Deze presentatie behandelt wat er allemaal komt kijken bij het digitaliseren en online publiceren van erfgoedmateriaal, met de nadruk op bibliotheekerfgoed. En passant wordt ingegaan wat er in Vlaanderen en België zoal beschikbaar is aan digitaal bibliotheekerfgoed. Bedoeling is een inleiding te geven en een theoretisch kader. Wie zelf wil digitaliseren vindt aan het begin van de presentatie enkele leestips. PRESENTATIE 1 (van 3) - Zelf digitaliseren - De vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheek --- Erfgoedbibliotheken - Wat is digitalisering? - Digitalisering van ‘ingangen’ op collecties --- Catalogi --- Netwerkcatalogi, Union Catalogs - Bibliografieën --- Abraham, STCV - Collectiebeschrijvingen --- Collectieregisters

1. De online
erfgoedbibliotheek (1)
David Coppoolse
Stafmedewerker ontsluiting en digitalisering
Vlaamse Erfgoedbibliotheek
Vormingsreeks ‘Van heemkundige collectie tot
online erfgoedbibliotheek’
Heemkunde Vlaanderen | november 2011

2. In deze presentaties
 Wat komt er allemaal kijken bij het digitaliseren en
online publiceren van erfgoedmateriaal
 Met de nadruk op bibliotheekerfgoed
 En passant: Wat is er in
Vlaanderen / België zoal
beschikbaar aan digitaal
bibliotheekerfgoed?
 Inleiding en theoretisch kader
 Niet: Zelf digitaliseren
 Welk enkele leestips
2011-11-30 2

3. Inhoud – Presentatie 1
 Zelf digitaliseren
 De vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheek
 Erfgoedbibliotheken
 Wat is digitalisering?
 Digitalisering van ‘ingangen’ op collecties
 Catalogi
 Netwerkcatalogi, Union Catalogs
 Bibliografieën
 Abraham, STCV
 Collectiebeschrijvingen
 Collectieregisters
2011-11-30 3

4. Inhoud – Presentatie 2
 Digitalisering van publicaties
 Wat zijn publicaties? Vroeger en nu
 ‘Born-digital’
 Waarom publicaties digitaliseren?
 Conservering
 Toegang erfgoedobjecten
 Toegang informatie
 Hoe publicaties digitaliseren?
 Digitale beelden maken
 Optische tekenherkenning
 Transcriberen
2011-11-30 4

5. Inhoud – Presentatie 3
 Stappen in het digitaliseringsproces
1. Materiaalanalyse
2. Metadatering
Optische
Materiaalanalyse Beeldbewerking
3. Rechten klaren tekstherkenning
4. Preservering
5. Beeldbewerking Metadatering Scanning Duurzame opslag
6. Scannen
7. OCR Rechten klaren
Preserverende
Online publicatie
handelingen
8. Duurzame opslag
9. Online publicatie
 Digitaliseringsprojecten Vlaams bibliotheekerfgoed
2011-11-30 5

6. Zelf digitaliseren?

7. Handboek digitaliseren
 Handboek digitaliseren van
documenten. Technische
aspecten en kwaliteitseisen
(FARO 2011)
 116 pagina’s
 Essentiële vertrekpunten
voor kwaliteitsvolle
digitalisering
http://www.vlaamse-erfgoedbibliotheek.be/node/2052
2011-11-30 7

8. Handboek digitaliseren
 1. Kwaliteitsniveau's
 2. Soorten scanners
 3. Werking scanner
 4. Erfgoed veilig digitaliseren
 5. De rasterafbeelding
 6. Resolutie
 7. Kleurmodus en bitdiepte
 8. Kleurreproductie
 9. Inrichting scanstudio
 10. Beeldbewerking
2011-11-30 8

9. Handboek digitaliseren
 11. Tekstherkenning
 12. Compressie
 13. Bestandsformaten
 14. Kwaliteitscontrole
 15. Programmatuur
 16. Bestandsnamen
 17. Digitaliseren in de praktijk
 18. Terminologie
 19. Organisaties en projecten
 Links, Bibliografie
2011-11-30 9

10. CEST
 Cultureel ErfgoedStandaarden Toolbox
 www.project-cest.be
 Overzicht van standaarden voor digitaal erfgoed
 Standaard =
 Erkende afspraken, specificaties, criteria
 Over een product, dienst of methode
 In opbouw
2011-11-30 10

11. CEST | Website
2011-11-30 11

12. CEST
 CEST Richtlijnen
 “Ik wil … doen”
 Welke standaarden
gebruik ik dan?
2011-11-30 12

13. DEN
 Digitaal Erfgoed Nederland
 Hoe goed digitaliseren?
 http://www.den.nl/digitaliseren
 Set van minimale eisen voor digitalisering van erfgoed
 http://www.den.nl/debasis
2011-11-30 13

14. DEN | Website
2011-11-30 14

15. De vzw
Vlaamse Erfgoedbibliotheek

16. Netwerk van erfgoedbibliotheken
Erfgoedbibliotheek Universiteits-
Hendrik Conscience bibliotheek
Openbare (Antwerpen) Antwerpen
Bibliotheek Provinciale
Brugge Bibliotheek
Limburg
(Hasselt)
Universiteits- Universiteits-
bibliotheek bibliotheek
Gent Leuven
2011-11-30 16

17. Opdracht (1)
 Ankerpunt voor de hele cultureel-
erfgoedgemeenschap rond de geschreven,
gedrukte en digitale
erfgoedcollecties van
bibliotheken
 Aanspreekpunt
 Samenwerking
 Kennisdeling
Maurits Sabbebibliotheek Leuven
© Vlaamse Erfgoedbibliotheek. Foto: Stefan Tavernier
2011-11-30 17

18. Opdracht (2)
 Opbouwen en ter beschikking stellen van expertise over:
 Collectiebeleid
 Bibliografische ontsluiting
 Digitalisering
 Duurzame bewaring en terbeschikkingstelling
 Bewaring (preservering en conservering)
 Culturele ontsluiting (publiekswerking en communicatie)
 Overzicht van lopende projecten en initiatieven:
 http://www.vlaamse-erfgoedbibliotheek.be/activiteiten
2011-11-30 18

19. Website | Voorpagina
2011-11-30 19

20. Website | Activiteiten
2011-11-30 20

21. Website | Documentatie
Trefwoorden:
Digitalisering
Digitaal erfgoed
Digitale
duurzaamheid
Standaarden
2011-11-30 21

22. Website | Themapagina’s
2011-11-30 22

23. Website | Themapagina’s
2011-11-30 23

24. Erfgoedbibliotheken

25. Voorstelling erfgoedbibliotheek
www.youtube.com/watch?v=wVX2JbtsQJ4
2011-11-30 25

26. Basisfuncties erfgoedinstelling
1. Collectiebeleid, aankoop,
1.
Verzamel- schenkingen, …
functie 2. Bewaaromstandigheden,
restauratie, calamiteiten-
planning, …
4. 2. 3. Catalografie, collectie- en
Publieks- Behoud en objectgeschiedenis,
gerichte Collectie beheer-
functie functie conservering, …
4. Tentoonstellingen, educatie,
lezingen, website, …
3.
Onderzoeks-
functie
2011-11-30 26

27. ‘Erkende erfgoedbibliotheek’
 Label Vlaamse overheid
 Sinds 2008
 Voor structurele, kwaliteitsvolle
uitvoering basisfuncties
erfgoedinstelling
 Acht erkenningen
 Partners Vlaamse Erfgoedbibliotheek
 Bibliotheek KADOC – Leuven
 Conservatoriumbibliotheek –
Artesis Hogeschool Antwerpen
2011-11-30 27

28. Types collecties
 Museum: Objecten
 Schilderijen, archeologische vondsten, historische
kostuums, …
 Archief: Archiefstukken
 Documenten bijeengebracht door een specifieke
persoon of organisatie in het kader van de eigen
activiteiten
2011-11-30 28

29. Erfgoedbibliotheekcollectie
 Erfgoedbibliotheek:
 Publicaties
 Geschreven en gedrukt
 Gedigitaliseerd en elektronisch
 Op andere dragers
 Van cultureel of wetenschappelijk belang
 Bewaarcollectie is afgescheiden van de algemene
bibliotheekcollectie
2011-11-30 29

30. Erfgoedbibliotheekcollectie
 Manuscripten en historische fondsen (tot 1830)
 Per definitie erfgoedcollectie
 Collecties uit de 19e - 21ste eeuw
 Alleen erfgoedcollectie indien:
 Duidelijk collectiedomein (thema, soort werk)
 Nastreven van volledigheid
 Erkend als belangrijke bron
 Utilitaire of algemene bibliotheekcollectie
 Geen erfgoed
2011-11-30 30

31. Digitalisering

32. Analoog  Digitaal
 Meer en meer:
 ‘Wat niet op Internet (Google) staat, bestaat niet’
 Analoge collecties raken uit het zicht van gebruikers
 Uitdaging voor erfgoedinstellingen:
 Voldoende ‘representaties’ van ons erfgoed online
brengen om te zorgen dat het blijft meetellen
 Metadata of digitale versies
 Zonder de fysieke objecten te verwaarlozen
 Nieuwe, bijkomende taak voor bewaarinstellingen
2011-11-30 32

33. Wat is digitalisering?
1. Omzetten van een
analoge bron naar een
digitale vorm
 Papieren ‘ingangen’ op
collecties
 Papieren bronnen
 Analoge elektronische
bronnen
 Objecten
2011-11-30 33

34. Wat is digitalisering?
2. Ter beschikking stellen
digitale formaten
 Via een computer-
toepassing
 Via internet
2011-11-30 34

35. Digitalisering van
‘ingangen’ op collecties

36. Klassieke papieren ingangen
 Catalogi op steekkaarten
 Hoofdwoorden (Titel)
 Auteur
 Trefwoorden- of
Systematische catalogus
2011-11-30 36

37. Klassieke papieren ingangen
 Repertoria
 Thematische
bibliografieën
2011-11-30 37

38. Moderne computeringangen
 Online publiekscatalogus (OPAC)
 Generalistisch: alles wat een bibliotheek in huis heeft
 Vrij te gebruiken
 Vroeger:
 Vanuit de leeszaal
 Gericht zoeken
(‘kaartcatalogus’)
2011-11-30 38

39. Moderne computeringangen
 Online publiekscatalogus (OPAC)
 Tegenwoordig:
 Via internet
 Grasduinen
(‘boekwinkel’)
2011-11-30 39

40. Netwerkcatalogus
 Groep van bibliotheken met één,
gedeeld catalogussysteem
 Wetenschappelijke bibs:
Anet, LISIBnet, CaGeWeb, …
 Openbare bibs:
Provinciale bibliotheeknetwerken
 Voordelen
 Eén systeem te onderhouden
 ‘Shared cataloguing’
 Elk werk maar één keer invoeren
 Zoeken in de collecties
van veel bibliotheken tegelijk
2011-11-30 40

41. Union Catalogue
 Gegevens van afzonderlijke online catalogi via
één zoekinterface
 Wetenschappelijke bibs in België: UniCat.be
 Oók veel erfgoedbibliotheken
 Openbare bibs in Vlaanderen: zoeken.bibliotheek.be
 Wereldwijde union catalogue: WorldCat.org
2011-11-30 41

42. Union Catalogue
2011-11-30 42

43. Union Catalogue
2011-11-30 43

44. Conversie van catalogi
 Vanaf jaren 1980:
 Invoer in computercatalogi
 Nieuwe mogelijkheden
 Meer informatie op een fiche
 Meer ingangen mogelijk
op materiaal (bijv. uitgever)
 Probleem
 Bestaande kaartenbakken converteren
 Focus in eerste plaats op aanwinsten
2011-11-30 44

45. Retrocatalografie
 Manuele invoer in de online catalogus
 Methoden:
1. Overtypen steekkaarten
 Bestaande fouten overgenomen
(en nieuwe geïntroduceerd!)
 Geen verrijking van fiches
2. Opnieuw beschrijven materialen
 Kost zéér veel tijd
2011-11-30 45

46. Géén conversie kaartcatalogus
 Collectie te omvangrijk of personeelstekort
 Soms oplopende achterstand door schenkingen
 Sommige collecties helemaal niet ontsloten, ook niet
op steekkaarten
 Let op! Veelvoorkomende situatie!
 50% van de instellingen met een online catalogus heeft
minder dan de helft van hun erfgoedcollecties online
ontsloten
(Sam Capiau, Onderzoek masterplan Ontsluiting & Digitalisering, Universiteit Antwerpen, ongepubliceerd)
2011-11-30 46

47. Digitaliseren catalogusfiches
2011-11-30 47

48. Digitaliseren catalogusfiches
 Optische herkenning = foutgevoelig
 Gestructureerde conversie = quasi onmogelijk
 Wat is titel, auteur, trefwoord, etc.
 Tussenoplossing:
 Fiches zélf digitaal ter beschikking stellen (UGent)
2011-11-30 48

49. 2011-11-30 49

50. 2011-11-30 50

51. Alternatief voor online catalogus?
 Beschrijvingen op collectieniveau
 De collectie als geheel beschrijven i.p.v.
alle individuele objecten
 Als een (online) catalogus niet direct een optie is
 Voordelen:
 Niet digitaal ontsloten collectie-onderdelen online
kenbaar maken
 Relatief snel uit te voeren
 Eenvoudig te publiceren op internet
 Database, webpagina’s
2011-11-30 51

52. Cometa
 Cometa. Een model voor
het maken van
beschrijvingen op
collectieniveau (FARO,
PACKED, Vlaamse
Erfgoedbibliotheek 2011)
http://www.cometamodel.be
2011-11-30 52

53. Cometa
 Model voor maken collectiebeschrijvingen
 Naam, beschrijving, materialen, herkomst, …
 Inhoud: Trefwoorden
 Ontsluitingsinformatie
 Hoeveel is gecatalogiseerd?
 Op welke manier? (kaartenbak, online catalogus,
anders?)
 Hoe kun je de catalogus/collectie raadplegen?
2011-11-30 53

54. Online collectieregisters
 Archiefbank Vlaanderen
www.archiefbank.be
 Collectiewijzer Erfgoedbibliotheken
www.collectiewijzer.be
 Verborgen schatten. Repertorium van lokale
erfgoedhouders in de provincie Antwerpen
www.lokaalerfgoed.be
 Muziekbank Vlaanderen
www.muziekbankvlaanderen.be
2011-11-30 54

55. 2011-11-30 55

56. 2011-11-30 56

57. Collectiewijzer Erfgoedbibliotheken
2011-11-30 57

58. 2011-11-30 58

59. 2011-11-30 59

60. 2011-11-30 60

61. 2011-11-30 61

62. 2011-11-30 62

63. 2011-11-30 63

64. 2011-11-30 64

65. 2011-11-30 65

66. Moderne computeringangen
 Bibliografische databanken
 Specialistisch
 Beschrijvingen van specifieke publicaties
 Rond een thema / in een vakgebied
 Bepaald soort materiaal (kranten, oude drukken)
 Vaak met samenvattingen (abstracts)
 Productie vaak commercieel
 Toegang dan alleen tegen betaling
 Of vanuit de leeszaal van een (daarvoor betalende)
bibliotheek
2011-11-30 66

67. Conversie van bibliografieën
 Bestaande papieren bibliografieën en repertoria
worden gebruikt als input of als naslagwerken bij
het opstellen van geautomatiseerde
bibliografieën
2011-11-30 67

68. Bibliografische databanken
 www.stcv.be
2011-11-30 68

69. STCV | Bereik
 In Vlaanderen (incl. Brussel) gedrukte boek
 Tot 1801, ‘handgedrukt’
 Uit de collecties van Vlaamse erfgoedbibliotheken
 Digitalisering
 Titelpagina’s
 Basis van de beschrijvingen in STCV
 Momenteel (nog) geen links naar digitale exemplaren
 Te vinden de catalogi van de deelnemende bibliotheken
2011-11-30 69

70. STCV | Trefwoorden
2011-11-30 70

71. STCV
2011-11-30 71

72. STCV
2011-11-30 72

73. Bibliografische databanken
 www.abraham-online.be
2011-11-30 73

74. Abraham
 Zoeken in 100 krantencollecties tegelijk
 Zoek op geografisch doelgebied
 ≠ plaats van uitgave
 Let op: 1840 – 1950
 Periode van slecht krantenpapier
 Bevat zelf geen gedigitaliseerde kranten
 Wél links naar digitale kopieën elders
 Waar mogelijk: rechtstreeks naar specifieke kranten
 Anders: naar portaal, daar opnieuw zoeken
2011-11-30 74

75. Abraham
2011-11-30 75

76. 2011-11-30 76

77. Abraham
2011-11-30 77

78. 2011-11-30 78

79. 2011-11-30 79

80. 2011-11-30 80

81. 2011-11-30 81

82. 2011-11-30 82

83. Abraham – Digitale kranten
 Vinden via…
 Snelzoeken
 Filteren na zoeken
 Geavanceerd zoeken
 Filteren vóór zoeken
 Resultaatlijsten
 Annotatie
 Krantenfiche
 Link
2011-11-30 83

84. 2011-11-30 84

85. Online krantencollecties
http://www.vlaamse-
erfgoedbibliotheek.be/kranten/online/vlaanderen
2011-11-30 85

86. Bibliografische databanken
 Artikeldatabank Heemkunde West-Vlaanderen
2011-11-30 86

87. Bibliografische databanken
 Artikeldatabase
Geert Hoornaert
 Roeselare – Beveren
– Rumbeke – Oekene
– Hooglede – Gits –
Ardooie – Koolskamp
– Kachtem –
Oostnieuwkerke –
Moorslede -
Passendale
2011-11-30 87

88. Bibliografische databanken
 In onderzoek:
 Artikeldatabank heemkundige tijdschriften in Vlaanderen
 Heemkunde Vlaanderen + provinciale koepels +
Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
 Voordelen:
 Eén systeem te onderhouden, aan te bieden als service
 Zoeken in één databank
 Met behoud van zoeken binnen ‘eigen’ materiaal
 Zichtbaarheid heemkundige publicaties verhogen
 Breed inzicht in publicatiegedrag (wie, waar, wanneer, waarover)
 Integreerbaar met digitaal depot voor elektronische artikelen
2011-11-30 88

89. Metadata

90. Wat is/zijn metadata?
 Metadata = gegevens over gegevens
 Kenmerken van een informatiedrager of -eenheid
 Een soort bijsluiter
 Om wat voor informatie gaat het?
 Waar bevindt die zich?
Wie kan toegang helpen verschaffen?
 Wie mag de informatie gebruiken?
Onder welke voorwaarden?
2011-11-30 90

91. Waar zouden we zijn zonder…
 De catalogus = Metadata
 Metadata maken =
kerntaak bibliotheek
2011-11-30 91

92. Waar zouden we zijn zonder…
 De catalogus = Metadata
 Metadata maken =
kerntaak bibliotheek
2011-11-30 92

93. Soorten metadata
 Formele metadata
 Beschrijft het uiterlijk van
 Het informatie-object
 De gegevensdrager
 Bijvoorbeeld:
 Naam: Titel
 Maker: Auteur, illustrator, drukker
 Herkomst: Plaats van uitgave, publicatiedatum, jaar
 Unieke identificatie: ISBN, URL, kastnummer
 Omvang: Pagina’s, bestandsgrootte
2011-11-30 93

94. Soorten metadata
 Inhoudelijke metadata
 Beschrijft waar de informatie over gaat
 Bijvoorbeeld:
 Trefwoorden
 Samenvatting
 Administratieve metadata
 Structurele metadata
 Technische metadata
 Conserveringsmetadata
2011-11-30 94

95. Digitale informatie
 Nood aan metadata nog groter
2011-11-30 95

96. Conclusie
 Metadata is een absolute noodzakelijkheid om
grote hoeveelheden digitale informatie goed te
kunnen bewaren en toegankelijk te houden
 Systematisch digitaliseren omvat altijd het
toekennen en bijhouden van
metagegevens
 Wat is gedigitaliseerd?
 Waar is het te vinden?
2011-11-30 96

97. Vervolg in presentatie 2
 Digitalisering van publicaties
 Wat zijn publicaties? Vroeger en nu
 ‘Born-digital’
 Waarom publicaties digitaliseren?
 Conservering
 Toegang erfgoedobjecten
 Toegang informatie
 Hoe publicaties digitaliseren?
 Digitale beelden maken
 Optische tekenherkenning
 Transcriberen
2011-11-30 97

98. Contactgegevens
David Coppoolse
Stafmedewerker Ontsluiting en Digitalisering
david@vlaamse-erfgoedbibliotheek.be
http://www.vlaamse-erfgoedbibliotheek.be