor kleine gemeenten met
veel “kerkdorpen”

9. Maatschappelijk draagvlak?
• Vrijwilligerswerk rondom parochiekerk blijft
aanzienlijk
– ca. 9.000 leden van de kerkfabrieksraden
– Kosters, poetsers, bewakers, bloemschikkers
zorgen op heel wat plaatsen ervoor dat de kerk
onderhouden wordt en toegankelijk is. Meestal op
vrijwillige basis of tegen kleine vrijwilligers-
vergoeding

10. Maatschappelijk draagvlak
• Groeiende belangstelling vanuit:
– Erfgoed-, kunst- en cultuursectoren: waardering van het
roerend en onroerend erfgoed > kerken vormen samen het
grootste openbaar museum
– Architectuursector > niet alleen middeleeuwse kerken
maar ook herwaardering van 19de en 20ste eeuwse
kerkarchitectuur
– Stedelijke en Provinciale diensten cultuur, toerisme,
erfgoedcellen > kerken als element van city- of
regiomarketing
– Academische wereld
– Gespecialiseerde organisaties > Open Kerken,
Monumentale kerken Antwerpen, Gent, Mechelen, …

11. Bedreigingen
• Door brede betrokkenheid en politieke
discours dreigt men kar voor het paard te
spannen en overhaaste beslissingen te nemen
• Perceptie: “groot aantal kerken staat leeg”
• Discussie wordt verengd tot herbestemming
van kerkgebouwen

12. Delicaat proces onder druk
• Einddoel: middelen (waaronder gebruik
kerkgebouwen) afstemmen op pastorale noden
• Evolutie naar een andere kerkorganisatie is
proces in beweging en op eigen ritme
– Veranderende rol van de pastores
– Engagement van leken voor nieuwe taken
– Welke rol spelen de kerkgebouwen daarin?
• Evenwicht vinden tussen veranderend gebruik,
zorg voor patrimonium, lange termijn denken in
termen van erfgoed

13. Delicaat proces onder druk
• Timing uit de conceptnota Bourgeois legt
enige druk op de ketel:
– Op lokaal niveau moet in samenspraak met
Bisschoppelijke overheden lange termijnvisie over
toekomst van parochiekerken op grondgebied van
de gemeente uitgetekend worden: deadline
voorjaar 2013
– Kerkfabriek moet op basis van deze visie
meerjarenplan 2014-2019 onderhandelen met
gemeentebestuur > deadline juni 2013

14. Lange termijnvisie per gemeente
• Moet de volgende elementen bevatten:
– de parochiekerken als gebouw, met onder meer
de cultuurhistorische waarde, de architecturale
mogelijkheden, de bouwfysische toestand, de
mogelijkheid tot compartimentering, …
– de parochiekerken in hun ruimtelijke omgeving
– het actuele gebruik en de functie van de
parochiekerken
– mogelijke interesse van andere actoren.

15. Juridische zijsprong
• Zijn de kerken van de “Kerk”?
– 1795: goederen van de kerkfabrieken werden
genationaliseerd en gedeeltelijk verkocht
– Concordaat Napoleon-Paus (1801):
• niet-verkochte genationaliseerde kerken worden ter
beschikking gesteld van kerkelijke overheid. Kerkelijke
overheid beschikt over vruchtgebruik.
• Bedienaars van de eredienst ontvangen passende
vergoeding van de staat
• Instelling van “kerkfabrieken”

16. Juridische zijsprong
• Keizerlijk Decreet van 1809:
– Regelt inrichting, werking en bevoegdheid van
kerkfabrieken
– Taak: de eredienst mogelijk te maken
– Werkingsmiddelen: eigen inkomsten (collecten,
deel van misintenties, pachtopbrengsten, …)
– Tekorten worden verplicht gedragen door
gemeente of provincie
– Bevestigd en aangepast door Belgische Staat
(1870) en Vlaamse Overheid (2004 – 2012)

17. Hoe verloopt het proces?
Fase 1: inventarisatie
• Startpunt: inventaris van de kerken per gemeente
– Beschrijving van de verschillende kerken
– Sterkten / zwakten per kerk
– Voorziene en/of noodzakelijke investeringen
– > taak voor de kerkfabriek en het CKB
• Gelijktijdig: actueel gebruik van de kerken
– Voor eredienst
– Voor andere activiteiten
– > taak voor het parochie- / federatieteam

18. Hoe helpt CRKC?
• Inventaris van de ca. 1850 kerken, kapelanijen en
kapellen:
– Historisch, architecturaal en kunsthistorisch belang
– Kerk in de omgeving (dorps- en stadgezicht,
landschap)
– Actuele bouwfysische toestand, geplande
investeringen, aanpalende lokalen beheerd door KF
– Actueel gebruik, valorisatie, medegebruik,
nevenbestemming en herbestemming
– Roerend en immaterieel erfgoed

19. Hoe helpt CRKC?
• Bundeling van de antwoorden per CKB /
gemeente
– Doel:
• helikopterzicht over toestand in de gemeente
• helder beeld geven om beter te kunnen beslissen over
de toekomst van het kerkenbestand
– > belangrijk dat alle kerkfabrieken de bevraging
beantwoorden

20. Hoe verloopt het proces?
Fase 2: analyse
• Welke zijn de noden op pastoraal en liturgisch
vlak?
– Hoeveel kerken nodig voor pastoraal gebruik?
– Eventueel specialisatie van bepaalde kerken:
huwelijken, uitvaarten, …
• > zijn aanpassingen nodig voor optimaal gebruik?
– kan de kerk als gevaloriseerd worden?
• Erfgoedwaarde
• Toeristisch aantrekkingspunt
• Cultureel gebruik

21. Hoe verloopt het proces?
Fase 2: analyse
• Welke kerken komen in aanmerking voor:
– Medegebruik: door andere katholieke of
christelijke geloofsgemeenschappen
– Nevenbestemming:
• Multifunctioneel gebruik (tijdsdelen)
• Gedeeld gebruik (ruimte opdelen)
– Herbestemming
– Sloop

22. Hoe verloopt het proces?
Fase 3: draagvlak
• Naast intern kerkelijk overleg, is een sterk
maatschappelijk draagvlak voor de toekomst
van de kerken belangrijk.
• Wil de lokale kerkgemeenschap daarin een rol
spelen, dan is overleg met sociale en
erfgoedgemeenschappen belangrijk
– > regie: taak voor het CKB?
• Politiek overleg eveneens belangrijk
– > taak voor CKB voor gebundelde aanpak

23. Wat doet CRKC verder?
• Expertise ter beschikking stellen van
kerkbesturen en gemeentebesturen, … via
documentatiecentrum en website
• instaan voor advies, begeleiding tijdens het
(her)bestemmingstraject
• Vorming voorzien voor vrijwilligers van
kerkraden
• Nationale en internationale netwerking

24. Wat doet CRKC verder?
• Expertise:
– Goede voorbeelden van
• Valorisatie
• Medegebruik
• Nevenbestemming
• Herbestemming
– Uit binnen- en buitenland
– Is reeds ter beschikking via onze website

25. Wat doet CRKC verder?
• Begeleiding
– Twee pilootprojecten: Westhoek, Gent
– Op weg zetten bij concrete vragen van
kerkbesturen
– Zoeken naar antwoorden op juridische en
inhoudelijke vragen
– Niet enkel onroerend erfgoed, maar ook advies en
begeleiding i.v.m. roerend patrimonium
• Bv aanpakken van inventaris van roerend patrimonium

26. De bevraging Parochiekerken
• 1.795 kerkfabrieken werden aangeschreven.
Zij beheren in totaal ca. 1.850 kerken.
• Stand van antwoorden per 13/2/2013:
– 1.569 kerkfabrieken reageerden (87,4%)
– 1.432 vulden volledig in (80%)
– 137 zijn gestart, maar moeten nog afronden
(7,4%)
– 226 kerkfabrieken reageerden nog niet (12,6%).

27. Enige voorlopige vaststellingen
• Algemene toestand van de kerken:
– 61% is goed
– 35% is redelijk
– 3% is slecht
– 1%: onbekend
• In gebruik voor de eredienst:
– 97% ja
– 3% neen

28. • Vieringen:
– 84% Zondagsmis tijdens het weekend:
• 35% weekendmis op zaterdag
• 49% weekendmis op zondag
– 31%: wekelijkse mis tijdens de weekdagen
– 91% begrafenisviering, huwelijksviering, doop

29. • Is de kerk open buiten de eredienst?
– 54% ja, waarvan 75% het hele jaar door
• Zo ja voor welke activiteiten?
– 91% Stilte/Bezinning
– 77% Devotie
– 65% Toerisme
• In 27% van de kerken is bewaking voorzien tijdens de
openingsuren
– 46% is niet open buiten de uren van de eredienst

30. • Gebruik van de kerk voor niet liturgische
activiteiten: 75%
– In hoofdzaak concerten (93%), tentoonstellingen
(45%), repetities (37%), voordrachten (24%)
– Ter beschikking gesteld op basis van
gebruiksreglement en overeenkomst?
• Gebruiksreglement: 22%
• Schriftelijke overeenkomst bij gebruik door derden:
30%
• Vergoeding gevraagd: 51%

31. Een toekomst voor de
Parochiekerken?
• Perceptie “kerken worden niet meer gebruikt”
is tegengesteld aan resultaten bevraging: 97%
wordt nog gebruikt
• Slechts 54% is open buiten de uren van de
eredienst (veiligheid? Personeelsinzet voor
bewaking?)
• Grote bereidheid om kerken ook buiten de
eredienst ter beschikking te stellen: 75%

32. Regeling gebruik Parochiekerken
• Gebruik van de Parochiekerken:
– de Vlaamse Bisschoppen schreven richtlijnen
• CRKC zal in samenwerking met partners
instrumenten ontwikkelen om de toepassing
hiervan te ondersteunen:
– Model gebruiksreglement
– Modellen van overeenkomsten (activiteit – lange
termijn)
– Voorbeelden van organisatiemodellen
– Ondersteuning vrijwilligerswerk

33. Eenduidige definities
• Valorisatie
• Nevengebruik > andere christelijke
erediensten gebruiken de kerk
• Nevenbestemming
– Multifunctioneel gebruik: “tijdsdelen”
– Gedeeld gebruik: ruimte indelen
• Herbestemming

34. Richtlijnen gekoppeld aan de
definities
• Duidelijkheid geven over wat mogelijk is
• Afspraken over wie beslist

35. Enige voorbeelden…

36. Valorisatie:
Grootloon:
Kerk is ingeschakeld in
kunstproject PIT

37. Valorisatie:
Sint-Pieterskerk
Torhout
Weekkapel
en stilteruimte

38. Valorisatie
Sint-Anna-
ten Drieënkerk
Antwerpen
Inschakeling in
toerismebeleid:
fietskerk

39. Nevenbestemming
Gedeeld gebruik:
St. Niklaaskerk Gent
Kerk in twee delen
verdeeld door inbrengen
van wand.
Voorste deel: eredienst +
toerisme
Achterste deel: ruimte
voor evementen

43. Nevenbestemming
Gedeeld gebruik:
herinrichting binnenruimte
Stadtpfarrkirche
Müncheberg (DE):
in de gotische kerk werd
een bibliotheek en
vergaderruimte ingebouwd.
De kerk wordt nog steeds
voor eredienst gebruikt.

44. Nevenbestemming
Gedeeld gebruik
St. Gertrudis van
Nijvel kerk
Heerle (NL)
- Kerk
- Huisartspraktijk
- Dorpscentrum

53. Nevenbestemming - gedeeld gebruik via
nieuwbouw en
vernieuwbouw:
Evangelische
Emmauskirche
Berlijn
wereldwinkel,
café, stilteruimte
en kerk in één
complex

57. Nevenbestemming
Gedeeld gebruik:
Grabeskirche in Aachen
Columbarium voor
bijzetting urnen
Plaats voor
afscheidsritueel

58. Herbestemming:
ruïne van Kerk
Ulbeek (Wellen)
wordt
overdekte
begraafplaats

61. Herbestemming:
Augustinuskerk
Antwerpen
Wordt
Muziekcentrum
AMUZ: concert-
zaal voor
klassieke muziek

62. Herbestemming:
Leonarduskerk in
Helmond (NL)
Gezondheids-
centrum

63. Herbestemming:
Universiteitskapel
Eindhoven
Stilteruimte
(tijdelijk
experiment)

65. Herbestemming:
Kerk van Sarlat
(FR)
omgebouwd tot
marktplaats

66. Herbestemming
St. Martinuskerk
Utrecht
Bewoning:
Appartementen
ingebouwd in de
kerk

69. Contacteer ons
CRKC – Centrum voor Religieuze Kunst en
Cultuur
Abdij van Park 7
3001 Heverlee
www.crkc.be
mail: jan.jaspers@crkc.be
Tel: 016 40 60 73