Bài giảng về Xã hội học sức khoẻ

1. VAÁN ÑEÀ 1 : TOÅNG QUAN VEÀ SÖÙC KHOÛE
A. SÖÙC KHOÛE LAØ GÌ ?
- Toå chöùc SK theá giôùi (WHO) ñònh nghóa SK laø traïng thaùi khoûe maïnh veà maët theå xaùc (y hoïc) veà xaõ hoäi (xaõ hoäi hoïc) vaø veà
tinh thaàn (taâm lyù hoïc) khoâng loaïi tröø coù söï hieän dieän cuûa beänh taät.
* Goùc ñoä y hoïc :
ÑN : SK laø traïng thaùi khoûe maïnh cuûa caùc toå chöùc vaø caùc cô quan trong cô theå ñöôïc bieåu hieän baèng söï hoaït ñoäng bình thöôøng
cuûa cô theå vaø söï vaéng maët cuûa beänh taät theå hieän baèng 2 maët :
+ Trieäu chöùng beänh
+ Daáu hieäu beänh
Döïa theo lyù thuyeát vi truøng vì vi truøng laø nguyeân nhaân chính gaây neân caùc loaïi beänh taät. Söï xaâm nhaäp cuûa vi truøng seõ gaây ra
caùc trieäu chöùng beänh. Trieäu chöùng beänh theå hieän söï roái loaïn coù theå laøm cho cô theå khoâng hoaït ñoäng bình thöôøng ñöôïc daãn ñeán
phaûi ñieàu chænh cô theå.
Ñaây chöa haún laø ñònh nghóa SK maø ñuùng hôn laø ñònh nghóa veà beänh taät.
trieäu chöùng beänh
SK beänh taät daáu hieäu beänh Roái loaïn y hoïc
* Tính khaùch quan :
- Daáu hieäu beänh laø nhöõng baèng chöùng maø caùc nhaø y hoïc coù theå thu thaäp ñöôïc qua quan saùt tröïc tieáp hay qua xeùt nghieäm
maø khoâng caàn phaûi hoûi yù kieán cuûa beänh nhaân (khaùch quan nhöng khoâng tuyeät ñoái)
- Trieäu chöùng beänh ñoù laø nhöõng trieäu chöùng hoaøn toaøn ñöôïc khai baùo bôûi caùc beänh nhaân (kieán thöùc veà cô theå hoïc, yeáu toá
veà VH-XH khaùc nhau) beänh nhaân seõ khai baùo trieäu chöùng beänh khaùc nhau.
+ Caùc nhaø y hoïc khoâng phaûi laø ngöôøi quyeát ñònh duy nhaát veà SK.
+ Noù mang tính chaát töông ñoái : theo ñònh nghóa naøy chæ coù nhöõng chöùc naêng thuoäc veà sinh hoïc môùi ñöôïc xem laø SK. Tuy
nhieân con ngöôøi khoâng chæ hoaït ñoäng veà maët sinh hoïc maø coøn hoaït ñoäng veà maët XH, taâm lyù.
* Goùc ñoä XHH
ÑN : SK laø traïng thaùi naêng löïc toái öu cuûa caù nhaân ñeå thöïc hieän caùc vai troø vaø nhieäm vuï maø caù nhaân ñöôïc XH hoùa.
+ Ñònh nghóa naøy döïa vaøo lyù thuyeát chöùc naêng (trong XH moãi caù nhaân coù 1 coâng vieäc ñeå thöïc hieän)
+ Noù mang tính chaát töông ñoái.
+ Söï tham gia XH khoâng phuï thuoäc hoaøn toaøn vaøo SK, maø coøn tuøy thuoäc vaøo vò trí XH (tuoåi, giôùi, ngheà nghieäp)
+ Möùc ñoä tham gia XH cuûa caù nhaân khaùc nhau
=> Khoù toång quaùt hoùa cho SK chung cuûa XH.
* Tieâu chí ñeå ñaùnh giaù SK ôû goùc ñoä XHH
- Fanshel & Bush (1970) ñaõ ñöa ra 11 traïng thaùi SK khaùc nhau gaén lieàn vôùi chöùc naêng vaø phi chöùc naêng XH (tham gia vaø
khoâng tham gia)
- khoûe maïnh veà maët XH vaø taâm lyù
Toàn taïi khoûe maïnh (Well being)
1.
- tình traïng SK caù nhaân coù leäch laïc nhoû nhöng khoâng aûnh höôûng hoaït ñoäng
Khoâng thoûa maõn (Dissatisfaction)
2.
XH.
- trieäu chöùng beänh ñaõ xuaát hieän, nhöng vaãn hoaït ñoäng XH, khoâng aûnh höôûng
Khoù chòu (Discomfort)
3.
naêng suaát.
- vaãn hoaït ñoäng haøng ngaøy nhöng naêng suaát giaûm do aûnh höôûng beänh taät.
OÁm yeáu nheï (Minor disability)
4.
- hoaït ñoäng haøng ngaøy haïn cheá nhöng hieäu quaû giaûm nghieâm troïng.
OÁm yeáu ñaùng keå (Major disability)
5.
- hoaït ñoäng haøng ngaøy khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, caù nhaân rôøi coäng ñoàng vaø
OÁm yeáu thaät söï (Disabled)
6.
nhaäp vieän.
- caù nhaân trong tình traïng lieät giöôøng, khoâng hoaït ñoäng nhöng chöa ñöôïc ñònh
Giôùi haïn (Confined)
7.
cheá hoùa.
- chöùc naêng hoaït ñoäng caù nhaân giôùi haïn trong giöôøng beänh.
Giôùi haïn & lieät giöôøng
8.

2. (Confined & Bedridden)
- caù nhaân ñöôïc taùch khoûi gia ñình & baïn beø vaø ñöôïc ñònh cheá hoùa.
9. Coâ laäp (Isolated)
- coù theå töï phuïc hoài maø khoâng caàn söï can thieäp cuûa y hoïc gaàn töû vong
10. Hoân meâ (Coma)
- caù nhaân hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng hoaït ñoäng vaø khaû naêng phuïc hoài
11. Töû vong (Death)
* Goùc ñoä taâm lyù hoïc
ÑN : Söùc khoûe laø traïng thaùi khoûe maïnh veà maët tinh thaàn.
* Tieâu chí ñeå ñaùnh giaù :
- Khoûe maïnh veà maët nhaän thöùc, caûm xuùc vaø ñoäng löïc.
+ Nhaän thöùc : laø caù nhaân caûm nhaän, hieåu, nhôù, dieãn ñaït, coù nieàm tin, phaân tích, giaûi quyeát… caùc vaán ñeà.
+ Caûm xuùc : caûm giaùc cuûa caù nhaân taùc ñoäng & bò taùc ñoäng bôûi caùc yeáu toá nhö haønh vi, suy nghó vaø sinh lyù.
+ Ñoäng löïc : laø thuaät ngöõ duøng ñeå giaûi thích caù nhaân taïi sao laïi haønh xöû theo caùch rieâng cuûa mình hay taïi sao löïa choïn hoaït
ñoäng naøy maø khoâng löïa choïn hoaït ñoäng khaùc.
* Coù 3 phöông phaùp ñaùnh giaù :
+ Thaäp nieân 1960 : khaùi nieäm “Haïnh phuùc” trieån khai caâu hoûi ñeå ñaùnh giaù.
+ Thaäp nieân 1970 : ñaùnh giaù trieäu chöùng taâm lyù cuûa caù nhaân (ñoå moà hoâi, tim ñaäp nhanh, chaân tay run raåy, maát nguû…)
+ Töø thaäp nieân 1990 ñeán nay : “Stress” : cô cheá sinh lyù ñaùp öùng toång quaùt cuûa cô theå ñoái vôùi caùc thay ñoåi töø moâi tröôøng
beân ngoaøi. Trong moät thôøi gian nhaát ñònh caù nhaân gaëp nhieàu söï kieän trong cuoäc soáng bò stress nhieàu.
+
Phöông phaùp stress “söï kieän cuoäc ñôøi”
(Life Event Stress)
Taùc nhaân gaây stress
Töï nhieân Xaõ hoäi
(noùng, laïnh, tieáng oàn, choùi, yeân laëng) tích cöïc tieâu cöïc
Yeáu toá taïo ra stress nhieàu hôn
Ngaãu nhieân Tieâu cöïc Khoâng theå kieåm soaùt
(Khaùc caù nhaân taïo ra)
B. CAÙC NGAØNH KHOA HOÏC XAÕ HOÄI NGHIEÂN CÖÙU SÖÙC KHOÛE
XHH söùc khoûe (Health Socialogy)
1.
Taâm lyù hoïc SK (Health Psychology) : stress, caùc roái loaïn taâm thaàn cô theå nhö suy nhöôïc, traàm caûm, u uaát. Caùc moâ hình
2.
taâm lyù trong vieäc thay ñoåi kieán thöùc, nhaän thöùc, haønh vi, nieàm tin cuûa caù nhaân veà vaán ñeà SK vaø beänh taät. Trung thaønh
cuûa beänh nhaân ñoái vôùi ñieàu trò cuûa nhaân vieân y teá.
Ñaïo ñöùc y hoïc : (Medical Ethic)
3.
- Cuûa beänh nhaân : ñöôïc quyeàn bieát thoâng tin veà beänh traïng, coù quyeàn löïa choïn hoaëc tham gia phöông thöùc ñieàu trò
thích hôïp cho mình.
- Cuûa baùc só :
+ Ñaïo ñöùc nhaân vieân y teá Y ñöùc : - Hieäu quaû ñieàu trò
- Thaùi ñoä chaêm soùc
- Thôøi gian daønh cho beänh nhaân
Ñaùnh giaù ñöôïc haønh vi cuûa baùc só.
- Söï coâng baèng XH trong vieäc tieáp caän vaø söû duïng caùc nguoàn löïc y teá.
Daân toäc hoïc SK : (Medical Anthropology)
4.
- Caùc daân toäc coù neàn vaên hoùa khaùc nhau Theá giôùi quan khaùc nhau Nhaän thöùc, nieàm tin veà söùc khoûe, beänh taät
cuõng khaùc nhau.
Ñòa lyù y hoïc : (Medical Geopraphy)
5.
- Phaân boá dòch beänh theo laõnh thoå ( + thôøi gian )

3. - Phaân boá caùc cô sôû y teá theo laõnh thoå.
+ Tuøy vaøo ñaëc ñieåm hình thaønh moâi tröôøng töï nhieân cuûa töøng vuøng maø caùc vuøng coù caùc dòch beänh khaùc nhau.
Ví duï : ÔÛ AÁn Ñoä coù raát nhieàu loaïi beänh ung thö.
Coå töû cung (phuï nöõ) Baéc AÁn Kinh teá CÑ ngheøo
Ung thö Vuøng mieäng Taây AÁn
Thöïc quaûn PenJab CM xanh ñaàu tieân thaønh coâng, möùc soáng ngöôøi daân naâng cao,
thay ñoåi loái soáng, coù haïi cho SK laø uoáng röôïu nhieàu hôn.
=> Vì vaäy phaûi ñöa ra caùc chính saùch y teá thích hôïp cho töøng vuøng ñeå caûi thieän theo höôùng toát hôn.
- Phaân boá chính saùch y teá coù hôïp lyù hay khoâng?
+ Coù vuøng naøo “traéng” cô sôû y teá?
+ Khoaûng caùch : - Hoä daân CS y teá
- Giöõa caùc CS y teá
1. Kinh teá hoïc SK : (Health Economy)
- Phöông phaùp phaân tích chi phí – lôïi ích : nhaèm xaùc ñònh xem nhöõng döï aùn naøo vôùi chi phí ít nhaát nhöng mang laïi hieäu
quaû cao nhaát.
+ Chi phí : trang thieát bò, thôøi gian, nhaân löïc, taøi chaùnh)
+ Lôïi ích : Bao nhieâu ngöôøi daân ñöôïc phoøng ngöøa beänh.
- Baûo hieåm y teá : + Nhu caàu BHYT ? (Ai caàn, möùc ñoä…)
+ Loaïi hình BHYT ?
+ Ai höôûng lôïi ? Ai maát maùt ?
- Thieáu huït nguoàn nhaân löïc y teá.
- Taøi chaùnh beänh vieän : + Phöông thöùc quaûn lyù taøi chaùnh.
+ Chi phí ít – hieäu quaû cao.
1. XHH Söùc khoûe : (Health Sociology)
- Moái quan heä giöõa caùc v/ñ XH vaø SK ñaõ ñöôïc quan taâm töø laâu nhöng môùi chæ ñöôïc laøm roõ trong 2 theá kyû gaàn ñaây.
Ngaønh naøy ñöôïc coâng nhaän chính thöùc naêm 1950. Ñaây laø moät ngaønh XHH öùng duïng trong ñoù noù söû duïng caùc phöông
phaùp, caùc quan ñieåm, caùc lyù thuyeát va2 khaùi nieäm cuûa XHH ñeå nghieân cöùu caùc v/ñ cuûa SK.
- Coù 2 phaân ngaønh (baûn chaát)
+ XHH cuûa y hoïc (sôû höõu) : xem caùc cô quan y teá nhö 1 ñònh cheá cuûa XH vaø nghieân cöùu caùc ñònh cheá XH naøy goàm :
· Cô caáu toå chöùc
· Muïc tieâu, saûn phaåm
· Quan heä giöõa thaønh phaàn
+ XHH trong y hoïc (thaønh phaàn) : laø söû duïng caùc kieán thöùc ñeå nghieân cöùu caùc vaán ñeà y hoïc.
· Huaán luyeän hoaëc ñaøo taïo SV tröôøng Y nhö theá naøo tröôùc khi ra XH (hoï coù hoïc ñöôïc XH hoùa khoâng?)
· Nhaän thöùc ñöôïc caùc nhoùm SK-Beänh taät cuûa caùc nhoùm daân soá khaùc nhau.
· Nghieân cöùu dòch teå hoïc
Ví duï :
HIV/AIDS
Ñieàu trò
Phoøng ngöøa
Kieán thöùc
* * Virus HIV
Thaùi ñoä
* Phöông thöùc
Phoøng choáng
Nieàm tin
ñieàu trò, vaccine
HIV/AIDS
Haønh vi
Chöông trình
*
Y teá
ñòa phöông
VAÁN ÑEÀ 2 : HEÄ THOÁNG Y TEÁ VAØ HEÄ THOÁNG XAÕ HOÄI

4. I. KHAÙI QUAÙT
- SK laø 1 trong nhöõng nguoàn löïc cô baûn cuûa heä thoáng xaõ hoäi (HTXH).
- Heä thoáng y teá (HTYT) laø cô cheá ñeå gìn giöõ, baûo veä nguoàn löïc naøy (ñeå baûo ñaûm cho noù phaùt trieån)
- Nhaân vieân y teá (NVYT) : baùc só, y só, y taù, baø meï chaêm soùc con…)
+ Taây Y
+ Ñoâng Y
+ Gia ñình (ngöôøi meï, ngöôøi PN laø chính) – Coäng ñoàng
Vaäy NVYT laø nhöõng ngöôøi ñöôïc ñaøo taïo vaø ñang thöïc hieän caùc vai troø vaø nhieäm vuï maø HTYT mong ñôïi.
- Chaáp nhaän tính ña daïng cuûa HTYT veà :
+ Loaïi hình (Taây Y, Ñoâng Y …)
+ Cô sôû YT (Tö nhaân, nhaø nöôùc, toå chöùc XH, TG)
Caùc loaïi hình vaø caùc cô sôû YT noù cuøng toàn taïi vaø cuøng caïnh tranh vôùi nhau.
II. CHÖÙC NAÊNG – THAØNH PHAÀN CUÛA HTYT :
5 khía caïnh khoâng
naêng löïc
Nhaân söï Hôïp phaùp
* 6 Phöông thöùc :
Giaùo duïc - Ngaên ngöøa - Cheát
vaø
- Chaån ñoaùn - Prevention
- Beänh
Huaán luyeän - Diagnoses
- Ñieàu trò
Dòch vuï
- Baát löïc 5D - Treatment
GMP
- Phuïc hoài - Rehabilitation
- Khoù chòu
Nghieân cöùu - Custody
- chaêm soùc
- Khoâng thoûa maõn - Health Education
- Giaùo duïc SK
* GMP
Kieán thöùc Taøi chính - Gross
- Medical
- Product
Thaønh phaàn Phöông thöùc Caùc vaán ñeà SK
- Chöùc naêng cuûa HTYT nhaèm ñeå ñoái phoù vaø ngaên ngöøa vôùi nhöõng ñe doïa haäu quaû cuûa beänh taät vaø tuoåi thoï thaáp (cheát
sôùm). Ñeå giaûi quyeát 5 khía caïnh khoâng naêng löïc nhö : cheát, beänh, baát löïc, khoù chòu vaø khoâng thoûa maõn caàn caùc loaïi hình
dòch vuï nhö : ngaên ngöøa, chaån ñoaùn, ñieàu trò, phuïc hoài, chaêm soùc vaø giaùo duïc SK.
Giaùo duïc vaø huaán luyeän ra NVYT coù chuyeân moân
+
Nghieân cöùu : caäp nhaät hoùa kieán thöùc naâng cao cho NVYT.
+
Cuõng nhö caùc ñònh cheá XH khaùc thì HTYT khoâng theå toàn taïi ñoäc laäp maø noù caàn söï hoã trôï cuûa HTXH veà caùc maët :
Cung caáp nhaân söï cho HTYT : + Tröïc tieáp : NVYT
⇒
+ Giaùn tieáp : Caùc nhaø taøi trôï, caùc kyõ thuaät vieân
Kieán thöùc : + Kieán thöùc y hoïc (chuyeân ngaønh)
⇒
+ Kieán thöùc quaûn lyù
Taøi chính : + Voán, trang thieát bò, cô sôû haï taàng
⇒
+ Chuyeån nhöôïng chi phí N2 phaûi chuyeån nhöôïng ñoùng goùp beänh nhaân Thu nhaäp cuûa NVYT
⇒ Tính hôïp phaùp (ñeå XH coâng nhaän) thoûa maõn ñöôïc nhu caàu XH, tuøy thuoäc vaø giaù trò XH.
III. CAÙC TIEÂU CHUAÅN ÑAÙNH GIAÙ CÔ SÔÛ Y TEÁ TOÁT LAØ : Phaûi coù 7A vaø 3 C
Laø söï ch/soùc YT coù theå nhaän ñöôïc vaøo baát kyø thôøi ñieåm naøo khi CN coù nhu
1. Tính saün coù (Availability) −
caàu

5. Veà : trang thieát bò, cô sôû haï taàng – veä sinh MT, vaø nhaân löïc
2. Tính ñaày ñuû (Adequacy) −
3. Taïo ñk cho caù nhaân Tieáp caän deã − Chi phí phuø hôïp vôùi khaû naêng chi traû cuûa beänh nhaân
Khoaûng caùch
daøng (Accessibility) −
Hieäu quaû ñieàu trò – Thaùi ñoä phuïc vuï – Truyeàn thoâng (BS noùi BN hieåu vaø
4. Tính chaáp nhaän (Acceptability) −
ngöôïc laïi) – Ñaïo ñöùc (giöõ bí maät cho rieâng tö beänh nhaân)
− Caù nhaân nhaän ñöôïc phöông thöùc ñieàu trò sau khi chaån ñoaùn
5. Tính thích hôïp (Appropriateness)
− Phöông thöùc naøy ñöôïc ñieàu trò trong MT ñieàu trò thích hôïp
− NVYT coù kinh nghieäm (ngöôøi thöïc hieän thích hôïp)
− Caùc hoà sô BN phaûi hoaøn taát cung caáp kòp thôøi vaø ñöôïc löu tröõ trong maùy vi
6. Tính ñaùnh giaù (Assessibility)
tính
− Veà maët taøi chaùnh : soå saùch phaûi ñöôïc laøm theo tieâu chuaån cuûa N2 vaø phaûi
7. Tính giaûi thích ñöôïc (Accountability)
ñöôïc coâng khai thöôøng xuyeân
− Ñoù laø caùc CSYT phaûi cung caáp ñaày ñuû caùc dòch vuï cho khaùch haøng
8. Tính hoaøn taát (Completeness)
Ví duï : - Phaùt hieän sôùm - Ñieàu trò - Phoøng ngöøa
- Chaån ñoaùn - Phuïc hoài vaø theo doõi
− Moät CN ñeán CSYT khoâng chæ nhaän ñöôïc d/vuï chaån ñoaùn vaø ñieàu trò maø coøn
9. Tính bao quaùt (Comprehensiveness)
coù theå nhaän ñöôïc caùc loaïi hình chaêm soùc khaùc coù l.quan ñeán SK-BT of mình.
Ví duï : - Chaêm soùc SK taâm lyù - Nha khoa (v/ñ aên uoáng, dinh döôõng)
- Söû duïng thuoác ntn?
− Vaán ñeà ñieàu trò phaûi mang tính lieân tuïc ñaëc bieät laø trong tröôøng hôïp chaêm soùc
10. Tính lieân tuïc (Continuety)
ñieàu trò theo nhoùm vaø trong tröôøng hôïp chuyeån vieän.
IV. MOÁI QUAN HEÄ GIÖÕA KINH TEÁ VAØ Y TEÁ
1. Khi Y teá phaùt trieån thì Kinh teá seõ ntn? (Taùc ñoäng cuûa Y teá aûnh höôûng ñeán Kinh teá ntn?)
- Laøm gia taêng soá lao ñoäng tieàm naêng.
- Ñaày ñuû + chi phí thaáp Taïo ñk cho nhieàu ngöôøi daân tieáp caän Baûo veä SK Beänh taät giaûm Töû suaát giaûm Daân soá
gia taêng Soá lao ñoäng tieàm naêng PT (coù ñaày ñuû vieäc laøm) Saûn phaåm XH taêng
- Taêng naêng suaát, hieäu quaû lao ñoäng.
Ví duï : 01 coâng ty naøo ñoù :
+ SK theå chaát vaø tinh thaàn toát Lao ñoäng↑ Naêng suaát, saûn löôïng ↑ giaûm tyû leä nghæ vieäc giaûm soá xoay voøng LÑ
trong ñoù coâng nhaân laønh ngheà ít bò thay theá bôûi coâng nhaân ít laønh ngheà.
+ Naêng suaát lao ñoäng Söùc khoûe
Haønh vi kinh teá
Cô hoäi hoïc hoûi chi phí cho thôøi gian raõnh roãi
- Caùc chöông trình YT ñöôïc xem laø chaát xuùc taùc cho söï PT khu vöïc.
Ví duï: Coù nhieàu vuøng ñaát môùi nhöng khoâng theå PT trôû thaønh Trung taâm cuûa Dsoá vaø KT vì noù coù nhieàu dòch beänh.
Ñoåi môùi Trung taâm daân soá, kinh teá
Chöông trình YT
Ctrình phoøng choáng dòch beänh (xuùc taùc)
- SK laø yeáu toá quan troïng cho vieäc ñoåi môùi coâng ngheä.
Ví duï : Ngöôøi noâng daân, SK keùm khoâng chaáp nhaän xu höôùng ñoåi môùi coâng ngheä hôn laø ngöôøi noâng daân coù SK toát
Vì : hoï phaûi boû ra nhieàu naêng löïc ñeå hoïc hoûi (khoâng ñuû naêng löïc); coâng vieäc môùi thöôøng khoâng oån ñònh gaây ra nhieàu nguy cô,
ruûi ro vaø maát maùt)
2. Kinh teá PT taùc ñoäng ñeán YT, SK ngöôøi daân
Tích cöïc :
·
- Coù vieäc laøm, thu nhaäp PT cao + Dinh döôõng toát
+ Nôi cö truù, moâi tröôøng ôû toát SK toát
+ Hoïc vaán ↑

6. Ngaân saùch N2 ↑
- Kinh teá PT Ngaân saùch YT nhieàu SK toát.
Tieâu cöïc :
•
- Kinh teá PT Moâi tröôøng oâ nhieãm vaø xuoáng caáp SK keùm
Ví duï : + Coâng nghieäp : thaûi ra caùc khí ñoäc, hoùa chaát ñoäc haïi MT oâ nhieãm
+ Noâng nghieäp : söû duïng thuoác tröø saâu …
KV1 Cô giôùi hoùa KV2 Töï ñoäng hoùa KV3
- Kinh teá PT Noâng nghieäp ↓ Coâng nghieäp ↑ Dòch vuï ↑ LÑ trí oùc ↑
(Stress - Chaát beùo, ñöôøng – Löôøi taäp theå duïc) Beänh tim maïch vaø beùo phì ↑
+ KV1 : noâng nghieäp (nguyeân nhieân lieäu thoâ)
+ KV2 : coâng nghieäp
+ KV3 : dòch vuï (khoâng tröïc tieáp nhöng hoã trôï)
- Kinh teá PT Thu nhaäp ↑ Loái soáng ↑ Haønh vi nguy cô SK
- Kinh teá PT Heä thoáng giao thoâng ↑ (cao toác) Tai naïn xe coä taêng cao (laây nhieãm beänh taät ↑)
Döï aùn PT Lôïi nhuaän vaø nguy cô beänh taät. Quyeát ñònh coù ñaàu tö vaøo DA ñoù hay khoâng thì xem : Lôïi nhuaän (tröø) chi phí
giaûm bôùt nguy cô beänh taät nhöng vaãn coøn lôøi.
1100 km
Ví duï: HIV/AIDS
Nhaäp cö : Döï aùn oáng daãn daàu töø Coäng Hoøa Chad Carneroun (coù dòchbeänh HIV/AIDS↑)
+ 2000 coâng nhaân nhaäp cö ít ñöôïc kieåm soaùt tình duïc – HIV/AIDS taêng
+ 600 laùi xe
Vì vaäy : tröôùc khi thöïc hieän DA naøy phaûi coù DA phoøng choáng dòch beänh AIDS. Vaø sau khi thöïc hieän DA naøy maø DA oáng daãn
daàu vaãn coøn lôïi nhuaän thì môùi quyeát ñònh choïn DA.
Ñeå löôïng hoùa moái quan heä naøy ngöôøi ta xem xeùt moái quan heä giöõa saûn löôïng noâng nghieäp vaø caùc yeáu toá KT-VH-SK taïi 22
quoác gia ñang PT.
X1 = 133 + 0,34 X2 + 0,038 X3 – 0,13 X4 – 0,00095 X5 – 0,024 X6
X1 : Saûn löôïng noâng nghieäp (keát quaû)
X2 : Lao ñoäng noâng nghieäp
Noâng nghieäp
X3 : Phaân boùn hoùa hoïc
X4 : Töû suaát treû sô sinh Söùc khoûe
X5 : Tyû leä Baùc só – Beänh nhaân
X6 : Tyû leä thaát hoïc Vaên hoùa
5 bieán soá ñoäc laäp treân taùc ñoäng ñeán 62% söï cheânh leäch veà saûn löôïng noâng nghieäp giöõa caùc quoác gia. Trong ñoù 1/5 laø do
yeáu toá noâng nghieäp, gaàn 4/5 laø do yeáu toá SK vaø chöùa khoaûng 2% yeáu toá veà vaên hoùa yeáu toá SK quan troïng hôn trong
vieäc taùc ñoäng ñeán saûn löôïng noâng nghieäp cuûa 22 quoác gia ñang phaùt trieån.
Tyû suaát treû sô sinh cao (IMR) chaát löôïng YT keùm (phoøng choáng dòch beänh keùm) – dinh döôõng keùm SK keùm
phaûn aùnh ñöôïc söï PT cuûa quoác gia ñoù.
VAÁN ÑEÀ 3 : VAI TROØ BEÄNH (SICK ROLE)
- 1951 Parson ñaõ ñöara khaùi nieäm “Vai troø beänh”. Ñaây laø 1 phaàn quan troïng cuûa ñònh nghóa veà SK-BT döôùi goùc ñoä XHH.
Muïc ñích cuûa khaùi nieäm naøy nhaèm giuùp chuùng ta nhaän daïng 2 ñaëc ñieåm chung cuûa ña soá haønh vi beänh. Cuõng nhö laø 1
kieåu vai troø ñöôïc ñònh cheá hoùa cuûa ngöôøi beänh.

7. 1. Haønh vi beänh laø vai troø XH ñöôïc ñònh cheá hoùa
- Theo lyù thuyeát chöùc naêng, moãi CN coù vai troø nhieäm vuï XH phaûi thöïc hieän, vai troø CN naøy phuï thuoäc vai troø CN khaùc,
taïo neân moái quan heä vai troø phuï thuoäc nhau. Nhôø söï toàn taïi moái quan heä naøy maø heä thoáng XH toàn taïi vaø PT.
- Moät trong caùc nguyeân taéc ñeå moái quan heä naøy toàn taïi ñoù laø CN thöïc hieän ñuùng caùc vai troø vaø nhieäm vuï mình ñöôïc XH
hoùa Haønh vi mong ñôïi (Expected behavior). Neáu CN khoâng thöïc hieän, khoâng laøm ñuùng haønh vi mong ñôïi CN coù
haønh vi leäch laïc. Söï leäch laïc luoân toàn taïi trong moïi XH, thôøi ñieåm. Tuy nhieân coù 2 tröôøng hôïp :
+ 1 XH coù vaøi CN leäch laïc Heä thoáng XH khoâng bò aûnh höôûng.
+ 1 XH coù nhieàu CN leäch laïc Heä thoáng XH coù nguy cô bò phaù vôõ.
Ñeå ngaên chaën v/ñ naøy thì caùc HTXH thöôøng ñöa ra caùc cô cheá kieåm soaùt XH. Taùc nhaân thöïc hieän cô cheá naøy goïi laø taùc nhaân
kieåm soaùt XH.
Theo Parson, coù ít nhaát 2 loaïi leäch laïc, gaén lieàn vôùi 2 taùc nhaân kieåm soaùt XH :
Caù nhaân coù khaû naêng thöïc hieän caùc vai troø, nhieäm vuï cuûa mình nhöng khoâng thöïc hieän. Theo lyù thuyeát chöùc naêng caùc
CN naøy coù theå xem nhö toäi phaïm vaø thöôøng ñöôïc tröøng trò bôûi cô quan phaùp luaät.
Ñ/v nhöõng CN khoâng coù khaû naêng thöïc hieän caùc vai troø, nhieäm vuï cuûa mình vaø cuõng khoâng phaûi do chuû yù cuûa CN, trong
tröôøng hôïp naøy, CN ñöôïc xem laø beänh nhaân caàn ñöôïc ñieàu trò bôûi caùc cô quan y teá.
=> Vai troø XH thay ñoåi coøn phuï thuoäc vaøo möùc ñoä leäch laïc.
Tính nghieâm troïng Traùch nhieäm qui keát
Qui keát Coù traùch nhieäm Khoâng coù traùch nhieäm
Leäch laïc thöù yeáu “ñi ngöôïc chieàu” “beänh caûm”
coù theâm 1 soá nghóa vuï
coù traùch nhieäm ñình chæ 1 soá öu tieân
Leäch laïc nghieâm troïng “troäm caép” “beänh tim”
Trong kieåm soaùt leäch laïc naøy, cô quan phaùp luaät, cô quan y teá cuõng phaûi :
- Ñöa ra phöông phaùp ñieàu trò, giaùo duïc, giuùp CN tìm laïi chöùc naêng ban ñaàu.
- Caùch ly : vì caùc CN leäch laïc coù 1 aûnh höôûng tieàm naêng laøm ngöng treä caùc vai troø khaùc trong HTXH “Taùch khoûi doøng
chaûy”
2. Caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa vai troø beänh.
- Khaùi nieäm vai troø beänh cho chuùng ta bieát nhöõng haønh vi XH naøo chuùng ta mong ñôïi nôi ngöôøi beänh.
a) Caù nhaân khoâng traùch nhieäm vôùi ñ/k vaø hoaøn caûnh beänh taät.
b) Mieãn tröø vai troø vaø nhieäm vuï XH.
c) Öôùc muoán khoûe maïnh giaø oám, giaø beänh.
d) Tìm kieám giuùp ñôõ töø beân ngoaøi. (Beân trong : töï ñieàu trò – töï phuïc hoài)
Khi CN ñoùng vai troø beänh CN ñöôïc höôûng 1/ lôïi ích sô caáp (mieãn tröø) vaø 2/ nghóa vuï môùi (muïc c vaø d)
- Neáu khaùi nieäm naøy ñöôïc thöïc hieän 1 caùch ñuùng ñaén thì noù seõ trôû thaønh 1 cô cheá kieåm soaùt XH hieäu quaû veà maët SK.
- K/nieäm naøy cung caáp cho chuùng ta 1 khung ng/cöùu coù heä thoáng veà haønh vi mong ñôïi vaø haønh vi leäch laïc cuûa ngöôøi beänh.
3. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán khaùi nieäm vai troø beänh.
a) Loaïi beänh : khaùi nieäm naøy chæ söû duïng vôùi beänh caáp tính nhöng khoâng thöïc hieän ñ/v beänh maõn tính, taâm thaàn, XH.
* Beänh caáp tính :
- Trieäu chöùng : roõ raøng, nhanh, maïnh CN chaáp nhaän laø beänh thöïc hieän haønh vi vai troø beänh.
* Beänh maõn tính, taâm thaàn, XH khoâng roõ raøng, khoâng thöôøng xuyeân …
+ Phöông thöùc ñieàu trò :

8. Caáp tính : chöõa heát beänh : hieäu quaû ñoäng löïc CN tìm kieám NVYT
Maïn tính : khoâng chaám döùt, chæ oån ñònh beänh khoâng taïo ñoäng löïc tìm kieám.
Beänh taâm thaàn, XH : ngaïi dö luaän XH, phaân bieät.
b) Caùc nhoùm vaên hoùa – XH
- Caùc nhoùm VH-XH khaùc nhau vôùi nhaän thöùc veà SK-BT khaùc nhau töø ñoù seõ chaáp nhaän vaø khoâng chaáp nhaän vai troø beänh.
Ví duï: Tính hung döõ, gaây goã – Ñoàng tính (Tranverstim)
Myõ goác Puerto – Rico : do söï leäch laïc
ÔÛ New York Do Thaùi goác YÙ : bò beänh caàn ñöôïc ñieàu trò
- Trong 1 nhoùm cuõng coù söï khaùc nhau veà nhaän thöùc beänh taät.
Nhaän thöùc veà beänh taät
Caù nhaân Coäng ñoàng Caû hai
Kinh nghieäm chuû quan :
+ Caûm giaùc sinh hoïc khoù chòu
+ Beà ngoaøi cô theå : toùc ruïng, da vaøng …
+ Caûm giaùc cöïc ñoan : lo sôï, giaän döõ
+ Giaùc quan
+ Thay ñoåi haønh vi : khoâng hoøa hôïp trong hoân nhaân, trong ñoàng nghieäp
- Coøn coäng ñoàng : ñöa ra caùc tieâu chuaån veà trieäu chöùng beänh vaø haønh vi ngöôøi beänh.
- Caû hai : do caùc chuaån möïc coù söï khaùc nhau giöõa CN vaø CÑ caàn coù söï coäng taùc cuûa caû 2 phía.
=> Töø ñoù CN ñoùng ñöôïc vai troø beänh cuûa mình vaø nhaän ñöôïc söï hoã trôï cuûa CÑ trong quaù trình ñieàu trò.
c) Quan heä giöõa Baùc só – Beänh nhaân
- Trong khaùi nieäm vai troø beänh thì BS ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc giuùp ñôõ BN trôû laïi tình traïng SK ban ñaàu cuûa
mình. Ñeå thöïc hieän vai troø naøy thì BS phaûi aùp ñaët 1 soá kieåm soaùt cuûa mình leân BN. Tuy nhieân söï kieåm soaùt naøy coù theå bò
aûnh höôûng bôûi caùc yeáu toá sau ñaây :
+ Moâi tröôøng ñieàu trò : 1/ Phoøng maïch hieäu quaû nhaát
2/ Döôõng ñöôøng
3/ Beänh vieän
+ Chaêm soùc caù nhaân cao hôn chaêm soùc nhoùm
+ Moái quan heä giöõa BS-BN ngaøy caøng coù xu höôùng bình ñaúng, do ñoù söï kieåm soaùt cuûa BS leân BN ngaøy caøng giaûm.
+ Loaïi hình ñieàu trò : chaêm soùc ñieàu trò – phuïc hoài (CN ñoùng vai troø chính) söï kieåm soaùt cuûa BS cao hôn chaêm soùc phoøng
ngöøa (01 nhoùm daân soá) (BS luoân duøng quyeàn löïc “thuyeát phuïc”)
d) Giai caáp trung löu :
Khaùi nieäm vai troø beänh chæ ñuùng vôùi giai caáp trung löu. Vai troø beänh nhaán maïnh ñeán traùch nhieäm caù nhaân.
+ Ñeå baûo veä SK caàn coù : Traùch nhieäm CN Caàn coù söï hoã trôï cuûa N2
Haïn cheá cuûa ngöôøi ngheøo
Nguoàn löïc
+ Muoán SK toát caàn coù öôùc muoán ñaàu tö cho SK Ñ/v ngöôøi ngheøo khaùi nieäm naøy khoâng thaân thuoäc Naâng cao nhaän thöùc
veà taàm quan troïng cuûa SK