1. Roma Sendyka
antropologia zmysłów
Z
mysły pozostają wciąż niezna- stymulację wszelkich zmysłów, zniewalając nia zmysłowych danych jest może nawet
nym terytorium, kolonizowanym człowieka hałasem miasta, magmą obrazów, lepiej znana: kto nie sięgnął po analgetyk,
powoli przez neurologów, kogni- postindustrialną kulturą wolnego czasu próbując pozbyć się bólu? Zmysły określają
tywistów, antropologów i history- w znacznej mierze skoncentrowaną na do- nasze umiejscowienie w świecie fizycznym
ków. Ci nasi codzienni towarzysze do dziś starczaniu ciału zmysłowych bodźców; wiek i stanowią wciąż nieprzekraczalną granicę.
skrywają wiele tajemnic, choć „sensolo- XX i XXI skonfrontował jednostkę z wirtu- Diane Ackerman w tomie A Natural History of
gia” ma długą tradycję, która zrodziła się alnymi światami, potęgując zarówno konfu- the Senses1 cytowała przenikliwego mistyka,
w starożytnych cywilizacjach Indii i Chin. zję w sprawie zmysłów, jak i fascynację tym Williama Blake’a:
Poprzez pisma Platona i Arystotelesa tematem.
potrzeba analizowania sposobów działania Skąd wiesz, czy nie jest każdy Ptak, który swą
naszych kanałów poznawczych dotarła do Zainteresowanie zachodniej kultury drogę tnie powierzchnią,
chrześcijańskiej Europy, gdzie z problemem działaniem zmysłów ma w gruncie rzeczy Światem rozkoszy nieobjętym, co więźnie w za-
przydatności informacji dostarczanych wciąż tę samą podstawową przyczynę: od mysłach twoich pięciu?2
przez ciało zmagali się ojcowie Kościoła, zmysłów zależy proces naszego poznawa-
potem humaniści odrodzenia, w końcu – nia świata. Jako „brama wiedzy”, zmysły dzieje idei sensorium
przyjmując odmienne stanowiska – oświe- uchylają drzwi do oceanu informacji, Pierwszy tekst mówiący o zmysłach to
ceniowi zwolennicy racjonalizmu i empi- łatwo jednak pomyśleć o nich w zupełnie indyjskie Wedy. W Rygwedzie, najstarszej
ryzmu. Wiek XIX pamiętamy jako „wiek odmienny sposób, mianowicie że dają nam części tego zbioru (ok. 1500 r. p.n.e.) brak
hiperestezji” (określenie Alaina Corbina za mało. Pokusa poszerzania ich działania jeszcze zbiorowej nazwy dla zmysłów,
ze szkoły„Annales”) – okres zbiorowej jest dobrze udokumentowana: pamiętamy choć występują czasowniki odnoszące się
nadwrażliwości: czas nadczułych artystów, sprawozdania Thomasa de Quinceya, Wit-
eksperymentujących z bólem, narkotykami kacego czy Waltera Benjamina oraz nauki 1
D. Ackerman, A Natural History of the Senses, New York
1991.
i możliwością łączenia wrażeń zmysło- Marshala McLuhana o technologicznym 2
W. Blake, Kaprys pamiętny, [w:] tegoż, Milton. Zaślubiny
wych. Wiek XX przyniósł niepowstrzymaną uzupełnianiu zmysłów. Potrzeba tłumie- Nieba i Piekła, Kraków 2001, s. 131.
autoportret 3 [35] 2011 | 20

2. do „dotykania”, nie ma jednak określenia omawia zmysły w sposób systematyczny, góruje na innymi, dostarczając wiedzy „czy-
idei odczucia z tym związanej. W młod- odnosząc się kolejno do smaku, zapachu, stej”, „jasnej”: zdobywa dane ze świata, nie
szych o dwa tysiąclecia pismach medycyny słuchu i wzroku. Dotyk zostaje pominięty, wchodząc z nim w kontakt, więc, podobnie
ajurwedyjskiej (ok. 350–600 r. n.e.) można ponieważ nie jest powiązany z żadnym jak słuch i węch, góruje nad zmysłami
znaleźć natomiast tropy pozwalające rekon- konkretnym organem (pogląd ten będzie się niższymi, „bezpośrednimi” i „zwierzęcy-
struować koncepcje fizjologii starożytnych jeszcze długo utrzymywał), a wrażenia do- mi” – smakiem i dotykiem. Arystoteles, co
Indii. W relacji o powstaniu świata jest tykowe – odczucie bólu, zimna, miękkości ważne, rozważał zmysły na płaszczyźnie
mowa o jednej z sił kształtujących istnie- − są jedynie zakłóceniami, które oddziałują metafizycznej – te „niższe”, animalne, były
nie: sattva, istota duchowa, oddziałuje na na ciało3. Zdaniem Platona największy również „moralnie niższe”, jako że sprowa-
pięć narządów poznania (słuch, dotyk, pożytek płynie ze zmysłu wzroku4, choć dzały na człowieka „pożądanie, obżarstwo
wzrok, zmysł smaku i zapachu), jednocze- i ten – jeśli przypomnimy sobie opowieść i pijaństwo”.
śnie wspierając pięć zmysłów działania – z Państwa o cieniach na ścianach jaskini –
karmendrīya (jak chodzenie czy mówienie). nie pozwala na pełne zaufanie w kwestii tej Bogate sensualne życie starożytnych Greków
Liczba pięć pojawia się również w klasycz- drogi poznania. i Rzymian musiało ulec zmianie w czasach
nych tekstach Chin w okresie dynastii Zhou ekspansji chrześcijaństwa. Nowy Testament
(Chou), rządzącej między 1122 a 255 rokiem Arystoteles rozwinął epistemologię preso- przynosi wprawdzie istotne argumenty
p.n.e.: pięć pierwiastków (drewno, ogień, kratyków, budując model, który wpłynął na dla zwolenników poznania poprzez zmysły
ziemia, metal, woda) pozostawało w korela- filozofię arabską i żydowską, ukształtował (Jezus leczy przez nałożenie rąk, przywraca
cji − odpowiednio − z kierunkami (wschód, myśl średniowieczną i właściwie trwa do wzrok niewidomemu, karmi głodny tłum
południe, centrum, zachód, północ), orga- dziś jako najbardziej oczywiste, klasyczne nad Jeziorem Tyberiadzkim, błogosławi wino
nami poznania (oko, język, usta, nos, ujecie kwestii zmysłów. To, co poznawa- i chleb, dotyka „niedotykalnych” trędowa-
ucho), pięcioma smakami, pięcioma zapa- ne (aistheton), jest percypowane dzięki tych), już jednak w pismach św. Pawła poja-
chami, pięcioma organami wewnętrznymi narządom zmysłów (aistheteria), które są wia się idea ascezy i opozycyjne traktowanie
i tyloma częściami ciała. siedliskiem zdolności poznawania (aisthe- tego, co przynależy naturze, w stosunku
sis). W Peri psyches („O duszy”) Arystoteles do tego, co płynie z ducha: „poskramiam
W Europie powszechnie przypisuje się przedstawia zmysły w kolejności, która moje ciało i biorę je w niewolę, abym innym
początki rozważania znaczenia i funkcji stanie się obowiązującą hierarchią zmysłów głosząc naukę, sam przypadkiem nie został
zmysłów Platonowi, który w dialogu Teajtet w kulturze Zachodu, rozważając wzrok, uznany za niezdatnego” (1 Kor 9,27). Stąd
uznał zmysły za narzędzie duszy, choć słuch, zapach, smak i dotyk, powtarzając średniowieczna ambiwalencja: z jednej
w filozofii przedsokratejskiej podobne kon- tę kolejność w Etyce nikomachejskiej („Owóż strony pątnicy, poszczący, flagelanci, surowe
cepcje można znaleźć m.in. u Ksenofanesa wzrok różni się od dotyku czystością, a po- reguły kartuzów i puste ściany w kościołach
i Pitagorasa, a żyjący w czasach Sokratesa dobnie słuch i węch od smaku”5). Wzrok cystersów, z drugiej poprzedzający mięso-
Demokryt był tym, który pierwszy wyliczył – jako najwyżej rozwinięty ze zmysłów – pust karnawał, piękno gotyckich katedr, gra
pięć form poznania: poprzez widzenie, słu- kolorów w witrażach, symbolika światła
chanie, powonienie, smakowanie i dotyka- 3
Por. Platon, Timajos, 65b. w liturgii. Pewne rozwiązanie podsuwały
4
Tamże, 47b.
nie. Z kolei w dialogu Timajos, poświęconym pisma Orygenesa, ojca Kościoła z III wieku,
5
Arystoteles, Etyka nikomachejska, [w:] tegoż, Dzieła
naturze wszechświata i człowieka, Platon wszystkie, t. 5, 1176a. który wyłożył teorię pięciu „zmysłów ducho-
autoportret 3 [35] 2011 | 21

3. Jan Amos Komeński, Orbis pictus, 1658. Rycina,
pochodząca z pierwszej ilustrowanej książki dla dzieci,
przedstawia zmysły jako specjalizacje ludzkiej skóry.
Zamknę teraz oczy, zatkam uszy, odwrócę wszyst-
kie zmysły, usunę też wszystkie obrazy rzeczy
cielesnych z mojej myśli lub raczej, ponieważ się
to prawie nie da uskutecznić, nie będę im przypi-
sywał żadnej wartości, jako czczym i fałszywym7.
Idea opozycyjna wobec Kartezjańskiego
racjonalizmu pojawiła się jeszcze w tym
samym stuleciu: John Locke w księdze IV
Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego (1690)
nazwał zmysły źródłami wiedzy, stwierdzając
wprost, że intelekt nie może opracowywać
project gutenberg
niczego, co by wcześniej nie zostało mu do-
starczone poprzez kanały poznania zmysło-
wego:
Wiedzę o własnym swym istnieniu mamy przez
wych” (m.in. pamięci, wyobraźni, zdrowego zwłaszcza nad wzrokiem z punktu widzenia intuicję; istnienie Boga, jak to zostało pokazane
rozsądku), dublujących niedoskonałe zmysły fizyki. W bardziej ogólnym planie warto daje nam jasno poznać rozum. Wiedzę o istnieniu
cielesne. Dzięki tej doktrynie Tomasz z Akwi- wspomnieć, że był to również moment dla wszelkich innych rzeczy możemy osiągnąć wyłącz-
nu mógł nawoływać do wznoszenia wzroku nauki o zmysłach bardzo niepomyślny, znów nie poprzez doznania zmysłowe.8
ku Bogu: miał na myśli oczywiście „wzrok z powodu Kartezjusza. Wprawdzie korzystał
wewnętrzny”. on z doświadczenia zmysłów, wykonując Wiek XIX wydaje się za sprawą Hegla, trak-
empiryczne eksperymenty (słynny jest na tującego zmysły w sposób znów zbliżony do
Renesans dostarczył bogatego materiału dla przykład jego wywód na temat budowy oka doktryny Arystotelesowskiej, wpadać w stare
historyka zmysłów. Zdaniem Anthony’ego w traktacie Dioptrique z 1639 roku, przepro- koleiny. Historycy zmysłów wskazują jednak
Synnotta, od czasów odrodzenia „stosunek wadził na potrzeby swoich badań sekcję na ważne novum, zapisane w Rękopisach eko-
do zmysłów stał się mniej moralistyczny, oka wołu), lecz jednocześnie sformułował nomiczno-filozoficznych z 1844 roku przez Karola
bardziej zaś praktyczny, epistemologiczny on zasadniczą dla dalszego rozwoju nauki Marksa. Czytamy w nich: „Wykształcenie
i naukowy”6. Istotnie, od przełomu wieków w Europie doktrynę polegania wyłącznie na pięciu zmysłów jest dziełem całej dotychcza-
XVI i XVII za sprawą między innymi Gali- rozumie: zmysły bowiem dostarczają danych sowej historii”9, a konkluzja ta daje podstawy
leusza, Keplera i Kartezjusza dynamicznie niegodnych zaufania (patyk zanurzony
zaczęły rozwijać się badania nad zmysłami, w wodzie wydaje się złamany – tłumaczył
7
R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii. Zarzuty uczonych
w Medytacjach o pierwszej filozofii). W otwarciu mężów i odpowiedzi autora. Rozmowa z Burmanem, Kęty 2001,
6
A. Synnott, Puzzling over the Senses. From Plato to Marx, Medytacji III Kartezjusz zapisał następują- s. 57.
[w:] The Varieties of Sensory Experience: A Sourcebook in the
cą, fundamentalną dla doktryny dualizmu 8
J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. I−II,
Anthropology of the Senses, ed. D. Howes, Toronto 1991, s. 69 Warszawa 1955, ks. IV, rozdz. 11, §1.
[tłumaczenie cytatów z j. angielskiego − R. S.]. „ciała” i „rozumu”, deklarację: 9
K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. I, Warszawa 1976, s. 584.
autoportret 3 [35] 2011 | 22

4. do badań i historycznych, i kulturowych: do- decybeli w hali produkcyjnej pierwszej fabry- W tym miejscu istotny staje się nowy trop
świadczenie zmysłów jest zmienne, zależne ki kotłów parowych, nie będzie jednak łatwo uzupełniający deterministyczny historyzm
od momentu w historii (dowód: wystarczy się dowiedzieć, gdzie współcześni lokowali Marksa: zmysły są zmienne nie tylko w uję-
pomyśleć o dawniejszej i współczesnej wraż- próg „hałasu”; możemy przygotować ucztę ciu historycznym, ale również nie są uni-
liwości olfaktorycznej − dziś „próg przykro- wedle średniowiecznego przepisu, nie wiemy wersalne kulturowo. Antropolożka zmysłów,
ści doznania” jest o wiele wyższy niż przed jednak, jak wtedy ucztującym owo jadło Constance Classen, czerpiąc doświadczenie
wiekami). smakowało. Historia zmysłów pracą w archi- z badań terenowych w Andach i na Pacyfiku,
wach broni się jednak przed przekształceniem wykazywała, jak zmienne jest rozumienie
Historia sensualna ma wiele do zrobienia: w bezwartościową historię domysłów: doku- zmysłów w różnych kulturach12. Przypatrzmy
badacze zajmują się ujęciami idei sensorium, menty z obiegów pozaartystycznych, prywat-
zmiennymi definicjami kolejnych zmysłów, ne listy i diariusze przynoszą zapośredniczone Por. C. Classen, Exploring the Senses in History and Across
12
ich opracowaniem w sztuce, rozmaitymi kla- tekstowo zapisy sensualnych doświadczeń – Cultures, New York 1993.
syfikacjami i hierarchiami, a bardziej szcze- podstawowy materiał dla badań.
gółowo na przykład zmianą w ujęciu zmysłów
w okresie industrializacji i mechanizacji, zmysły kulturowe
w bliższym nam czasowo horyzoncie zjawi- Idea, że cywilizacje mogą się przekształcać
skami kulturowymi, jak na przykład historią w wyniku historycznych zmian uprzywile-
potrzeby dezodoryzacji, historią matczynego jowania tego czy innego narządu poznania,
dotyku, historią instytucji nadzoru i wizual- pojawiła się w XX wieku w pismach Marshal-
nej kontroli, historią dominacji obrazu10. Pra- la McLuhana: wynalazek druku, jego zda-
ca historyka sensorium jest niełatwa, ponieważ niem, dał przewagę „oku”, usuwając powoli
niektóre dane są bezpowrotnie utracone: wy- z dominującej pozycji w komunikacji „ucho”.
starczy pomyśleć, jak liczebnie przeważająca W Galaktyce Gutenberga McLuhan szczegółowo
jest dokumentacja działania zmysłu wzroku tłumaczy kulturowe konsekwencje tej zmia-
(mamy do dyspozycji obiekty wizualne, idee ny, inicjując ideę „wielkiego podziału” na
malarskie, podręczniki dla architektów, opisy cywilizacje „oka” i „ucha”: jako użytkownicy
poetyckie) w porównaniu z wiedzą, którą druku, przesuwający nieustannie wzrokiem
posiadamy o historii zmysłu powonienia, po kolejnych wersach, staliśmy się cywili-
a nawet słuchu. Możemy wprawdzie, korzysta- zacją „zimną”, poskramiającą bezpośredni
jąc z dostępnych dokumentów, ustalić poziom kontakt, otwartą na precyzyjne analizy
racjonalistów i, w efekcie, na dającą nam
10
Pierwsze analizy historii zmysłów tworzono w kręgu przewagę nad kulturami wschodu rewolucję
historyków szkoły „Annales” (Lucien Febvre, Norbert technologiczną11.
Elias). Ważnym francuskim inspiratorem tego rodzaju
badań w drugiej połowie XX wieku był oczywiście Mi-
chel Foucault (teoria nadzoru i panoptikonu); Le miasme
et la jonquille: L’odorat et l’imaginaire social, XVIIIe−XIXe
siècles to inspirująca praca Alaina Corbina dotycząca idei 11
Por. M. McLuhan, Galaktyka Gutenberga (fragmenty), [w:]
zapachu (Paris 1982). tegoż, Wybór pism, Warszawa 1975.
Robert Fludd, Utriusque cosmi maioris scilicet et minoris
[…] historia, 1619. Rycina przedstawiająca stworzoną
przez tego angielskiego lekarza, filozofa i alchemika
wikimedia
koncepcję związków pomiędzy ludzkim umysłem
oraz różnymi dziedzinami rzeczywistości (zmysłową,
intelektualną i wyobrażeniową).

5. George Glover, Oderatus i Auditus, ok. 1630 − alegorie
zmysłów węchu i słuchu
się choćby hierarchiom: w kulturze Ongee dał w rezultacie swoisty model poznawczy
na Andamanach witalną siłą wszechświata faworyzujący porządek linearny, analityczny
jest zapach; w Meksyku w kulturze Tzotzil stosunek do rzeczywistości, „separację do-
ojciec Słońce obdarza świat ciepłem: pierwot- świadczenia zmysłowego” i „fragmentarycz-
ne jest więc doznanie haptyczne; w Europie ny” model myślenia. Zdaniem Martina Jaya,
Bóg Ojciec tworzył świat słowem: w wielu opierając się na takim zbiorze powodów,
świadectwach (w kulturze żydowskiej, w pi- możemy dowodzić pewnych zależności mię-
smach niektórych krytykujących hierarchię dzy rozwojem kapitalizmu a wynalezieniem
Arystotelesa średniowiecznych teologów) perspektywy linearnej, która skutecznie
ryc. za: http://marinni.livejournal.com/427325.html
najważniejsza jest zdolność słyszenia, nie da nauczyła konsekutywnego myślenia tele-
się jednak zaprzeczyć, że w kulturze Zacho- ologicznego, a więc „dążącego do celu”. Jay
du dominującym zmysłem jest wzrok (Bóg sugeruje, że zdolność „analizy” rozbudzana
w Księdze Rodzaju też w końcu ostatecznie przez malarstwo perspektywiczne, a ponad-
w i d z i a ł, że jego dzieła był dobre…). Euro- to wykształcenie oka do badania nie tylko
pejski porządek jest w gruncie rzeczy czysto głębi, ale i drugiego wymiaru – płaszczyzny,
mechaniczny: kolejność zmysłów to kolej- „mapy” (barok i malarstwo holenderskie)
ność narządów zmysłowych w ciele czło- dające umiejętność „opisu”, miało skutek
wieka, jeśli rozpocząć obserwację od czubka w zbudowaniu cywilizacji wiedzy, w rezul-
głowy i uznać, że siedliskiem zmysłu dotyku tacie i cywilizacji postępu technologicznego,
jest nie tyle skóra, co ręka, bądź – jak chciał w której nadal żyjemy14.
Arystoteles – serce. Podobnie kulturową
kwestią jest liczba zmysłów: Europa liczy do Kultury budują również swoje sensoryczne
pięciu, buddyjski wschód do sześciu (szósty stereotypy: w Chinach na początku XX wieku
zmysł to „rozum”), lud Hausa w Nigerii ma uważano, że ludzi świeżo przybyłych ze wsi
tylko dwa określenia: jedno dla wzroku, do pracy w mieście charakteryzuje „zapach
drugie dla wszystkich pozostałych zmy- czosnku”, podobnie w przedwojennej Polsce
słów − „sama idea zmysłów jest konwencją olfaktorycznie stereotypizowano Żydów. Eu-
kulturową”13. ropejczycy w czasach kolonialnych układali
swoiste hierarchie cywilizacyjne, posługując
Zmysły jako czynnik kulturowy to prze- się podobnym typem rozumowania: kultury
słanie McLuhana: transformacja porządku Zachodu to kultury dominujące, kultury
sensorycznego przynosi zespół ważkich wzroku; kultury słuchu to Azja, najniżej
i gruntownych zmian. Jego zdaniem nacisk w hierarchii lądują kultury dotyku – ich
na wizualizację na poziomie kognitywnym matecznik to oczywiście Afryka. Podobne
Por. M. Jay, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in
14
ryc. za: http://marinni.livejournal.com/427325.html
P. Ch. Hoffer, Sensory Worlds of Early America, Baltimore
13
Twentieth Century, Berkeley 1993.
2005, s. 2.
autoportret 3 [35] 2011 | 24

6. Jakob van der Heyden, Tactus, alegoria dotyku, I poł.
XVII wieku
stereotypy narastały wokół najróżniejszych nikowi miała smakować pieczeń z piwem.
kategorii sensualnych15. Kilka przykładów: Wiele też napisano na temat kobiet i kwe-
im bardziej odsłonięte ciało (czyli: otwarte stii zmysłów. Rzecz jasna, przypisywano im
na dotyk, choćby metaforyczny dotyk wzro- związek z dziedziną „zmysłów niższych”:
kiem), tym bardziej prymitywna miała być kobiety dotykają, przewijają dzieci, gotują
kultura. Półnadzy Indianie lub Murzyni na potrawy, szyją i sprzątają – ich specjalizacją
ryc. za: http://marinni.livejournal.com/427325.html
plantacjach mieli dowodzić słuszności tego staje się „dotyk” i „smak”. Same również
porządku. Zwolennicy segregacji rasowej na były długo obiektem do „dotykania” i „kosz-
południu Stanów Zjednoczonych zeznawali towania” – metaforycznie lub dosłownie
w procesach, że ich agresja wobec innego, ujmując tę kwestię sensualnego wykorzysty-
z wyglądu białego, obywatela, była spowo- wania kobiecej cielesności przez dziecko czy
dowana tym, że „wyczuli zapach Murzyna”. mężczyznę. Czynności związane ze zmysłem
Nawet współcześnie w kulturze bogatej Pół- wzroku (podróżowanie, czytanie, pisanie)
nocy, jak zauważa David Howes, koncepcja były „niekobiece”. Classen ujmuje to krótko:
„człowieka nowoczesnego” ma w sobie kom- kobietom odmawiano dostępu do tego, co
ponent „niskiej tolerancji olfaktorycznej” wzrokowe, narzucając im jednocześnie
– inaczej to ujmując, człowiek modernizmu wymóg satysfakcjonowania doświadczenia
usuwa wszelkie zapachy związane z natural- wzrokowego innych16. Ich własne doświad-
ną fizjologią, jednocześnie unika nadmiernej czenie wzrokowe było niegodne zaufania krytyki feministycznej przeprowadziła
sztucznej dezodoryzacji. (jak twierdził już Arystoteles). Wzrok był z kolei kontrofensywę i przywróciła wartość
królestwem mężczyzn, był także narzę- „kobiecemu dotykowi”, pisząc w 1987 roku:
Stereotypy kulturowe są jednym z dowodów dziem dominacji seksualnej i elementem
istnienia społecznego imaginarium i pozwala- manipulacji za pośrednictwem kulturowego Jeśli z powagą przyjrzeć się tej złożonej i tymcza-
ją antropologii zmysłów badać kategorię nie tabu (najprostszy przykład: kobietom nie sowej inkarnacji mężczyzny i kobiety, zostajemy
tylko rasy, ale i klasy oraz płci kulturowej. wypadało patrzeć dłużej na mężczyznę, przywiedzeni z powrotem ku zmysłowi, który leży
Robotnicy na przykład mieli mieć „grubą mężczyźni mogli do woli spoglądać na u podłoża wszystkich pozostałych czterech zmysłów,
skórę” – można było więc mobilizować do kobiety). Powiązanie „wzrokowego” z „sek- który się w każdym z pozostałych zawiera lub nań
pracy biczem bez wyrzutów sumienia. Zgru- sualnym” w kulturze Zachodu tłumaczy, wpływa. Który wyznacza całą naszą przestrzeń życio-
białe ręce, a więc „mała wrażliwość hap- dlaczego „generalnie, mężczyźni Zachodu wą, określa nasze środowisko: ku zmysłowi dotyku18.
tyczna”, cechowała niższą klasę; ta również nisko cenili dotyk, a nawet – unikali go,
„inaczej pachniała”, niezależnie od stoso- podczas gdy kobiety preferowały doświad- Na koniec jeszcze jedna, oczywista może,
wania zasad higieny. Wykształcała też inny czenie dotykowe”17. Luce Irigaray z pozycji lecz istotna dla badaczy zmysłów uwaga:
„smak” – ten wyrafinowany mogli posiadać hierarchie zmysłów są również osobiste,
tylko wywodzący się z klasy wyższej: robot- 16
C. Classen, The Senses, [hasło w:] Encyclopedia of European
Classen przypomina na przykład o możli-
Social History from 1350 to 2000, ed. P. N. Stearns, New
York 2000.
15
Por. M. M. Smith, Sensing the Past: Seeing, Hearing, Smell- 17
D. Howes, Sensorial Anthropology, [w:] The Varieties of 18
L. Irigaray, Sexes and Genealoges, New York 1993, s. 9
ing, Tasting, and Touching in History, Berkeley 2008. Sensory Experience..., s. 189 (przeł. R. S.). (przeł. R. S.).
autoportret 3 [35] 2011 | 25

7. wych „sensorycznych specjalizacjach”. słów. Dziedzina ta bada budowę systemu nie dzieci), mity, zwłaszcza kosmogonie,
Pomyślmy o absolutnym słuchu skrzypka, sensorycznego w danej kulturze, może oraz oczywiście – praktyki reprezentacyj-
genialnym powonieniu twórcy perfum, się zajmować poszczególnymi zmysłami, ne zaświadczające o sposobie korzystania
nieomylnym zmyśle smaku szefa kuchni, pytając na przykład o wspomnienia czy lub pojmowania danego zmysłu. Program
świetnej pamięci wizualnej plastyka. wyobrażenia g u s t a t o r y c z n e, k i n e - tej (nowej) dziedziny sformułowała
Zmysły są więc zmienne, bo są historycz- t y c z n e czy o l f a k t o r y c z n e. Proble- Constance Classen z Davidem Howesem
ne; konwencjonalne, bo determinują mem antropologii zmysłów jest jednak w 1991 roku21.
je różne czynniki, w tym podstawowe zasadnicza rama epistemologiczna: jak
wyróżnione przez badania kulturowe: bowiem badać kulturę operującą i n n y m Antropologia czy historia zmysłów, nowe
rasa, klasa i płeć. W dodatku zmieniają systemem zmysłowym, mając własny za dziedziny łączące doświadczenie huma-
się osobniczo, więcej: podlegają czynno- granicę swego poznania? Jak nauczyć nistyki i nauk społecznych, to nie jedyne
ściom wolicjonalnym: możemy je ogłu- się „myśleć węchem” albo „słuchem”, by novum na rynku idei. Generalnie można
szać, podsycać, suplementować, rozwijać wkroczyć w świat ludu Suya w Brazylii lub mówić o nowym profilowaniu badań nad
lub ćwiczyć. bliżej – ludzi głuchych?20 zmysłami. Reorientacja przede wszyst-
kim dotyczyłaby, o czym wspominałam,
antropologia zmysłów Antropologia sensualna krytykuje więc rewaloryzacji wiedzy o zmysłach niższych.
Walter Ong pisał na początku pracy The „wizualny redukcjonizm” Zachodu i za- Constance Classen w ten sposób tłumaczy,
Presence of the Word: „Kultury różnią się sadniczy dla naszego myślenia dualizm dlaczego dotyk stał się współcześnie tak
w znacznej mierze w kwestii czynienia „ciała” i „ducha”. Zakłada, że zmysły nie fascynującym zmysłem:
użytku z różnych zmysłów, jak również co dają niemedializowanego, bezpośrednie-
do sposobów, w jakie odnoszą swój aparat go dostępu do rzeczywistości, że odmien- Niekończące się odniesienia do zmysłu wzroku
poznawczy do nich”19. Doznanie zmysłowe ne kultury w różny sposób organizują wpisane we współczesną sferę wyobrażeń wizu-
jest tak bogate, że nie ma ani jednostki, ratio, czy też mapę swego sensorium, że alnych, pozbawione towarzyszącej im taktylnej
ani kultury, która byłaby w stanie korzy- ów porządek nie jest statyczny i histo- gratyfikacji, mogły przyczynić się do tego, że
stać z niego w całości: każda musi dokonać rycznie niezmienny, że w ramach danego zmysł dotyku stał się najbardziej niezaspoko-
selekcji i wtórnego opracowania. W ramach społeczeństwa mogą występować znaczne jonym zmysłem postmodernizmu. Dotknięcie
danej kultury doświadczenia zmysłowe różnice w odbiorze danych zmysłowych przedmiotów przedstawianych w otaczających
są porządkowane: jedne będą święte, inne wśród członków różnych grup. Badaniu nas obrazach jest niemożliwe […], co w efekcie
zabronione, te dopuszczalne, tamte erotycz- podlega język, zwłaszcza figuratywny wywołuje poczucie alienacji, utraty kontaktu
ne, niektóre mogą okazać się magiczne. (metafory i porównania), czynności sym- z własnym społeczeństwem, swoim otoczeniem
boliczne, rytuały, praktyki społeczne (jak i osobistym kosmosem – człowiek staje się izolo-
Owa kulturowo zróżnicowana „organizacja na przykład zdobienie ciała, wychowywa- wanym atomem w nieczułym wszechświecie22.
sensorium” to zadanie dla antropologii zmy-
20
Hellen Keller w książce The World I Live In (New York 21
C. Classen, D. Howes, Sounding Sensory Profiles, [w:]
1909) przekonywała, że wykroczenie z paradygmatu The Varieties of Sensory Experience.... Howes kontynuował
19
W. J. Ong, The Presence of the Word: Some Prolegomena for wzroku może dostarczyć zaskakująco bogatych doznań, projekt w pracy Sensual Relations: Engaging the Senses in
Cultural and Religious History, New Haven 1967, s. 3 (przeł. na które „wzrokowi” Europejczycy są doskonale Culture and Social Theory (Ann Arbor 2003).
R. S.). nieczuli. 22
The Book of Touch, ed. C. Classen, Oxford 2005, s. 2.
autoportret 3 [35] 2011 | 26

8. Inną nową cechą współczesnego stosunku Mitchell w eseju Nie istnieją media wizualne23: to także taktylizm”25. Dotyk – zwłaszcza
do zmysłów w ramach humanistyki jest faktura nakładanej na płótno farby jest on – na początku XXI wieku jest obietnicą
odrzucanie „zmysłowego esencjalizmu”, p o t e n c j a l n i e dotykalna. Jeśli więc odzyskania zagubionego doświadczenia,
czyli przekonania, że możemy badać dany wszystkie media są polimedialne, wszystkie a może i czegoś więcej. Filippo Tommaso
zmysł w separacji od pozostałych. Zmysły zmysły stają się polisensualne: żaden nie Marinetti w manifeście Taktylizm (1921)
są rozumiane współcześnie jako system operuje bez wsparcia pozostałych. „W jaki przekonywał: „wyznaczenie pięciu zmysłów
wspierających się kanałów informacji: sposób możemy dostrzec ów złożony poten- jest arbitralne i pewnego dnia z pewnością
istotne stają się również relacje wewnątrz cjał zmysłów, jeśli je rozdzielamy?” − pytał odkryjemy i skatalogujemy liczne inne
sensorium, innymi słowy: sposoby współdzia- Michel Serres, proponując w miejsce trady- zmysły. Taktylizm przyczyni się do tego
łania zmysłów. Mark M. Smith każe nam cyjnej analizy nową praktykę hybrydycz- odkrycia”.
na przykład pomyśleć o strategii współ- nego rozumienia zmysłów w imię „filozofii
czesnych hipermarketów, otaczających splątanych ciał”24.
kupującego skomplikowaną siecią bodźców wybrana literatura
zmysłowych: inter- i multisensoryczność Badania nad zmysłami obejmują dzisiaj • C. Classen, Exploring the Senses in History and Across
Cultures, New York 1993.
stały się elementem projektowania strategii coraz większy obszar, głównie w wyniku • Empire of the Senses: The Sensual Culture Reader, ed.
rynkowych zanim badacze kultury znaleźli emancypacji zmysłów niższych: informacje D. Howes, Oxford 2005.
dla tych zjawisk precyzyjne określenia. Je- dostarczane przez dotyk i smak stają się ro- • D. Howes, Sensual Relations: Engaging the Senses in Culture
śli odrzucamy dziś zasadę rozłącznego stu- dzajem antidotum na ponowoczesny kryzys and Social Theory, Ann Arbor 2003.
• E. D. Harvey, Sensible Flesh, Philadelphia 2003.
diowania zmysłów, to podobnie krytycznie reprezentacji. Dzięki ujęciom krytycznym
• R. Jütte, A History of the Senses: from Antiquity to Cyber-
trzeba odnieść się do klasycznej tendencji (między innymi Martina Jaya) badania space, Cambridge 2005.
łączenia zmysłów w pary z odpowiednimi nad sensorium uzyskują nową płaszczyznę, • M. McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka,
mediami: telewizja miałaby być medium nazwijmy ją „rekonstrukcyjną”, ciekawszą Warszawa 2004.
obrazowym, radio – słuchowym i tak dalej. niż dotychczasowe ujęcia opisowe. Kognity-
Jakkolwiek McLuhan bywa oskarżany wistyka i neurobiologia będą w najbliższym
o tworzenie tego typu relacji (pismo = czasie zapewne nie raz przebudowywać
wzrok), w istocie to właśnie on był jednym nasze przekonania w kwestii zmysłów.
z pierwszych badaczy zwracających uwagę ZałożeniA poli- i multisensoryczności kom-
na polisensoryczność mediów: telewizja, plikują naukę o zmysłach, przekształcając
tak jak dziś Internet, suplementuje zmysł ją w złożony, wielowymiarowy projekt.
wzroku, nie możemy użyć żadnego z tych Sensologia staje się więc na naszych oczach
mediów bez zaangażowania dotyku lub nowym narzędziem badania historii kultu-
głosu potrzebnych do operowania inter- ry. David Chidester przkonywał: odrzućmy
fejsem. Nawet abstrakcyjny obraz wiszący okulocentryzm i uwierzmy, że „modernizm
w galerii i oddzielony od nas widzialną lub
niewidzialną zaporą systemów alarmowych
Zob. „Panoptikum” 2006, nr 5.
23
powstrzymujących nasz odruch dotyku jest
M. Serres, Five Senses: A Philosophy of Mingled Bodies,
24
Por. D. Chidester, The American Touch: Tactile Imagery in
25
multisensoryczny, jak przekonuje W. J. T. New York 2009, s. 305. American Religion and Politics, [w:] The Book of Touch.
autoportret 3 [35] 2011 | 27