Presentation at the ITEM 2015 conference about 21st century skills in primary and lower secondary schools in the Netherlands.

1. SLO ● nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling
21e eeuwse vaardigheden
in po en onderbouw-vo
20 januari 2015
Petra Fisser
Annette Thijs, Monique van der Hoeven, Sigrid Loenen

2. Het onderwijs van de toekomst

5. Vaardigheden van de toekomst
21e eeuwse vaardigheden
• generieke vaardigheden
• met daaraan te koppelen kennis, inzicht en houdingen
• die nodig zijn om te functioneren in de 21e eeuwse samenleving
Geïntegreerde aanpak: in combinatie met vakinhouden
Wordle gebaseerd op Thijs, A., Fisser, P., & Hoeven, M. van der (2014). 21e eeuwse vaardigheden
in het curriculum van het funderend onderwijs: een conceptueel kader. Enschede: SLO.

6. Onderzoek SLO
• Wat wilden we weten?
– Wat zijn de vaardigheden van de toekomst?
– Hoeveel aandacht is er voor deze
vaardigheden in het primair onderwijs en in
de onderbouw van het voortgezet onderwijs?
• Wat hebben we gedaan?
– Debat gevolgd en literatuuronderzoek gedaan om te
bepalen om welke vaardigheden het zou moeten gaan
– Kerndoelen en leermiddelen onderzocht
– Vragenlijst en case studies van scholen
– Discussiebijeenkomsten met leraren en andere experts
http://www.slo.nl/toekomstgerichtonderwijs

7. 21e eeuwse vaardigheden
Creativiteit bedenken van nieuwe ideeën en deze kunnen
uitwerken en analyseren
Kritisch denken kunnen formuleren van een eigen onderbouwde visie
of mening
Probleemoplosvaardigheden (h)erkennen van een probleem of tot een plan
kunnen komen om het probleem op te lossen
Communiceren effectief en efficiënt overbrengen en ontvangen van
een boodschap
Samenwerken gezamenlijk realiseren van een doel en anderen
daarbij kunnen aanvullen en ondersteunen
Digitale geletterdheid effectief en efficiënt gebruik van ICT
Sociale en culturele
vaardigheden
effectief leren, werken en leven met mensen met
verschillende etnische, culturele en sociale
achtergronden
Zelfregulering realiseren van doelgericht en passend gedrag

8. Aanvulling
• Digitale geletterdheid
– ICT-(basis)vaardigheden
• kunnen omgaan met ICT & computational thinking
– Mediawijsheid
• bewust, actief en kritisch omgaan met media
– Informatievaardigheden
• zoeken, selecteren, verwerken en gebruiken van relevante informatie
• 21e eeuwse vaardigheden
– Belang breed onderschreven
– Urgentie voor alle leerlingen
– Maar: ... is het wel nieuw?

9. Analyse kerndoelen & referentieniveaus
• 21e eeuwse vaardigheden komen de orde, maar in geringe mate
• Meeste aandacht voor:
– Communiceren
– Zelfregulering
– Sociale en culturele vaardigheden
• Weinig aandacht voor:
– Probleemoplosvaardigheden
– Samenwerken
– Digitale geletterdheid (met name po)
– Creativiteit

10. De vaardigheden
• In de kerndoelen PO

11. De vaardigheden
• In de kerndoelen VO

12. Analyse van leermiddelen
• Weinig doelgericht, substantieel en systematisch
aandacht voor de vaardigheden in leermiddelen
• Weinig aandacht voor probleemoplosvaardigheden,
creativiteit en sociale en culturele vaardigheden
• Meer aandacht voor de vaardigheden in
geïntegreerde methodes

13. Creativiteit & Digitale geletterdheid
• Methodes PO

14. Creativiteit & Digitale geletterdheid
• Methodes PO

15. Creativiteit & Digitale geletterdheid
• Methodes VO

16. Creativiteit & Digitale geletterdheid
• Methodes VO

17. Voorbeelden uit methodes
• PO
– Bedenken van een nieuw voorwerp voor de fopwinkel (creativiteit,
Nederlands)
– Bedenken hoe een pretparkattractie boeiender gemaakt kan worden
(probleemoplosvaardigheden, Nederlands)
– Kennismaken met computertaal (ICT-basisvaardigheden, Rek-wis)
– Gezamenlijk een tijdschrift ontwikkelen (samenwerken/communiceren, OJW)
• VO
– Vorm je mening over 'zwarte piet is racisme' (kritisch denken, AK)
– Leren hoe een frisdrankautomaat werkt (computational thinking, M&N)
– Realistische doelen stellen en time managen bij grotere opdrachten
(zelfregulering, AK)
– Reclamefilmpje maken om een boek te promoten (creativiteit/communiceren,
NL)

18. Additionele leermiddelen
• Veel aanvullende leermiddelen, maar:
– Gebruik onbekend
– Thematisch, projectmatig van aard

19. Analyse van de onderwijspraktijk
• Vragenlijst
– 822 leraren po
– 867 leraren vo onderbouw
– Extra respons: 1139 leraren Tweede Fase
• Case studies
– 10 po-scholen, 9 vo-scholen
– Mix van traditioneel/traditioneel
vernieuwend/veelbelovend

20. Wat gebeurt er in de lespraktijk?
• Vaardigheden worden belangrijk gevonden
• Soms tot regelmatig aandacht voor de vaardigheden
in de les
• Meer aandacht voor vaardigheden in po
(bovenbouw) dan vo-onderbouw

21. Digitale geletterdheid
• Mate van aandacht voor ICT-(basis)vaardigheden
(gemiddelde score leraren po/onderbouw vo) (score 1=bijna nooit; score 5=bijna altijd)
• Leraren uit de bovenbouw po besteden significant meer aandacht aan ICT-
(basis)- vaardigheden dan leraren in andere leerjaren po. Zij scoren ook
significant hoger dan leraren vo onderbouw.

22. Digitale geletterdheid
• Mate van aandacht voor mediawijsheid
(gemiddelde score leraren po/onderbouw vo) (score 1=bijna nooit; score 5=bijna altijd)
• Leraren uit de bovenbouw po besteden significant meer aandacht aan
mediawijsheid dan leraren in andere leerjaren po. Zij scoren ook
significant hoger dan leraren vo onderbouw.

23. Digitale geletterdheid
• Mate van aandacht voor informatievaardigheden
(gemiddelde score leraren po/onderbouw vo) (score 1=bijna nooit; score 5=bijna altijd)
• Leraren uit de bovenbouw po besteden significant meer aandacht aan
informatievaardigheden dan leraren in andere leerjaren po. Zij scoren ook
significant hoger dan leraren vo onderbouw.

24. Creativiteit
• Mate van aandacht voor creativiteit
(gemiddelde score leraren po/onderbouw vo) (score 1=bijna nooit; score 5=bijna altijd)
• Er zijn geen significante verschillen tussen leraren po en onderbouw
vo, en ook niet tussen leraren in verschillende leerjaren po.

25. Lespraktijk: uitkomst case studies
• Scholen die (meer) aandacht besteden aan doen dit vanuit:
– pedagogische visie of schoolprofiel (bijv. technasium,
cultuurprofielscholen)
– projectonderwijs, weinig (structureel) in leergebieden
• Leraren vinden innovatieve toepassing vaardigheden vaak
lastig vorm te geven
– Kritisch denken, probleemoplosvaardigheden, digitale
geletterdheid worden complex gevonden
• Meerderheid van de leraren (67%) voelt zich niet
voldoende toegerust en heeft behoefte aan lesmateriaal
en professionalisering

26. Conclusie
• 21e eeuwse vaardigheden komen weinig
structureel en doelgericht aan de orde
• Gegeven het belang van de vaardigheden is
meer aandacht wenselijk

27. Aanbevelingen
• Curriculaire uitwerking
– Lokale ruimte voor scholen
– Uitwerken van vaardigheden in wenselijke doelen en voorbeeldmatige
leeractiviteiten (leerlijnen)
• Leermiddelen
– Meer aandacht voor de vaardigheden en betere ontsluiting daarvan in
methodes en additionele leermiddelen
• Professionalisering
– Nascholing en uitwisseling goed praktijkvoorbeelden
• Beoordelingsinstrumenten
– Ontwikkeling van handzame en relevante instrumenten

28. SLO ● nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling
21e eeuwse vaardigheden in
het funderend onderwijs
www.slo.nl/toekomstgerichtonderwijs
Petra Fisser, p.fisser@slo.nl