2. Pemëtari e Përgjithshme 2
PËRMBAJTJA
KAPITULLI I PARE
VEÇORITE BOTANIKE DHE BIOLOGJIKE TE PEMEVE FRUTORE
1. Rrënja.................................................................................................................6
2. Sistemi mbitoksor..............................................................................................7
3. Organet e riprodhimit.......................................................................................15
4. Zhvillimi individual i pemëve frutore .............................................................18
4.1. Cikli i madh i jetës........................................................................................19
4.2 .Cikli i vogël i jetës........................................................................................19
4.3 .Lulëzimi i pemëve........................................................................................21
4.4. Rritja e lastarëve dhe rrënjëve..................................................................... 22
4.5. Formimi i frutave.........................................................................................22
4.6. Prodhimi periodik i pemëve frutore.............................................................25
2. Kërkesat e pemëve frutore për klimë dhe tokë................................................25
2.1. Ndikimi i klimës në rritjen dhe zhvillimin e pemëve frutore.......................26
2.2. Ndikimi i tokës.............................................................................................29
3. Shumëzimi i pemëve frutore........................................................ ..................30
3.1. Shumëzimi vegjetativ i pemëve frutore.................................... ...................30
4. Nënshartesat e pemëve frutore. ........................................................ ..............34
KAPITULLI I DYTE
KERKESAT E PEMEVE NDAJ KUSHTEVE TE MJEDISIT
1. Kërkesat për temperaturën. .............................................................................42
2. Reagimi i bimëve ndaj temperaturave të larta dhe të ulta...............................43
3. Kërkesat për ujë dhe dritë ...............................................................................46
4. Kërkesat për kushtet tokësore..........................................................................48
5. Pjesë e veçantë (kërkesat për kushtet klimatike të pemës së mollës) .............49
5.1. Rrezatimi dhe temperatura............................................................................49
5.2. Frutifikimi dhe ndikimi i ujit........................................................................51
KAPITULLI I TRETE
NGRITJA E PEMTORES
1.Karakteristikat e fidanishtes.............................................................................57
2. Seksionet e fidanishtes dritë ...........................................................................58
3. Përmirsimi gjenetik..........................................................................................61
4. Seleksionimi klonial........................................................................................61
5. Kryqëzimi dhe hibridizimi...............................................................................62
6. Krijimi i pemtoreve të reja...............................................................................63
3. Pemëtari e Përgjithshme 3
7. Zgjedhja e species, kultivarit, nënshartesës dhe distancave të mbjelljes.........64
8. Teknikat e mbjelljes së pemtoreve...................................................................65
9. Mbjellja e fidaanit në vendin e përhershëm.....................................................67
KAPITULLI I KATERT
PRODHIMI I FIDANAVE VEGJETATIVE
1. Shtimi me copa dhe me përpaja.......................................................................72
2. Shumëzimi in vitro..........................................................................................73
3. Shtimi me hinka dhe me copa (copa gjethore) ...............................................73
4. Shartimi. Qëllimet e shartimit.........................................................................75
5. Shumëzimi me shartim....................................................................................76
6. Mikroshumëzimi..............................................................................................76
7. Metodat e shtimit vegjetativ që përdoren për prodhimin e fidanave drunorë.77
7.1. Shartimi me urë dhe shartimi anglez............................................................78
7.2. Shartimi anësor apo lateral dhe shartimi në tavolinë....................................81
7.3. Shartimi me çarje dhe me syth......................................................................82
7.4. Mbledhja dhe ruajtja e lastareve të mbishartesave.......................................90
5. Ndikimi i faktorëve të ambientit......................................................................91
5.1. Infeksioni nga viruset dhe bakteret dhe prekja nga insektet.........................92
5.2. Koha e shartimit............................................................................................92
5.3. Mospërputhja në shartim, shkaqet dhe korrigjimi i mospërputhshmërisë....93
5.4. Ndikimi nënshartesës mbi madhësinë, cilësinë dhe pjekjen e frutave..........95
KAPITULLI I PESTE
KRASITJA E PEMEVE FRUTORE DHE RENDESIA E SAJ
1. Rëndësia dhe detyrat e krasitjes.......................................................................98
2. Llojet e krasitjve..............................................................................................99
3. Operacionet e krasitjeve.................................................................................101
3.1.Koha e krasitjes............................................................................................103
4. Parimet bazë të krasitjes................................................................................104
4.5. Veçori të krasitjes së pemëve ne vitin e I,II,III pas mbjelljes në pemtore..106
4.6. Format e kurorave dhe rrugët e formimit të tyre tek pemët frutore............107
4.6.1. Kurora me kate të përmirsuara.................................................................109
4.6.2. Kurora me udhëheqës (lider) ..................................................................114
4.6.3. Kurorat kupore...................................................................................... 114
4.6.4. Format e detyruara të kurorës..................................................................117
4.6.5. Formimi i palmetës me degë të pjerrta....................................................121
5. Veglat e krasitjes............................................................................................124
6. Mënyrat e kryerjes së prerjeve.......................................................................125
4. Pemëtari e Përgjithshme 4
KAPITULLI I GJASHTË
MIREMBAJTJA E TOKES NE PEMTORE
1. Mirëmbajtja e tokës.......................................................................................128
2. Punimet e zakonshme dhe teknikat bashkëkohore........................................129
3. Mirëmbajtja e pemtoreve...............................................................................132
4. Mënyrat e mbajtjes së tokave në pemtore.....................................................132
KAPITULLI I SHTATE
PLEHERIMI I KULTURAVE DRUFRUTORE
1. Plehërimi i pemëve frutore............................................................................138
2. Bashkëshoqërimi i pemeve frutore dhe efektet e tij......................................139
3. Rimbjellja e kulturave drufrutore dhe lodhja e tokës....................................140
4. Vlerësimi i nevojave për elementë ushqyes...................................................140
5. Analizat e tokës dhe diagnostikimi gjethor....................................................141
KAPITULLI I TETE
UJITJA E PEMEVE FRUTORE
1. Ujitja e pemëve frutore..................................................................................152
2. Kërkesat e pemëve frutore për ujë gjatë ciklit vjetor.....................................153
3. Efektet, afatet dhe metodat e ujitjes...............................................................154
KAPITULLI I NENTE
VJELJA DHE RUAJTJA E FRUTAVE
1. Përcaktimi i shkallës së pjekurisë..................................................................159
2. Treguesit teorik dhe praktik të pjekjes..........................................................159
3. Vjelja dhe ruajtja e frutave............................................................................160
4. Mënyrat e vjeljes së kulturave frutore...........................................................163
5. Klasifikimi dhe amballazhimi i frutave........................................................166
6. Përpunimi dhe tharja e frutave .....................................................................167
5. Pemëtari e Përgjithshme 5
KAPITULLI I PARE
VEÇORITE BOTANIKE DHE BIOLOGJIKE TE PEMEVE FRUTORE
1. Rrënja
2. Sistemi mbitokësor
3. Organet e riprodhimit
4. Zhvillimi individual i pemëve frutore
4. 1. Cikli i madh i jetës
4. 2. Cikli i vogël i jetës
4.3. Lulëzimi i pemëve
4. 4. Rritja e lastarëve dhe rrënjëve
4. 5. Formimi i fryteve
4. 6. Prodhimi periodik i pemëve frutore
2. Kërkesat e pemëve frutore për klime dhe toke
2.1. Ndikimi i klimës ne rritjen dhe zhvillimin e pemëve frutore
2.2. Ndikimi i tokës
3. Shumëzimi i pemëve frutore
3. 1. Shumëzim vegjetativ i pemëve frutore
4. Nënshartesat e pemëve dhe shumezimi vegjetativ i pemëve frutore
6. Pemëtari e Përgjithshme 6
KAPITULLI I të jete me e fuqishme së të tjerat për disa
VEÇORITE BOTANIKE DHE vjet rresht, afërsisht derisa të futet pema në
BIOLOGJIKE TE PEMEVE FRUTORE prodhim. Përveç rrënjës me prejardhje nga
embrioni, rrënjët dalin edhe nga zhvillimi i
Hyrje pjesëve të veçanta vegjetative, duke formuar
Pemët frutore përbëhen nga organet rrënjë mitake (adventive).
vegjetative (rrënja, trupi, gjethet) dhe në Në gjatësi të një rrënjë veshëse dallohen
organe të riprodhimit (lulja, fruti). këto pjese;
Lidhur me vendosjen e organeve ndaj Konusi i rritjes, që ndodhet në majën e
sipërfaqes së tokës, dallojmë: sistemin rrënjës, përbëhet nga qeliza embrionale, me
nëntokësor që përfshin të gjitha kategoritë e ane të te cilave rrënja rritet në gjatësi.
rrënjëve dhe sistemin mbitokësor, që Zona thithëse ndodhet pas zonës rritëse dhe
përfshin të gjitha organet e tjera. Kufiri që ka si funksion thithjen nga toka të ujit dhe të
ndan sistemin nëntokësor me sistemin lendeve minerale të tretura në te.
mbitokësor, quhet qafa e rrënjës. Qafa e
rrënjës është e vërtetë atëherë kur pema ka Te disa specie frutore shohim një
ardhur nga zhvillimi i një fare, dhe e rreme. bashkëjetesë (simbioze) midis rrënjëve të
kur pemët janë formuar nga zhvillimi i tyre dhe kërpudhave.
pjesëve të veçanta vegjetative të pemëve, si
copa degësh, këmbëza, sytha etj. Përmasat e sistemit rrënjor, shtrirja e tij në
thellësi ose anash, raporti ndërmjet rrënjëve
§ Rrënja veshëse dhe atyre skeletore si dhe raporti
Gjate mbirjes së embrionit të farës rrënjëza ndërmjet sistemit rrënjor dhe atij nëntokësor
zhvillohet dhe jep rrënjën e pare, e cila futet janë veçori biologjike të vete pemëve
në thellësi të tokës, duke ruajtur zakonisht frutore.
drejtimin vertikal. Rrënja e pare, degëzohet
duke na dhënë rrënjët e dyta, të treta. të Kështu, molla, dardha, arra, kumbulla,
katërta. etj. qershia etj. zhvillojnë sistem rrënjor të
fuqishëm, kurse ftoi, vishnja, luleshtrydhja,
Rrënjët e kategorisë së pare, të dyte dhe të paradisi e dyseni (nënshartesa të mollës)
trete formojnë rrënjët skeletore, kurse rrënjët formojnë sistem rrënjor me pak të zhvilluar.
e kategorive të tjera formojnë rrënjët Mbi të njëjtën nënshartesë, mbishartesa e
veshëse. Në pjesën me të madhe të pemëve fuqishme krijon kushte të përshtatshme për
frutore rrënja e pare, disa muaj pas mbirjes fuqizimin e sistemit rrënjor, pasi është në
së farës e humbet fuqinë e rritjes dhe, gjendje ta furnizoje këtë të fundit me shume
gradualisht, rrënjët e tjera skeletore bëhen lende të përpunuara. Molla e egër, dardha e
me të fuqishme. Përjashtim bëjnë këtu arra egër, qershitë etj., formojnë sistem rrënjor të
dhe dardha, të te cilat rrënja e pare vazhdon fuqishëm të përberë nga rrënjë skeletore të
7. Pemëtari e Përgjithshme 7
mëdha, ku raporti ndërmjet rrënjëve
skeletore e rrënjëve veshëse është në favor
të te parave.
Në toka të thella dhe të ajrosura sistemi
rrënjor futet thelle, kurse në toka me taban
të ceket sistemi rrënjor e ndërpret futjen e tij
në thellësi.
Megjithatë, në përgjithësi, pjesa kryesore e
rrënjëve vendoset në thellësinë 20-100 cm.
Rrënjë të veçanta, duke kërkuar ujë dhe
lende ushqyese, depërtojnë në thellësi edhe
me të mëdha, si p.sh. molla e dardha e egër
deri 3-4 m. qershia e kumbulla në raste të dalin drejtpërdrejt nga qafa e rrënjës duke
veçanta deri 6-7 m etj. Për fuqizimin e mos formuar trung.
sistemit rrënjor rol shume të madh luajnë
shërbimet agroteknike. Rritja e sistemit Figura 1.1. Sistemi mbitokësor i pemëve
rrënjor është në përpjesëtim të drejte me frutore
moshën e pemës.
1. Trungu
2. Sistemi mbitokësor 2. Udhëheqësi qendror
Sistemi mbitokësor përfshin të gjitha 3. Degët e para skeletore
organet e pemës që ndodhen mbi sipërfaqen 4. Vazhdues të degëve të para skeletore
e tokës (Figura 1). Trupi është boshti 5. Dege të dyta skeletore
qendror i pjesës mbitokësore që fillon të 6. Vazhdues të degëve të dyta skeletore
qafa e rrënjës dhe mbaron në majën e 7. Dege të treta skeletore
sipërme të pemës. Lartësia e trupit në
kushtet e rritjes natyrore të pemëve Kushtet e kultivimit, si kushtet klimatiko-
përcakton edhe lartësinë e të gjithë pemës. tokësore ashtu edhe kushtet agrotekniket,
ndikojnë në zhvillimin e trupit dhe të
Trupi shërben për të mbajtur degët dhe trungut. Sa me të përshtatshme të jene këto
organet e tjera të pemës. Nga ana tjetër, ai kushte, aq me të fuqishëm do të bëhen trupi
shërben si rruge kalimi për qarkullimin e dhe trungu. Udhëheqësi qendror është' ajo
limfës. Trungu është pjese perberese e trupit, pjese e trupit që fillon nga dega e poshtme e
që fillon nga qafa e rrënjës dhe përfundon të pare skeletore dhe përfundon të dega me e
dega e pare skeletore. të drurët, si tek arra, sipërme skeletore. Pjesa e trupit që ndodhet
molla, dardha, kumbulla, qershia etj. trungu mbi degën e sipërme skeletore quhet
është i rregullt, pasi në një lartësi të “vazhdues i udhëheqësit qendror” ose
pacaktuar nga toka mbi trup dalin degët e tij. ”vazhdues i trupit”
të shkurret, si të shega, lajthia etj, degët
8. Pemëtari e Përgjithshme 8
Degët janë degëzimet e trupit. Degëzimet
që dalin drejtpërdrejt nga trupi janë dege të Njeriu gjate kultivimit të pemëve ndikon në
para. Degëzimet e degëve të para quhen ndryshimin e formës së kurorës natyrore të
dege të dyta, të cilat, duk u degëzuar japin tyre, për të lehtësuar kryerjen e shërbimeve
degët e treta e kështu me radhe. Degët e agroteknike dhe për të shfrytëzuar me mire
rendit të pare, të dyte dhe të trete quhen token në pemëtore. Kur pemët janë të reja,
dege skeletore, kurse degët e rendeve të tjera në përgjithësi, kane kurora me të
(katërt e lart) quhen dege veshëse. Degët mbledhura, kurse me vone, me hyrjen e tyre
skeletore kane funksion kryesisht të në prodhim, kurora sa vjen e hapet si
formojnë kurorën. Ato kane shume mase rrjedhim i masës së gjetheve, degëve dhe
drunore, por mbajnë pak gjethe e fryte. veçanërisht i fryteve.
Degëzat mund të jene një ose disa vjeçare.
Degët veshëse, përkundrazi, kane mase të Ato janë të shumëllojshme. në faroret
vogël drunore, por janë të veshura me dallojmë: degëza të shkurtra, të holla,
shume gjethe dhe fryte. Ne duhet të torbeste (qeska). drunore, thithake, në forme
punojmë vazhdimisht për sigurimin e një gjembi dhe të parakohshme.
raporti të drejte ndërmjet degëve skeletore e
degëve veshëse, për të marre prodhim sa me Ne bërthamoret dallojmë: degëza bukëtore,
të larte. Degët që dalin nga sythi i majës së të holla, të përziera, drunore, thithake, në
çdo dege skeletore, quhen “vazhdues të
degëve skeletore”. në degët njëvjeçare
dallohen nyjat mbi të cilat vendosen sythat,
dhe ndërnyjat, që përfshijnë pjesën e degëve
ndërmjet dy nyjave. në pranvere nga sythi
formohet një rritje e re, e njome, e gjelbër,
që quhet filiz.
Me vone filizi fillon e drunjëzohet. Deri në
kohen e formimit të sythit të majës filizi
quhet lastar. Nga kjo kohe dhe deri në fillim
të vegjetacionit të ri në vitin e ardhshëm
lastari quhet degëz. Gjate rritjeve të forme gjembi dhe të parakohshme.
mëvonshme degëza shndërrohet në dege.
Kurora është bashkësia e të gjitha degëve.
Format e ndryshme të kurorave varen nga Figura 1.2. Degëzat e shkurtra që i japin
veçoritë biologjike të çdo specieje dhe degëzës formën e një buqete.
kultivari. Këto veçori duhet të kihen
parasysh gjate mbjelljeve të pemëve për të Degëzat e shkurtra (fig. 1. 2) janë degëzat
përcaktuar sakte largësinë midis bimëve. me të shkurtra të grupit të pemëve farore me
gjatësi 5-6 cm, që arrijnë edhe deri 10 cm.
9. Pemëtari e Përgjithshme 9
Kane gjithmonë një syth në maje, i cili mund të rralla ndonjë prej tyre mund të jete
të jete vegjetativ ose frutor. vegjetativ) dhe ai i majës është gjithmonë
Në syth degëza duket si e rrudhosur dhe si e vegjetativ. Te faroret sythat anësore janë
veshur me luspa, që në të vërtetë janë vendet gjithmonë vegjetative, kurse ai i majës
e gjetheve. Kur sythi është vegjetativ vitin mund të jete frutor ose jo. të faroret sythi i
tjetër nga ai formohet një zgjatim i vogël. i majës në vitet e ardhshme përshkon të
cili përsëri në maje ka një syth vegjetativ ose njëjtën rruge si edhe të degëzat e shkurtra.
frutor. Kur sythi është frutor, në vitin e Këto lloj degëzash. në përgjithësi, nuk hiqen
ardhshëm ai jep lule e frute, në bazën e të nga pema gjate krasitjeve, pasi sigurojnë
cilave formohet një trashje ku vendosen frytëzim të mire.
sytha të tjerë. Degëzat e shkurtra mbeten
gjithmonë të vogla. Ato duhet t'i ruajmë Degëzat torbeste (qeska) ndeshen të molla
mire, sidomos në pemët e reja, pasi janë dhe dardha dhe kane formën e qeskave. Ato
frutore. Rrojnë 4-10 vjet ose edhe me shume. formohen si pasoje e trashjes në maje të
degëzave të shkurtra ose të holla në bazën e
Degëzat buketore (figura 1.3) gjenden të sythit frutor.
bërthamoret. Kane gjatësi 4-6 cm dhe janë të
pajisura e shume sytha të grupuar pranë njeri- Kështu degëzohet degëza torbeste. Degëzat
tjetrit. Sythi i majës është vegjetativ, kurse torbeste mund të rrojnë 15 deri 20 vjet.
anësoret janë frutore. Në vitin e dyte nga Gjate krasitjes degëzat torbeste nuk duhet të
sythi vegjetativ formohet një filizi ri i vogël, i hiqen. pasi japin frute. Kur këto janë shume
cili zakonisht mbetet përsëri si degëz të degëzuara dhe të vjetra këshillohet të
bukëtore, kurse nga sythat frutore, dalin lule. shkurtohen (Figura 1.5).
Sythat të pemët e reja duhet të shfrytëzohen
që të futen në prodhim, kurse të pemët e
vjetra duhet të hiqet një pjese e tyre. Kur
buqetat gjenden në numër të madh, sidomos
të pjeshket, do të thotë së pema është
dobësuar shume, prandaj duhet të behet
krasitje e rende dhe plehërim azotik me doza
të larta.
Degëzat e holla (Figura 1.4) kane gjatësi 10-
25 cm, janë të holla, si një fije kashte dhe
elastike. Këto degëza ndodhen si të faroret,
ashtu edhe të bërthamoret, por me veçori
specifike. të bërthamoret sythat që janë të
vendosur anash degëzës, në gjatësi të saj,
janë në përgjithësi frutore (me përjashtime
10. Pemëtari e Përgjithshme 10
Figura 1.3. Degëza buketore
Figura 1.4. Degëzat e holla të bërthamoret Figura 1. 5. Pamje e degëzave torbeste
dhe të faroret
11. Pemëtari e Përgjithshme 11
Degëzat e përziera janë degëza frutore që Degëza të parakohshme. Shpesh ndodh që
kane edhe sytha vegjetative. I ndeshim të disa sytha të veçante të celin që në vitin e
bimët bërthamore, sidomos të pjeshka, pare të formimit të tyre. Degëzat që
kajsia, vishnja etj. Kane gjatësi 25-40 cm. formohen në këtë mënyrë quhen të
parakohshme. Janë degëza të holla, të
Degëzat drunore janë të fuqishme dhe përziera, drunore etj. Gjate krasitjeve duhet
arrijne deri në një metër gjatësi. Kane vetëm të shfrytëzohen nga pemëtarët, për të
sytha vegjetative. Rrallëherë. si. p.sh., të shpejtuar formimin e kurorës për pemët e
pjeshka, kane në afërsi të majës disa sytha reja si dhe për prodhimin. Formohen me
frutore. shume të pemët bërthamore. në fidanishte
Degëzat drunore formohen si të pemët shfrytëzohen pjeshka e bajamja.
farore, ashtu edhe të pemët bërthamore,
kryesisht kur ato janë në moshe të re. të Degëzat në forme gjembi vijnë si pasoje e
pemët e vjetra formohen pas krasitjeve të çeljes me vonese të sythave në pranvere.
renda. Prandaj, ata nuk arrijnë të formojnë sytha në
maje dhe maja merr formën e gjembit.
Thithakët janë degëza drunore shume të Degëzat në forme gjembi formohen me
fuqishme. Ato formohen si pasoje e shume të kumbullat, në disa dardhe etj.
zhvillimit të sythave të fjetur që vendosen në (fig.1.7) Gjate krasitjes nuk preken, sepse
dege dy e me shumëvjeçare. Kane vetëm japin fruta.
syth vegjetativ. Drejtimi i tyre është vertikal
dhe formojnë ndërnyja të gjata. Këshillohet Sythat. Sythi është një dege e pazhvilluar.
të hiqen, sepse kane rritje të fuqishme dhe Ai formohet në sqetullën e gjethes. Përbehet
marrin shume lende ushqyese nga bima. nga konusi i rritjes, që është fillesa e lastarit
Megjithatë, të pemët e vjetra duhen të ardhshëm, mbi të cilin janë vendosur
vlerësuar mire, pasi thithakët mund të dendur njëra pranë tjetrës një sasi e madhe
shërbejnë për zëvendësimin e degëve luspash (Figura 1.8)
skeletore ekzistuese, të cilat janë vjetruar
dhe thare.
12. Pemëtari e Përgjithshme 12
Figura 1.6. Degëza në forme gjembi
Figura 1.7. Ndërtimi i sythit: (1. konusi i
Sythi mbështillet me luspa që shërbejnë për rritjes. 2 fillesat e gjetheve. 4. fillesat e
mbrojtjen e tij. Sythi mbi të njëjtën dege mund nyjave)
të jete i majës, kur është i vendosur në maje,
dhe anësor, kur është i vendosur në gjatësi të Sythat vegjetative janë të thjeshte dhe japin
degëzës. në pemëtari ka rendësi edhe vetëm lastarë me gjethe, prandaj quhen edhe
pozicioni i sythit në raport me kurorën. në sytha gjethesh ose drunore. Janë të vegjël
këtë' drejtim dallojmë sytha të jashtëm, të cilët dhe kane forme konike të mprehte. Kur
kane drejtim nga jashtë, të brendshëm, që kane sythi vegjetativ ndodhet në maje të degëzës,
drejtim nga brenda, dhe anësore, që janë të ai është pak me i madh, me i rrumbullakuar
vendosur në të dyja drejtimet, të nisur nga dhe simetrik, kurse kur është i vendosur
ndërtimi i brendshëm i sythit, dallojmë anash degëzës, është me i mprehte, me i
sytha vegjetative dhe sytha frutore (Figura vogël dhe i shtypur nga ana që puthitet, me
1.8). degëzën.
Sythat që janë të vendosur në majën e
degëzës, japin lastarë me të fuqishëm së
lastarët e bazës. Shpesh ndodh që sythat e
bazës japin vetëm një tufe gjethesh dhe
nganjëherë ato nuk cilin fare. Kur sythat
celin qysh në vitin e i formimit të tyre, duke
na dhënë degëza të parakohshme, themi që
sythat janë të hershem.
13. Pemëtari e Përgjithshme 13
Sythat vegjetative japin lastarë dhe degëza Sythat frutore, të pemët frutore, përveç
që i ngjajnë plotësisht bimës mbi të çilen konusit të rritjes, gjethezave dhe luspave
është formuar. Për këtë arsye ata përdorën mbështjellëse, kane edhe fillesat e luleve.
për shtimin e pemëve me ane të shartimit Sythi quhet i përzier, pasi jep gjethe ose
ose me mënyra të tjera të shtimit vegjetativ. lastarë dhe lule. të pemët bërthamore, konusi
i rritjes shndërrohet në lule, prandaj quhet
edhe syth i thjeshte. Sythat frutore dallohen
nga sythat vegjetative, sepse janë me të
mëdhenj dhe me të rrumbullakuar.
Nga një syth frutor mund të dale vetëm një
lule (te pjeshka, kajsia, bajamja, ftoi), dy
lule (te kumbulla), tri deri në katër lule (te
qershia e vishnja), 7 deri 8 lule (te molla).
Sythat frutore të pemët farore vendosen një
nga një në maje të degëzave të veçanta
frutore (te shkurtra, të holla, torbeste), kurse
të pemët bërthamore vendosen në gjatësi,
anash degëzave të vendosura një nga një ose
të grupuar. në një nyje mund të kemi 2-3
Figura 1.8. Llojet e sythave
sytha (rralle me shume).
Zakonisht sythi i mesit është vegjetativ, por
nuk përjashtohet rasti kur të tre të jene
vegjetative ose frutore. të pemët farore, në
afërsi të sythit vegjetativ, formohen 1-2
sytha të vegjël rezerve, të cilët nuk
zhvillohen në qofte së zhvillohet normalisht
sythi vegjetativ. në qofte së sythi vegjetativ
dëmtohet, ose në vitin e dyte dëmtohet
krejtësisht degëza që ka dale nga ai syth,
atëherë zhvillohen sythat rezerve.
Ata zakonisht rrojnë disa vjet dhe kur
zhvillohen japin degëza të shkurtra, të holla
dhe deri në drunore me rritje mesatare. Këta
a- Sytha vegjetative sytha quhen zëvendësues ose edhe nxitës.
b- Sytha frutor
14. Pemëtari e Përgjithshme 14
Disa sytha vegjetative, sidomos nga ata që
ndodhen në fundin e degëzave të fuqishme,
nuk cilin, në vitin përkatës dhe si pasoje e
trashjes së degëve, ata mbulohen nga
lëvorja, gjë që e vështirëson mjaft çeljen e
tyre.
Figura 1.10. Forma dhe madhësi të
ndryshme gjethesh të pemëve frutore
Për këtë arsye, ata rrinë në gjendje qetësie
(gjumi) për disa vjet, prandaj quhen sytha të
fjetur. Këta sytha mund të ruajnë aftësinë
për të çelur për një kohe të gjate (20-30
madje, në disa raste. edhe me shume vjet),
sidomos të pemët farore. të pemët
bërthamore sythat e fjetur jetojnë me pak (7,
8 deri 10 vjet).
Këta sytha cilin kur tek ata grumbullohet një
sasi e madhe ushqimi, gjë që ndodh kur
thahet ose pritet në krasitje pjesa e degës që
ndodhet mbi një syth të fjetur. Prandaj, nga
sythat e fjetur marrim thithake.
Gjate krasitjeve, punimeve të pemëve dhe
shërbimeve të tjera, hapen plage. Në vendet
e plagëve pema formon kallusin, i cili
Figura 1. 9. Pamje e një sythi frutifikues
përbehet prej disa qelizave të reja që e
dhe e një sythi vegjetativ
mbyllin plagën dhe nuk lejojnë dëmtim të
pemës.
Disa nga këto qeliza kane aftësi për t'u
shumëzuar duke dhënë syth dhe, si pasoje,
lastarë të ri. Ndodh që nga plagët të
15. Pemëtari e Përgjithshme 15
formohen në të njëjtën mënyrë edhe rrënje. 3. Organet e riprodhimit
Këta sytha quhen adventive ose mitake dhe
formohen aty ku nuk ka pasur asnjëherë
gjethe, pra në zonën e ndërnyjës.
Lulja. Është organ i riprodhimit seksual.
Gjethet (Figura 1.10). Te pemët frutore Ajo është një lastar i ndryshuar, bishti i
gjethet kryejnë të njëjtat funksione si edhe të së cilës rrjedh nga lastari, kurse pjesët e
bimët e tjera. tjera të lules janë shndërrime të gjethes.
Lulja normale të pemët frutore përbehet
Realizojnë fotosintezën; frymëmarrjen, tran- nga bishti, shtrati, kupa, kurora, theket
spirimin etj. Gjethet e pemëve janë të dhe pistili. Theket përbehen nga filli dhe
thjeshta dhe përbehen nga llapa, bishti dhe, trastat pjalmore, kurse pistili përbehet
në disa raste, nga ndajgjethëzat. Te disa nga vezorja, shtyllëza, dhe kreza.
peme, si të arrat etj., gjethet janë të përbëra.
Llapa e çdo gjetheje përshkohet nga Pjalmi përmban qelizën seksuale
nervatura, e cila mund të jete paralele, si të mashkullore dhe gjendet në trastat pjalmore
pjesa me e madhe e pemëve, ose të thekeve, kurse qeliza seksuale femërore
pëllëmbore, si te fiku. gjendet ne| trastën embrionale brenda çdo
veze (ovulë). në çdo vezore kemi një ose
Një nga tiparet dalluese është madhësia. disa vezeza (te bërthamoret një dhe rralle dy,
Madhësia e gjetheve ndryshon edhe brenda kurse të faroret disa).
një bime. Gjethet që dalin mbi degëza të
fuqishme dhe mbi peme të reja janë me të Ndërtimi i luleve ndryshon të pemët e
mëdha. në specie dhe kultivarë të ndryshëm, ndryshme. Kështu p.sh., kur në një lule
ndryshon dhe forma e llapës, dhëmbëzimi, gjenden si organet mashkullore, ashtu edhe
ngjyra, pushëzimi, trashësia e gjethes dhe e organet femërore, atëherë kemi lule
kutikulës së saj, karakteristikat e bishtit etj. dyseksore (hermafroditë), kurse kur të lulja
gjendet vetëm njeri nga organet seksuale,
Për të njëjtën specie dhe kultivar sipërfaqja atëherë edhe lulja quhet njeseksore.
gjethore mund të ndryshoje në varësi të
kushteve të kultivimit. Kryerja në rregull e Pjesa me e madhe e pemëve frutore që
shërbimeve agroteknike, lufta sistematike kultivohen në vendin tone, janë dyseksore,
kundër sëmundjeve dhe insekteve, kushte të si: molla, dardha, ftoi, pjeshka, kumbulla,
mira klimatiko-tokësore, si vere e freskët me bajamja, qershia, vishnja etj. Lule njeseksore
lagështirë ajrore e tokësore të mire, toka të janë arra, lajthite, gështenja etj.
pasura etj, ndihmojnë formimin e një
sipërfaqeje gjethore të madhe, gjë që Pemët me lule njeseksore mund të jene
siguron prodhim të madh lende organike monoike dhe dioike. të pemët monoike, lulet
dhe, për pasoje, rritje dhe frytëzim të mire. mashkullore dhe femërore ndodhen të e
16. Pemëtari e Përgjithshme 16
njëjta bime (arra, lajthia, gështenja) kurse të Sipas pjesëve të lules që marrin pjese në
pemët dioike ndodhen në bime të veçanta formimin e frutit dallojmë:
(fiku, aktinidia). - Frute të thjeshta që formohen nga një lule
si: molla, dardha, pjeshka, kumbulla etj.
Te bimët njeseksore zakonisht lulet janë të - Frute të përbëra që formohen nga një
vendosura, në lulesa sidomos lulet shumice lulesh, si: fiku, mani etj.
mashkullore dhe kane aftësi të prodhojnë
- Frute të vërteta që formohen vetëm nga
pjalm me shumice, kurse lulet femërore
vezorja, si: kumbulla, pjeshka, qershia,
vendosen nga 2-4 së bashku (si tek arra) dhe
vishnja, bajamja, arra, mani etj.
rralle me shume. Ato kane shtyllëz të
Frute të rreme ku përveç vezores, në
shkurtër dhe kreze të ndare me dysh dhe
formimin e frutit marrin pjese edhe organet
mjaft të gjere. të lulet dyseksore ndodh
e tjera të lules, si shtrati i lules, kupa (molla)
nganjëherë që një nga organet seksuale të
dhe bishti (dardha).
mos jete i zhvilluar mire. Atëherë themi së
lulja është funksionale mashkullore (kur
Pjesët përbërëse të një fruti (Figura 1.12)
organi femëror nuk është i rregullt) ose
janë: perikarpi dhe fara, Perikarpi përbehet
funksionale femërore (kur organi mashku-
nga epikarpi (quhet edhe ezokarp), që
llor nuk është i rregullt). Fruti është prodhim
ndodhet he pjesën e jashtme dhe përben
i pllenimit që kryhet në lule, ku zhvillimi i
cipen e frutit të përberë nga dy ose me
vezores formon frytin, kurse vezeza kthehet
shume shtresa qelizash; nga mezokarpi, që
në fare.
përben shtresën e brendshme tulore të frutit
Ndodh që në formimin e frutit përveç
dhe endokarpi, që përben pjesën mbështje-
vezores, marrin pjese edhe shtrati i lules,
llëse të farës, e cila të molla është në forme
kupa dhe bishti i lules.
luspash, të dardha në forme qelizash drunore
të forta, të qershia, kumbulla, pjeshka etj.
përben bërthamën. në brendësi të perikarpit
ndodhet fara.
Pemët e ndryshme frutore dhe kultivarët e
tyre dallohen mjaft njëra nga tjetra për nga
karakteristikat e veçanta të pjesëve të
ndryshme të perikarpit. Kështu, epikarpi
mund të këtë ngjyre dhe trashësi të
ndryshme, mund të jete i lëmuar ose me
push etj. Mezokarpi, gjithashtu, mund të jete
i ngrënshëm, si të molla, pjeshka etj., ose i
pangrënshëm, si tek arra, bajamja etj;
Figura 1.11. Lulja si organ riprodhues
gjithashtu, ai mund të këtë trashësi, ngjyre.
tek drufrutoret
përbërje të ndryshme etj. Po kështu edhe
17. Pemëtari e Përgjithshme 17
endokarpi mund të jete i, ndryshëm. në disa tyre është i vërtetë.
frute, si të shega, kemi ndryshime të
theksuara, të pjesëve të frutit. Arroret ku hyjnë arra, bajamja, lajthia, të
cilat kultivohen për thelbin e tyre.
Te shega i gjithë perikarpi paraqitet lëkuror Manoret ku përfshihen luleshtrydhet,
dhe i pangrënshëm. Farat e shumta të manaferrat etj që formojnë frute të
vendosura brenda në fole, janë të ngjeshura paqëndrueshme, Këtyre u hahet i gjithë
dhe secila është e mbështjellë me një fruti.
nënshartesë indi të lëngshëm e të Subtropikalet të cilat janë të larmishme nga
ngrënshëm. Fara formohet si pasoje e forma e frutit, por që janë përfshirë në këtë
zhvillimit të vezës pas pllenimit, pra pas grup si bime me kërkesë me të madhe për
bashkimit të qelizave seksuale. Fara nxehtësi në krahasim me kulturat e tjera, si
përbehet nga lëkura, endosperma dhe shega, fiku, nespola, hurma etj.
embrioni. Embrioni përbehet nga rrënjëza,
maja e rritjes. thelpinjtë dhe hipokotili (qafa
e ardhshme e rrënjës).
Figura 1.12. Ndërtimi i brendshëm i frutit
të mollës
Fruti është organ shume i rendesishem, për
dallimin e pemëve të ndryshme. Prandaj
pemët, pavarësisht nga grupimi i tyre
botanik, në varësi të frutit i ndajmë ne:
Farore, ku përfshihen molla, dardha, ftoi.
Bërthamore, në të cilën përfshihen pjeshka,
kumbulla, qershia, vishnja, kajsia. Fruti i
18. Pemëtari e Përgjithshme 18
lidhje të ngushte me njëra tjetrën dhe me
mjedisin që i rrethon. Bimët marrin nga
mjedisi atë që e kane të domosdoshme për
jetën e tyre, si ujin, ajrin, lendet minerale,
energjinë diellore etj.
Kur faktorët e mjedisit të jashtëm nuk janë
të mjaftueshëm, bima rritet dhe zhvillohet
ngadalë duke prodhuar pak dhe e kundërta.
Kushtet e mjedisit kane ndikuar gjithmonë
dhe në paraardhësit e bimëve që kemi sot,
prandaj agrobiologjia e studion jetën e
bimëve të veçanta në lidhje me zhvillimin
Figura 1.13. Pamje frutash bërthamore
historik të tyre, pra me paraardhësit.
farore dhe manore
Jeta e pemëve
Nga kjo del së në zhvillimin e një bime
Pemët frutore janë bime me jete të gjate
pasqyrohen ndryshimet e bëra historikisht
dhe, prandaj, edhe proceset jetësore në të
në kulturën e dhënë, të bazuar në
janë mjaft të ndërlikuara. Me gjithë arritjet
evolucionin e botes bimore, agrobiologjia
e mëdha të shkencës në tërësi, jeta e
materialiste na dha mundësi jo vetëm ta
pemëve, pra, proceset biologjike që e
njohim. por edhe ta drejtojmë jetën e
përshkojnë atë, janë pak të njohura nga
bimëve, duke krijuar forma të reja sipas
njeriu.
dëshirës sonë.
Në këtë drejtim teoria e Darvinit mbi
zhvillimin dhe evolucionin e botes organike
4. Zhvillimi individual i pemëve frutore
hapi horizonte të reja, Duke u mbështetur
Gjate gjithë jetës së tyre prej disa dhjetëra
në teorinë e Darvinit, u arrit të përcaktohen
vjetësh (20-40 ose 80--100 e me shume
disa nga ligjet e rritjes dhe të zhvillimit të
vjet), pemët kalojnë ciklin e madh dhe në
bimëve dhe, në veçanti, edhe të pemëve
ciklin e vogël të jetës. Me cikël të madh të
frutore. në këtë mënyrë u krijua shkenca
jetës kuptojmë jetën e një peme, që nga
moderne dhe e përpunuar, agrobiologjia,
formimi i saj në embrion dhe deri në tharje,
materialiste. Kjo shkence ka për qellim të
kurse me cikël të vogël të jetës kuptojmë
njohe ligjet e zhvillimit të bimëve, që pastaj
jetën e pemës gjate një viti.
të jete në gjendje, në mënyrë të drejtuar, të
ndërhyjë në jetën e atyre për t'i bere ato sa
Pemët e reja të prejardhura nga fara, gjate
me të dobishme për njeriun.
zhvillimit të tyre individual kane disa
ndryshime nga pemët e reja që rrjedhin nga
Dukuritë e natyrës dhe dukuritë e jetës së copa të ndryshme ose nga shartimi.
bimëve nuk studiohen të shkëputura por në
19. Pemëtari e Përgjithshme 19
4. 1. Cikli i madh i jetës vjet. Dardha mbi dardhe të egër ose mbi
Zhvillimi individual i pemëve të data nga gorrice prodhon 40-50 vjet, kurse mbi ftua
fara. Pemët qe shtohen me fare që nga 15-20 vjet. Nga fundi i kësaj etape prodhimi
mbirja e deri në plakje, pësojnë ndryshime fillon të bjere dhe vërehen tharje të degëve
të njëpasnjëshme sasiore e cilësore dhe të para.
kalojnë në katër etapa.
Etapa e plakjes. Në këtë etape, rritja dhe
Etapa embrionale fillon që kur krijohet prodhimi dobësohen shume nga viti në vit.
zigoti dhe përfundon pas mbirjes së farës. Degët e reja kane rritje të vogël, kurse të
vjetrat, duke lenë të zhveshura degët
Etapa e rinise fillon me mbarimin e etapës skeletore, ulin prodhimin derisa thahen
embrionale dhe përfundon disa vjet pas krejt.
fillimit të formimit të frutave nga pema.
Gjatësia e kësaj etape është e ndryshme për 4. 2. Cikli i vogël i jetës
specie të ndryshme, p.sh. e shkurtër për Veprimtaria jetësore e pemëve nuk është e
pjeshkën dhe e gjate për arrën. njëllojtë gjate gjithë vitit në varësi të
ndikimit të kushteve të mjedisit, të pemët
Etapa e frytëzimit karakterizohet me çdo vit shfaqet në rregullshmëri në
qendrueshmerine e veçorive dhe të shenjave ndryshimet e gjendjes së pemës dhe në
të bimës. proceset jetësore të saj. Lidhur me këto,
gjate një viti dallojmë dy periudha kryesore:
Etapa e pleqërisë karakterizohet me periudhën e qetësisë relative dhe periudhën e
dobësim të theksuar të rritjes dhe me shtim vegjetacionit.
të madh të pjesëve të thara të kurorës. në
këtë kohe bima e dobëson aftësinë Periudha e qetësisë relative fillon me rënien
prodhuese, behet e ndjeshme ndaj e gjetheve të pemëve dhe përfundon me
sëmundjeve dhe insekteve dhe, gradualisht, fillimin e lëvizjes së shpejtuar të limfës në
vjen drejt tharjes së plote. pranvere, pak kohe para çeljes së sythave.
Etapa e rritjes. Kjo fillon me mbjelljen e Kjo kohe përkon me muajt e ftohte të
copës ose vënien për rrënjëzim dhe mbaron vjeshtës dhe të dimrit.
me hyrjen në prodhim.
Gjate periudhës së qetësisë pjesa me e
Etapa e prodhimit. në këtë etape kloni ka madhe e proceseve fiziologjike zhvillohet
arritur zhvillimin e plote të sistemit rrënjor me intensitet të kufizuar dhe meqenëse nga
dhe të kurorës dhe ngadalëson rritjen. jashtë nuk duken, krijohet përshtypje sikur
pema është në qetësi. Prandaj, kjo quhet
Kështu, molla e shartuar mbi mollën e egër qetësi relative.
prodhon mire deri 80-100 vjet, kurse e
shartuar mbi Malus pumila prodhon 30-40 Gjate kësaj periudhe kryhen procese
20. Pemëtari e Përgjithshme 20
fiziologjike, si frymëmarrja, transpirimi, cilat fazën e qetësisë së detyruar e kane me
qarkullimi i limfës, thithja e ujit dhe e të gjate. Për të kaluar në vegjetacion këto
lendeve ushqyese nga toka etj. Gjate kërkojnë një ngrohtësi me të madhe dhe për
qetësisë relative, në ditët kur temperatura e një periudhe me të gjate. Periudha e
tokës në shtresën ku janë rrënjët është 2- vegjetacionit.
5°C, rrënja vazhdon rritjen.
Periudha e vegjetacionit fillon kur limfa në
Gjate qetësisë relative, pemët frutore peme e shton shpejtësinë e lëvizjes dhe
përshkojnë dy faza: përfundon me rënien e gjetheve në vjeshte.
Fazën e qetësisë natyrore, që përfshin Tek lulet, pasi kryhet pjalmimi dhe pllenimi
pjesën e kohës që kalon pema gjate dimrit në lidhen frutet, të cilat gradualisht rriten dhe
të cilën bima nuk është në gjendje të piqen. Periudhën e vegjetacionit e ndajmë në
vegjetoje edhe sikur të jene kushte të disa faza fenologjike (fenofaza) si:
përshtatshme klimatike. diferencimin e sythave, lulëzimin, rritjen e
lastarëve dhe të rrënjëve, formimin e frutave
Kjo ndodh sepse pemët janë në fazën e dhe rritjen e frutave.
qetësisë natyrore, që do ta kalojnë patjetër
në qetësinë me të thelle. Për këtë arsye, ajo Diferencimi i sythave. Në pranvere disa
quhet edhe faza e qetësisë së thelle. Gjate sytha japin gjethe e lastarë, kurse disa japin
kësaj faze pemët kane nevoje për lule. Të paret janë vegjetative, kurse të dytët
temperatura të ulëta, përgjithësisht nen 7°C. janë frutore. Ky ndryshim i destinacionit të
Koha e zgjatjes së kësaj faze në peme të sythit është bere që në vegjetacionin e
ndryshme nuk është e njëjtë. kaluar. Si ndodh ky ndryshim në
destinacionin e sythit? Gjate rritjes së
Fazën e qetësisë së detyruar, që përfshin lastarëve në pranvere, në bazën e bishtit të
kohen tjetër të qetësisë relative të pemëve. gjetheve formohen sytha. Kur përfundon
në këtë faze pemët frutore, megjithëse janë rritja në gjatësinë e lastarit, vete maja e
të gatshme të çelin, nuk çelin, pasi nuk i rritjes vegjetative të tij kthehet në syth, duke
lejojnë kushtet e këqija të motit gjate dimrit, dhënë sythin e majës. të gjithë sythat deri në
sidomos temperaturat e ulëta. këtë kohe janë vegjetative.
Te disa peme qetësia e detyruar është me e Me vone konusi i rritjes së disave prej tyre
shkurtër, si të bajamja, kajsia, disa lloje fillon dhe zgjerohet dhe, gradualisht, fillojnë
kumbullash etj. Ato dalin nga qetësia edhe te. duken organet e një luleje ose të disa
kur ngritja e vogël e temperaturës zgjat pak luleve, sipas specieve. Diferencimi i sythit
dite. Kjo është arsyeja që këto peme fillon pak jave pas formimit të sythit të
shpeshherë çelin që në janar - shkurt kur ka majës së lastarëve, por për specie të veçanta
disa dite të ngrohta rresht. Ndryshe ndodhë është i ndryshëm. Kështu, mollët, dardhat,
me mollët, dardhët, fikun, hurmat etj., të kumbullat, pjeshket, qershitë, arrat fillojnë
21. Pemëtari e Përgjithshme 21
diferencimin në periudhën qershor-gusht, Të disa peme lulet me gjethet çelin
bajamet e kajsitë në gusht-shtator. menjëherë, si të molla. dardha dhe shpesh të
Diferencimi vazhdon për një kohe të gjate kumbulla. në disa të tjera çelin në fillim
dhe në disa specie, si pjeshka. në disa lulet e pastaj gjethet, si të pjeshka, bajamja,
kultivarë kumbullash, të qershitë, bajamet e kajsia, kurse në disa të tjera me përpara
kajsitë, dhe përfundon në vjeshte, kurse në gelin gjethet pastaj lulet (ftoi, hurma etj.).
disa specie të tjera, si molla, dardha, disa
lloje kumbullash etj., diferencimi përfundon Edhe brenda një specieje dallojmë kultivarë
në pranvere, para fillimit të vegjetacionit. me lulëzim të hershem, të mesëm dhe të
Sythi ka përfunduar diferencimin kur është vone. Ky është një problem mjaft i
plotësuar me të gjitha pjesët perberese të rendesishem që duhet të njihet për çdo
lules. kultivar, për dy arsye kryesore: nga njëra
ane në pemëtore duhet të bashkeshoqerojme
Sa me e mire të jete gjendja shëndetësore e njërin kultivar me tjetrin, që të kenë të
bimës dhe funksioni-mi normal i organizmit, njëjtën kohe lulëzimi, me qellim që të
aq me mire kryhet diferencimi i sythave. Ka realizohet pllenimi i kryqëzuar: nga ana
raste kur pema është shume e shëndetshme, tjetër, në zona me ngrica të vona të
jep lastarë shume të fuqishëm drunore dhe pranverës duhet të zgjedhim ata kultivarë që
nga ana tjetër, e diferencon pak ose aspak janë me lulëzim të vone që të mënjanojmë
sythin frutor. Kjo vjen nga që në kohen kur dëmtimin e luleve ose të frutave të
duhet të filloje diferencimi sythat nuk porsalidhura.
furnizohen me karbohidratet e nevojshme,
Afatet e lulëzimit varen edhe nga disa
pasi këto lende harxhohen gjate rritjes
faktorë të tjerë. Me rritjen e lartësisë mbi
vegjetative, duke formuar, krahas degëzave
nivelin e detit për çdo 100 m, lulëzimi
drunore, edhe degëza me rritje me të dobët
vonohet 3-4 dite. në faqet jugore lulëzimi
(ku gjejmë sytha frutore), si buketore të
behet me i shpejte. në bime të veçanta nga
holla e të përziera (te bërthamoret), të
ana jugore lulëzimi behet me përpara. Po
shkurtra, të holla dhe torbeste (te faroret).
ashtu në degëzat me rritje vegjetative me të
pakte, siç janë degëzat buketore, të shkurtra
4.3. Lulëzimi i pemëve
etj., lulëzimi behet me herët.
Ne pranvere sythi frutor fillon e fryhet.
Lulëzimi i një luleje të vetme në kushte të
Gjate kësaj kohe lulja çlirohet nga luspat
përshtatshme zgjat rreth një jave, kurse i
mbështjellëse. hapet kupa dhe me vone
gjithë lulëzimi zgjat 2-3 ose me shume jave.
kurora, duke çliruar theket dhe pistilin. Kjo
Në këtë drejtim ndikojnë shume faktorët
dukuri quhet lulëzim. Lulëzimi përfundon
klimatike, si era, shiu, temperatura etj. në
me rënien e petlave, pas kryerjes së
disa peme frutore vihet re një dukuri
pjalmimit dhe pllenimit. në fillim çelin lulet
negative dikogamia. Kjo ndodh kur gjate
e nespoles, lajthisë, pastaj me radhe vijnë
lulëzimit nuk sigurohet në të njëjtën kohe
bajamja, kajsia, pjeshka. kumbulla. dardha,
pjekuria e thekeve me pistilin. Këto raste
qershia, molla, ftoi, mushmolla, hurma etj.
22. Pemëtari e Përgjithshme 22
duhet të kihen parasysh pasi, për të siguimar vrullshme gjate vjeshtës dhe kufizohet ose
pllenimin, duhet siguruar bashkëshoqërimi i edhe mund të ndërpritet gjate dimrit. Kur
këtyre kultivarëve me të tjerë që lulëzojnë vera është e freskët dhe dimri i ngrohte,
në një kohe. rritja e rrënjëve vazhdon gjate gjithë vitit.
në sistemin rrënjor, rrënjët veshëse rriten,
4. 4. Rritja e lastarëve dhe rrënjëve dhe, pasi kryejnë funksionin e tyre,
shkëputen nga bima.
Rritja e lastarëve fillon me rritjen e shpejte
të sythit vegjetativ he pranvere dhe Kështu, qimet thithëse rrojnë vetëm disa
përfundon me formimin e sythit të majës së jave dhe vazhdimisht. zëvendësohen me të
lastarit të ri dhe të unazës vjetore në degët reja. Prandaj funksionimi normal i pemëve
skeletore e degëzimet. Nga fillimi i behet kur krijohen kushte për rritje të
pranverës deri në fillim të verës lastarët pandërprerë, ose për një kohe sa me të gjate,
rriten në mënyrë të dukshme në gjatësi deri të rrënjëve që të behet furnizimi sa me i
në formimin e sythit të majës. Kjo quhet mire i pemës me ujë dhe lende ushqyese.
edhe rritja e bujshme e lastarëve. Me vone
deri nga gjysma e dyte e verës, lastari rritet Ndermjet rritjes së rrënjëve dhe lastarëve ka
vetëm në trashësi. Kjo rritje, meqenëse nuk një lidhje të forte. Rritja normale e rrënjëve
vërehet lehte me sy, quhet edhe rritje e ndihmon edhe në rritjen normale të
ngadalshme ose e qete. lastarëve dhe e kundërta.
Natyra e rritjes së rrënjëve është e ndryshme 4. 5. Formimi i frutave
nga natyra e rritjes së lastarëve. Rrënjët Frutet të pemët formohen në dy rruge
mund të rriten gjate gjithë vitit, mjafton që kryesore: me ane të pjalmimit dhe pllenimit
të kemi temperaturën e nevojshme, e cila si dhe në rruge partenokarpike. Pjalmimi
për peme të ndryshme duhet të jete e është procesi gjate të cilit pjalmi i dale nga
ndryshme, trastat pjalmike të thekeve bie mbi krezen e
pistilit.
Kështu, kumbulla e pjeshka fillojnë rritjen e
rrënjëve kur temperatura e tokës në shtresën Pjalmimi të pemët frutore behet me ane të
ku janë vendosur rrënjët është mbi 2-4°C. të erës si tek arra, lajthia, gështenja dhe me ane
molla, dardha rrënjët rriten kur temperatura të insekteve, si të molla, dardha, pjeshka,
arrin 7-8°C, kurse fiku në 8-10°C. në kumbulla, qershia etj. në rastin e pare pemët
përgjithësi temperatura optimale për rritjen i quajmë anemofile dhe në rastin e dyte
e rrënjëve është 12-16°C dhe kur ajo kalon entomofile. Ndërtimi i lules të pemët
mbi 30°C, ndërpritet. në vendin tone në anemofile i është përshtatur këtij pjalmimi.
mjaft zona klimatike rrënja mund të rritet
gjate gjithë vitit. Këto janë në gjendje të prodhojnë në çdo
traste pjalmike rreth 10 here me shume
Rritja me e madhe behet në pranvere,
kokrriza pjalmike së bimët entomofile. Po
kufizohet dhe mund të ndërpritet nga
ashtu, kreza në këto bime. është e gjere, që
temperatura e larte gjate verës, rifillon e
23. Pemëtari e Përgjithshme 23
të këtë sipërfaqe me të madhe për rënien e largësinë deri 800-1000 m. Kur
pjalmit. vështirësohet pjalmimi nga moti. i keq kjo
largësi duhet të pakësohet.
Të bimët anemofile lulet çelin zakonisht
para gjetheve, kështu që pjalmi është në këtë Pllenimi. Ky është procesi i bashkimit të
mënyrë me i lire për të kryer pjalmimin. të dy qelizave seksuale. duke formuar zigotën
bimët entomofile pjalmimi behet kryesisht e re, që gradualisht, formon embrionin.
me ane të bletës, por nuk përjashtohet rasti
që të marrin pjese në këtë proces edhe Pjalmi i rene mbi krezen mbin, formon
insekte të tjera. Në mënyrë të veçante të fiku gypin pjalmik, i cili në maje ka qelizën
pjalmimi behet nga një insekt i veçante që seksuale mashkullore. Kur arrin në trastën
quhet Blastophaga glossorum. embrionale të vezës, bashkohet me qelizën
veze, duke kryer pllenimin. Mbirja normale
Bleta ka aftësi tel madhe pjalmuese. e pjalmit behet në temperaturën 22°-27°C
Familjet (kosheret) e saj kur janë në gjendje dhe ndërpritet kur temperatura është nen
të mire përmbajnë 30-50 000 individë. Çdo 5°C dhe mbi 30°-35°C. Kryerja në rregull e
blete është në gjendje të marre me pushin e mbirjes së pjalmit dhe realizimi i pllenimit
këmbëve rreth 100 000 kokrriza pjalmike. normal pengohet shpeshherë nga tempera-
Bleta fluturon në largësi të mëdha, prej disa tura jo të përshtatshme, nga reshjet,
kilometrash, por rrezen me të mire të thatësia, erërat e fuqishme etj. Pllenimi
veprimit për pjalmim në kushte të mira përfundon brenda një ose disa ditëve, në
klimatike e ka në largësinë deri në 900-1000 varësi të faktorëve të mjedisit.
m. në kushte të vështira, me reshje dhe
erëra, largësia fluturuese e bletës për efekt të Formimi i frutave partenokarpike. në
sigurimit të pjalmimit normal zbret në 400- disa peme frutore, si të hurmat, fiku, disa
600 metra. lloje mollësh e dardhësh etj., formohen
Po ashtu bleta ka aftësi që pa mbaruar me frute pa fare, pasi aty nuk kryhet pllenimi.
një specie frutore nuk fillon me tjetrën. në Ky rast quhet partenokarpi dhe si pemët
këtë mënyrë pjalmimi i një luleje shkon në ashtu edhe frytet quhen partenokarpike.
lulet e së njëjtës specie dhe kështu pjalmimi
behet në rruge normale. Rrëzimi i luleve dhe i frutave. Te pemët
frutore vetëm një pjese e luleve të çelura
Për këto arsye, për të kryer në rregull arrijnë të formojnë frute. Nga këto vetëm
pjalmimin. është e nevojshme që në blloqet një pjese arrijnë deri në pjekjen
e pemëve frutore entomofile të sigurohet përfundimtare. Sipas vrojtimeve të bëra del
numri i nevojshëm i bletëve. Ky numër së maksimumi i mundshëm i frutave në
duhet të jete jo me pak së 2 koshere të përqindje të luleve të çelura është për
shëndosha për hektar. Bletët duhet të pjeshkën 55%, për kajsinë 14%, për
grumbullohen në kampe të veçanta, në mes kumbullën 27%. për qershi në 45%, për
të bllokut, ku pemët me të largëta ta kenë dardhën 25% etj. Rrëzimi i luleve. sidomos
24. Pemëtari e Përgjithshme 24
të pemët bërthamore, behet në dy etapa: frutave mund të ndihmohen nga shume
para pjalmimit dhe pas pllenimit. Në rastin e faktorë të mjedisit të jashtëm, si nga
dyte rrezohen vetëm lulet e papllenuara. sëmundjet dhe insektet, nga reshjet e forta,
(veçanërisht në lulëzim), erërat e fuqishme e
Të pemët farore këto dy etapa rrëzimi veçanërisht, nga temperaturat e ulëta.
përfshihen në një të vetme, pasi, nuk ndodh
rrëzimi i luleve para pjalmimit. Frutat Gjate pllenimit ndihet shume mungesa e
rrezohen zakonisht rreth muajit qershor, azotit. Plehërimet me azot para lulëzimit
prandaj rrëzimi i tyre quhet edhe rrëzimi i kane trefishuar sasinë e frutave të lidhura,
qershorit. Megjithatë, rrëzimi i frutave pasi azoti ndihmon ne" mbirjen e pjalmit
mund të filloje me përpara dhe mund të dhe në rritjen' e gypit pjalmik. Po ashtu
vazhdoje edhe me gjate, madje deri në mjaft të ndjeshme janë frutet të pemëve
kohen e pjekjes së frutave. kundrejt mungesës së lendeve organike në
bime dhe të ujit. Prandaj, për të shtuar
Rrëzimi i luleve mund të shkaktohet nga prodhimin duhet të punojmë shume për të
shume faktorë. Kështu, p.sh., shpeshherë siguruar një bilanc të mire ujor dhe
vihen re lule me defekte në ndërtimin e ushqimor të bimët.
thekeve ose të pistilit, duke i bere këta të
papërshtatshme për pllenim. Këto defekte Po ashtu, rrëzimi është me i madh në frutet e
mund të kenë ardhur me trashëgiminë e pemëve farore që kane me pak fara dhe të
pemëve ose mund të shkaktohen nen pemëve bërthamore me fara të vogla. Njohja
ndikimin e faktorëve të papërshtatshëm e rrëzimit të luleve dhe frutave dhe e
gjate diferencimit të sythave. Po ashtu shkaqeve të tyre jep mundësi që të merren
defekti mund të jete në qelizat seksuale të masa për pakësimin e tij, duke krijuar
lules, të cilat nuk janë të afta ose kane aftësi kështu kushte për shtimin e prodhimit.
të kufizuara për pllenim. Rritja e frutave fillon menjëherë pas
pllenimit të lules dhe përfundon afër
Llojet netështerpa të cilat, megjithëse pjekjes.
organet seksuale i kane në rregull, nuk kane
aftësi të vetepllenohen; lloje ndershterpa, Në etapën e pare kemi rritje të fuqishme të
kur një grup llojesh nuk janë në gjendje të mezokarpit dhe pak të farës. Në etapën e
pllenohen ndërmjet tyre. Pasi të behet e dyte kemi rritje të madhe të farës dhe frenim
njohur aftësia pllenuese e kultivarit për të të rritjes së mezokarpit dhe në etapën e trete
mënjanuar rrëzimin e luleve, duhet qe, kemi përsëri si në etapën e pare rritje të
krahas mbjelljes në pemëtore të kultivarit që fuqishme të mezokarpit dhe me të
dëshirojmë, të mbjellim dhe 1-2 lloje të tjera ngadalësuar të farës.
të afta për të bere pllenimin dhe që nuk i
përkasin ndonjë grupi ndershterpe. Rritja e frutit shkaktohet në fillim nga
shtimi i qelizave dhe me vone nga
Si rrëzimi i luleve, ashtu edhe rrëzimi i zmadhimi i tyre. Rritja e frutave varet nga
25. Pemëtari e Përgjithshme 25
veçoritë biologjike të kultivarëve dhe
llojeve si dhe nga kushtet e të ushqyerit, Harxhimi i tepërt i lendeve ushqyese të
lagështirës ajrore e tokësore, numrit të bimës frenon rritjen vegjetative dhe
farave në frutë etj. Gjate rritjes dhe pjekjes diferencimin e sythave frutore për vitin
së frutave, në to grumbullohen sasi të pasardhës. Kështu në qofte së viti i pare
ndryshme lendesh organike. Kështu, mund te quhet bosh, viti i dyte do të jete
sheqeri, vjen gjithnjë duke u rritur. Po ashtu plot, viti i trete përsëri bosh e kështu me
shtohet sasia e kripërave minerale, radhe. Prodhimi periodik mund të këtë
vitaminave, lendeve aromatike etj., kurse pikënisje edhe nga një vit me prodhimtari të
përqindja e acideve dhe sasia e tanines vijnë larte, në saje të kushteve të përshtatshme
gjithnjë duke u pakësuar. klimatike. Prodhimi periodik, pra, nuk është
dukuri biologjike, por pasoje e çrregu-
4.6. Prodhimi periodik i pemëve frutore llimeve fiziologjike. Njeriu mund të
Te pemët frutore që janë në moshe ndërhyjë në zbutjen dhe deri në zhdukjen e
prodhimi, nganjëherë, ndodh që pas një viti tij,.
me prodhimtari të madhe, një vit ose gjate
disa vjetëve të tjerë. prodhimi të jete shume Rëndësi të madhe në luftën kundër
i vogël. Kur kjo dukuri përsëritet prodhimit periodik ka njohja e kalimit te
vazhdimisht, atëherë kemi të bëjmë me fenofazave për kultivarët e veçante në
prodhimtari periodike të pemëve. Prodhimi kushtet e caktuara dhe në zonat e caktuara,
periodik të pemët shfaqet kryesisht të molla. që shërbimet të bëhen në përputhje me to.
disa lloje kumbullash etj. Prodhimi periodik Vetëm kështu do të japë rezultatin e duhur,
është mjaft i dëmshëm, sepse, në radhe të pasi ndryshe, në vend që ta luftojmë
pare, pengon realizimin e përvitshëm të prodhimin periodik, mund ta nxitim atë.
detyrave të planit.
2. Kërkesate pemëve frutore për klimë dhe tokë
Gjithashtu, duke mos prodhuar në të gjitha Gjate zhvillimit historik pemët e ndryshme
vitet, ulet prodhimi i pergithshem dhe rritet frutore janë formuar në kushte të ndryshme
kostoja e prodhimit. Prodhimi periodik klimatiko-tokësore dhe mbi atë baze kane
shfaqet veçanërisht kur prishet raporti edhe kërkesa të ndryshme për faktorët
ndërmjet rritjes dhe frytëzimit. Kështu. ekologjike. Sa me mire të përputhen kushtet
p.sh., kur në një vit të dhënë prodhimi ekologjike, të kultivimit me vete kërkesat e
dëmtohet plotësisht nga ngricat e vona të bimës, aq me normalisht do të rritet dhe do
pranverës, rritja vegjetative do të jete me e të zhvillohet bima dhe rezultatet e prodhimit
fuqishme së në një vit normal meqenëse do të jene me të mira.
lendet ushqyese nuk harxhohen nga pema.
Ato kalojnë në sytha, dhe ndihmojnë Kështu, p.sh., pjeshket në toka të thata e pa
diferencimin e tepër të sythave frutore për ujitje vegjetojnë, por mbeten të vogla,
vitin e ardhshëm. Kështu, në vitin e dyte prodhojnë pak dhe me cilësi të dobët, pasi
prodhimi është i madh. nuk plotësojnë si duhet kërkesat për ujë. Si
26. Pemëtari e Përgjithshme 26
faktorët klimatike, ashtu edhe faktorët gjethet. Kur nuk sigurohet në sasinë e
tokësore ndryshojnë jo vetëm në zona të nevojshme, gjethet mbeten të holla, me
mëdha, por edhe në zona të vogla, madje ngjyre të zbehte, dhe, për pasoje pervetsojne
edhe brenda territorit të një ekonomie pak, duke prodhuar pak lende organike. Si
bujqësore. Kur mbillen pemëtore të mëdha, rrjedhim, edhe prodhimi bie.
edhe vete blloku behet faktor për të
ndryshuar ndikimin e treguesve klimatike. Ndikimi i temperaturës. Të gjitha proceset
jetësore e fiziologjike në bime lidhen
Kështu, në brendësi të bllokut pemët janë në ngushte me temperaturën. Kështu, p.sh.,me
kushte me të mira të lagështirës ajrore, temperaturën lidhet zhvillimi normal i
kurse pemët e mbjella në periferi janë me të fotosintezës, i frymëmarrjes, i transpirimit, i
ekspozuara nga era, me të ajrosura dhe me lulëzimit, i rritjes së frutave, i rritjes së
ndriçim me të mire. Faktorët klimatike lastarëve etj. Kërkesat e pemëve për
ndryshojnë treguesit e tyre si gjate stinëve të temperature janë të ndryshme në periudha
vitit ashtu edhe brenda njëzet e katër orëve. të ndryshme.
Po ashtu edhe kërkesat e pemëve për këta
faktorë janë të ndryshme në varësi të Kështu, p.sh., në periudhën e qetësisë
moshës, fenofazave dhe gjate njëzetekatër relative ato nuk kane kërkesa për
orëve. Organe të veçanta të pemës kane temperatura të larta, madje në fazën e
kërkesa të ndryshme për faktorët klimatike. qetësisë natyrore ato kane nevoje për
Kështu, sythat frutore dëmtohen me shpejt temperatura të ulëta. Sipas shtimit të
nga temperaturat e ulëta gjate dimrit sesa kërkesave për temperature, pemët mund të
sythat vegjetative. renditen në këtë mënyrë: molla, vishnja,
dardha, kumbulla, qershia, ftoi dhe me
2.1. Ndikimi i klimës në rritjen dhe shume kajsia, pjeshka, bajamja, fiku, hurma
zhvillimin e pemëve frutore etj. Po kështu brenda të njëjtit lloj dallojmë
kultivarë me kërkesa të ndryshme për
Ndikimi i dritës. Drita është kusht i temperature.
domosdoshëm për kryerjen e mjaft
proceseve fiziologjike, si fotosinteza, Varietetet e ndryshme kane nevoje per
transpirimi etj. temperatura te ndryshme dhe kjo
Drita, ndikon, gjithashtu, dhe mbi ngjyrosjen temperature ndryshon edhe në vartësi të
e frutave, rritjen e lastarëve etj. Me shume fenofazave.
nevoje për drite kane organet e riprodhimit
dhe gjethet. Në mungese të dritës frutet Nga temperaturat e larta dëmtohen gjethet,
mbeten shume të zbehta dhe marrin ngjyrën lëvorja e degëve dhe e frutave, sidomos
karakteristike. Nga ana tjetër, në disa peme. mbulesa e frutave të mollës me ngjyre të
si të pjeshka, qershia etj. mungesa e dritës kuqe.
ndikon shume edhe në sasinë e prodhimit. Mjaft i dukshëm është dëmtimi i pemëve në
Drita ndikon në mënyrë të ndjeshme mbi teresine e tyre ose në organe të veçanta nga
27. Pemëtari e Përgjithshme 27
temperaturat e ulëta. Dëmtime vihen re kur përqendrimit të lëngut qelizor luajnë rol të
temperatura gjate dimrit zbret nen madh në shtimin e qendrueshmerise së
minimumin e mundshëm për çdo specie e pemëve ndaj të ftohtit.
kultivar. Dëme shkaktojnë gjithashtu,
ngricat e pranverës, kur pemët kane Për këto arsye pemët duhet të vendosen në
lulëzuar ose kane lidhur frutet. në një regjim të mire ushqimor, t'u kryhen në
përgjithësi, klima jone me temperaturat jo rregull shërbimet agroteknike duke frenuar
shume të ulëta, që ka, lejon kultivimin vegjetacionin e vonuar, duke bere
normal të një pjese të madhe të pemëve plehërime në kohe e me doza optimale,
frutore në një sipërfaqe të madhe dhe në duke luftuar sëmundjet, kandrrat, thatësinë
zona të ndryshme të vendit tone. gjate verës etj. Dëmtimi ndaj temperaturave
të ulëta eleminohet me marrjen masave
Kështu molla i qëndron gjate dimrit (qetësia agroteknike.
e thelle) temperaturës deri në -30°C dhe në
raste të veçanta deri në -40°C. Kumbulla Po ashtu, për të mënjanuar rrezikun e
evropiane (gjatore) dardha, vishnja deri - ngricave pranverore, pemët, mbillen në
25°C, pjeshka, kajsia, kumbullat faqet veriore të kodrave, ku, për efekt të
kinojaponeze, deri në -20-22°C, bajamja ngrohjes me të pakte nga dielli, pemët e
deri -18°C, fiku, hurma, deri -15°C, etj. Me fillojnë me vone vegjetacionin.
uljen e temperaturës nen këto limite gjate
dimrit pemët dëmtohen. Dëmtimet nga Çarjet e lëvores ose plagët mjekohen duke i
temperaturat e ulëta janë të ndryshme në lyer këto vende me mastikë pemësh. Për të
organet e ndryshme të së njëjtës bime. mënjanuar rrezikun e ngricave të vonshme
pranverore, përdoret tymosja, e cila
Nga temperaturat e ulëta dëmtohen sythat shkakton ngritje të ndjeshme të
indet dhe kambiumi i bimëve. temperaturës.
Qëndrueshmëria e pemëve ndaj
temperaturave të ulëta varet shume nga Ndikimi i regjimit ujor. Uji është një nga
përqendrimi i lëngut qelizor. Qelizat me faktorët baze për jetën e bimëve, pasi ai
përqendrim me të madh janë me të përben pjesën me të madhe të masës së
qëndrueshme ndaj temperaturave të ulëta. pemës. Me ane të ujit të bima kryhet lëvizja
e lendeve ushqyese nga rrënjët të gjethet
Gjithashtu, degët e papjekura mire që nuk dhe anasjellas.
arrijnë të grumbullojnë lendet e nevojshme
rezerve, dëmtohen me shpejt gjate dimrit. Për të prodhuar 1 kg lende organike bimës i
Qëndrueshmëri me të madhe pemët kane në nevojiten 200-500 1 ujë. Kur bima nuk
fazën e qetësisë natyrore. plotëson nevojat e veta me ujë, atëherë ajo
fillon të vyshket.
Përfundimisht mund të themi së të gjithë Vyshkja e përkohshme shkaktohet kryesisht
ata faktorë që ndikojnë në shtimin e nga mungesa e lagështirës normale ajrore,
28. Pemëtari e Përgjithshme 28
kurse vyshkja e përhershme vjen si pasoje e vete rrënjëve për të shfrytëzuar me mire
mungesës së lagështirës së nevojshme në ujitjen nga toka.
toke.
Thatësira ajrore pengon formimin normal Pemët frutore dëmtohen edhe nga lagështira
të lendes organike gjate fotosintezës. Si e tepërt. Lagështira e madhe ajrore, pengon
pasoje, gjethet fillojnë të zverdhen, frutat pjalmimin dhe pllenimin në pranvere. kurse
mbeten të vogla dhe të një cilësie të dobët. gjate verës krijon kushte të përshtatshme për
zhvillimin e sëmundjeve.
Demi që shkaktohet nga thatësira tokësore
pasqyrohet në të gjithë sistemin mbitokësor Lagështira e tepërt tokësore nuk vepron
dhe nëntokësor. Nga thatësia tokësore drejtpërdrejt mbi pemët. Ajo i dëmton
dëmtohen sidomos qimet thithëse dhe pemët, sepse e vendos sistemin rrënjor në
rrënjët e reja, prandaj pema në tërësi vuan. kushte të këqija ajrimi, gjë që pengon
Thatësia tokësore pengon sigurimin e frymëmarrjen e rrënjëve dhe ato,
rezervave ushqyese të pemës, prandaj ulet gradualisht, thahen (kalben). Ujerat e
edhe aftësia e pemës për t:u qëndruar rrjedhshme, meqenëse janë të pasura me
temperaturave të ulëta gjate dimrit. oksigjen, janë shume pak të dëmshme.
Pemëtoret tona, të vendosura në kodra, Te gjitha pemët dëmtohen nga lagështira e
duhet të punohen mire gjate dimrit, që të tepërt. Me të ndjeshme janë pjeshka,
mos e ndiejnë thatësinë. Thatësia e verës bajamja, kajsia, qershia e shartuar mbi
pengon shume frytëzimin, pasi shkakton mezhdrave etj. Molla, dardha dhe
rrëzim të madh të frutave. Gjithashtu, veçanërisht kumbulla janë relativisht me
thatësia frenon rritjen e rrënjëve dhe dëmton pak të ndjeshme nga lagështira e tepërt.
qimet thithëse dhe rrënjët e reja.
Me lufte biologjike kuptohet mbjellja e
Nga thatësia ndikohen me shume ftoi, pemëve frutore në zona të caktuara, që
molla, pjesa me e madhe e kultivarëve të plotësojnë kërkesat e tyre për lagështirë.
dardhës, kultivarët e vone të kumbullës dhe Kështu, në zona krahasimisht me të lagëta
qershia. mbillen kumbullat, pastaj mollët etj., dhe në
Disa kultivarë mollësh e dardhësh ulin zona me të thata mund të mbillen bajamja,
prodhimin edhe në toka të ujitshme, por me fiku etj.
thatësi të madhe atmosferike. Kajsia, Me punime meliorative kuptohen masat që
kultivarët e hershem të pjeshkës, vishnja, duhet të merren për kullimin dhe ujitjen.
bajamja, fiku e durojnë me shume thatësinë.
Masat agroteknike janë veçanërisht të
Qëndrueshmëria me e madhe e tyre ndaj rëndësishme në luftën kundër thatësisë. Për
thatësisë shpjegohet me koeficientin e vogël këtë qellim duhet të bëhen punime të
të transpirimit, me hershmërinë e rritjes dhe rregullta, të cilat frenojnë avullimin dhe
të pjekjes së frutave si dhe me aftësinë e dëmtojnë barërat e këqija që u marrin
29. Pemëtari e Përgjithshme 29
pemëve një pjese të mire të ujit. Gjithashtu, molla, pjeshka etj. deri në 2 m. Thellësia e
plehërimet e mira shtojnë përqendrimin e tokës përcaktohet nga vendosja e shtresave
lendeve ushqyese, në ujin e tokës. të papërshkueshme dhe nga vendosja e
ujerave nëntokësore.
Studimet rreth klimës tregojnë se kërkesat e Ne' vitet e para të zhvillimit të pemëve nuk
veçanta të pemëve ndaj klimës lejojnë bie në sy dallimi ndërmjet pemëve të
kultivimin e specieve dhe të kultivarëve të vendosura në toka të cekëta dhe pemëve të
ndryshëm sipas zonave të ndryshme vendosura në toka të thella, pasi në të dy
klimatike. rastet pema siguron sasinë e nevojshme të
ujit dhe të lendeve ushqyese të nevojshme
2.2. Ndikimi i tokës dhe sistemi rrënjor është i vendosur ceket.
Ne radhe të pare, pemët kane kërkesa për
cilësitë fizike të mira të tokës, të cilat Me vone, me rritjen e pemës. me
sigurojnë regjim të mire ujor dhe ajror. zhvillimin e sistemit rrënjor, me futjen e
Tokat shume të përshkueshme dhe tokat e pemës në prodhim, kërkesat e pemëve
renda të papërshkueshme, argjilore janë të shtohen. në këtë kohe pemët e mbjella në
papërshtatshme. Ky faktor është i lidhur toka të cekëta fillojnë e vuajnë për ujë dhe
edhe me klimën në tërësi dhe me speciet lende ushqyese, kurse ato të mbjella. në
në veçanti. toka të thella vazhdojnë të zhvillohen
normalisht.
Tokat e përshkueshme argjilo-ranore dhe
ranore-argjilore janë të ajrosura mire dhe, Pemët frutore kane kërkesa, gjithashtu,
prandaj, janë të përshtatshme për pemët edhe për reaksionin e tokës. Ato kërkojnë
frutore. toka asnjanëse, me prirje pak acide.
Kështu, p.sh., pjeshket, dardhët, mollët,
Pemët gjithmonë japin rezultate me të mira kumbullat, zhvillohen mire në toka me pH
në toka të pasura, por, për arsyet që u 5,5-7,5, kurse kajsitë, bajamet, fiqtë etj.,
thane, pemët gjejnë kushte të mira kërkojnë toka me pH 6,5-8. Kërkesat për
kultivimi edhe në toka relativisht të varfra reaksionin e tokës varen edhe nga
dhe të papershtatme për bimët e arave, nënshartesa.
sidomos për drithërat. Kështu qershia e shartuar mbi vetveten
duron toka pak acide deri 5,5, kurse e
Ndërmjet pemëve frutore me pak kërkesa shartuar mbi mezhdrave ajo kërkon me
janë; fiku, bajamja, qershia mbi shume toka asnjanëse dhe pak bazike.
mezhdrave, dardha mbi gorrice, kurse toka Pemët frutore pëlqejnë toka, me
të shëndosha duan me shume molla, përmbajtje gëlqereje mbi 10%. Bëjnë
pjeshka, hurma etj. përjashtim ftoi dhe pjeshka. që fillojnë e
dëmtohen kur sasia e gëlqeres kalon mbi
Pemët në përgjithësi kërkojnë toka me 4-5% dhe kultivimi i tyre behet i
thellësi jo me pak së 1-1,5 m. kurse disa si pamundur mbi 7 deri 8%.
30. Pemëtari e Përgjithshme 30
3. Shumëzimi i pemëve frutore 3.1. Shumëzimi vegjetativ i pemëve
Pemët frutore shumëzohen me dy mënyra: frutore.
me fare (gamike) dhe në mënyrë Shumëzimi me këmbëza. Nga sythat
vegjetative (agamike). Gjate shumëzimit adventive të rrënjëve të trasha afër qafës,
me fare pema kalon ciklin e plote jetësor sidomos pas dëmtimeve mekanike, në disa
në të gjitha etapat e zhvillimit. në dy etapat peme dalin lastarë të fuqishëm. Pjesa
e para, në etapën embrionale, dhe në nëntokësore e tyre lëshon rrënje, kurse
etapën e rinise, bima e re, nen ndikimin e pjesa mbitokësore degëzohet. Këta lastarë
mjedisit të jashtëm, ndryshon bazën quhen këmbëza. në fund të një ose dy
trashëguese, duke u shmangur nga bima vegjetacioneve këmbëzat mund të
mëmë. Veç kësaj, në formimin e embrionit shkëputen nga bima nga kane dale dhe të
nuk merr pjese zakonisht pjalmi i së mbillen në fidanishte për t'u fuqizuar po të
njëjtës bime, madje dhe i të njëjtit kultivar. jene të dobëta ose drejtpërdrejt në
pemëtoret 'kur janë të fuqishme.
Si pasoje e kësaj, embrioni i ri do të marre
edhe karakteristikat e bimës babe, duke
ndryshuar, deri në njëfarë mase atë që
trashëgonte nga bima mëmë. Prandaj për
shumëzimin e pemëve frutore mënyra
gamike pothuajse nuk përdoret. Sot
shumëzimi me fare përdoret kryesisht për
të prodhuar kultivarë të rinj dhe sidomos
për të prodhuar nënshartesa.
Te në me fare shtohen arra, gështenja dhe
rralle kumbulla tropojane. Por, edhe këto
raste duhen zhdukur, pasi edhe këtu
shfaqen pasojat negative. në pemëtari në
mase të gjere sot përdoret shumëzimi
vegjetativ i pemëve me ane të te cilit ruhen
të pacenuara veçoritë trashëguese të
Figura 1.14. Mënyrat e shumëzimit
pemëve. Me shtim vegjetativ kuptojmë
vegjetativ: 1, 2, 3, 4 shumëzimi me capa.5,
përdorimin e pjesëve të veçanta të kurorës 6, shumëzimi me mbathje, 7. shumëzimi
ose të sistemit rrënjor të pemës, duke
me perpaja të zakonshme, 8. shumëzimi
përjashtuar farën. në varësi të organit që
me perpaja shumëfishë
përdoret për këtë mënyrë shtimi, ka disa
lloje të shumëzimit vegjetativ.
Këmbëzat në fillim varen nga bima mëmë,
kurse me vone pas rrënjëzimit fillojnë të
thithin vete kripëra minerale, por gjithnjë
duke u ushqyer edhe nga bima mëmë.
31. Pemëtari e Përgjithshme 31
Prandaj kur pema do të shumëzohet në qëllimit të përdorimit të tyre. Lastarët e
këtë mënyrë, duhet që disa këmbëza t'i fuqishëm dërgohen drejtpërdrejt në
rrallohen, duke lenë vetëm 5-10 cope (ne pemëtore.
varësi të fuqisë së vete pemës).
Në dimër, pas prerjes së lastarëve të
Shumëzim me këmbëza mund të përdoret të rrënjëzuar, bima mbetet si një cung i
fiku, lajthia, shega, vishnja, disa kultivarë zhveshur. në këtë mënyrë bima lodhet
kumbullash etj. Ky shtim përdoret rralle, shume prandaj nga viti në vit duhet të
pasi nuk është praktik. Si rregull, kur planifikohet një ngarkese e mundshme për
nënshartesa është e egër nuk merren t'u përballuar nga bima. në vitet e para
këmbëza. ngarkesa nuk duhet të jete me e madhe së
Shumëzimi me mbathje përdoret për të me 5-8 lastarë për bime, kurse në vitet e
prodhuar fidanë lajthie ose nënshartesa të mëvonshme, numri i tyre mund të shkoje
rrënjëzuara të ftoit, Dusenit, Paradisit dhe deri në 15-20 cope. Lastarët e tepërt
pjesës me të madhe të nënshartesave të tjera largohen qysh në pranvere.
vegjetative të kulturave të tjera, të te cilat në
përgjithësi rrënjëzimi me copa është i Gjithashtu, njëherë në çdo 3-4 vjet bima
vështirë (fig.1.14). duhet të lihet të çlodhet duke mos bere fare
mbathje. Bimët mëmë, prej të cilave merren
Për këtë qellim krijohen pemëtore të lastarët me mbathje, rrojnë rreth 15-20 vjet.
posaçme, duke mbjelle fidanët me largësi Shumëzimi me perpaja përdoret në pemëtari
1,5-2 m midis rreshtave dhe 0,6-0,8 m midis për shtimin e lajthisë dhe me rralle të ftoit,
bimëve. Një vit fidanët lihen të rriten lirisht mollës etj., kur rrënjëzimi i copave
për t'u bere sa me të fuqishëm. Në vitin e drejtpërdrejt është i vështirë.
dyte, në pranvere, fidanët, priten 5-6 cm mbi
sipërfaqen e tokës. Nga sythat që mbeten në Për të shumëzuar pemët me perpaja që në
pranvere, do të dalin lastarë. Kur ata arrijnë vitin e pare të mbjelljes fidani pritet 5-6 cm
lartësinë 20-25 cm, bëhen mbathje me dhe të mbi sipërfaqen e tokës. në vitin e pare
shkrifet. Mbathja e pare be-het deri në lastarët rriten lirisht. Për t'u dhënë atyre
lartësinë 8-10 cm. Me vone, me ndërkohë 3- mundësi të bëhen sa me të gjate, u hiqen
4 javësh, këshillohet të bëhen edhe dy vazhdimisht filizat që dalin para kohe të
mbathje të tjera. Qëllimi është që të kryhet sqetullat e gjetheve. në pranverën e vitit të
rrënjëzimi i filizave. ardhshëm si shtrirja përtokë e degëzave të
formuara një vit me pare. Këto degëza
Gjate vitit kryhen të gjitha shërbimet t quhen perpaja. në varësi të mënyrës së
nevojshme agroteknike, si: prashitja, ujitja, shtrirjes së degëzave dallojmë perpaja të
spërkatja kundër se-mundjeve, kandrrave etj. zakonshme dhe perpaja shumëfishë.
në fund të vitit zbulohet bima dhe priten me
kujdes lastarët e rrënjëzuar, të cilët qohen në Për të prodhuar fidanë me perpaja të
fidanishte për t'u fuqizuar ose shartuar, sipas zakonshme, në afërsi të bimës (për çdo
32. Pemëtari e Përgjithshme 32
perpaje që do të shtrihet)hapet një kanal me ka aftësi të formoje lastunja (stolone), nyjat
thellësi rreth 20 cm në fund të kanalit behet e të cilave kur bien në kontakt me token,
shkrifërimi i tokës edhe plehërimi i saj. Aty lëshojnë rozeta gjethesh dhe rrënjësh, duke
shtrihet perpaja në mënyrë të tille që 2-3 formuar një fidan të ri. Lastunjat zakonisht
sythat e markës së saj të qëndrojnë mbi formohen gjate verës. pasi është forcuar
sipërfaqen e tokës. Pastaj perpaja mbulohet, fryti. Nga një lastunje, në saje të rritjes në
derisa kanali të mbushet plotësisht me dhe. gjatësi të saj, mund të merren disa fidanë,
por kurdoherë 1-2 fidanët e pare të çdo
Majës së perpajes, që ka qëndruar mbi lastunje janë me të mirët. Nga çdo bime
sipërfaqe, i vendoset një kunj për mbështetje mund të lihen të zhvillohen 4-5 lastunja.
dhe mbulohet me 2-3 cm dhe. në këtë Fidanët që prodhohen, mund të dërgohen
mënyrë pjesa nen toke rrënjëzohet, kurse dy- drejtpërdrejt në pemëtore. Lastunjat e lidhin
tre sythat e sipërm japin lastarët. Si pasoje, bimën mëmë, prandaj duhen kryer në rregull
nga një perpaje marrim një fidan të të gjitha shërbimet agroteknike.
rrënjëzuar.
Shumëzimi në copa përdoret mjaft në
Perpaja shumëfishë ndryshon nga ajo e pemëtari, sidomos për shumëzimin e fikut,
zakonshmja. Edhe në këtë rast hapet një lajthisë, shegës, ftoit dhe për të prodhuar
kanal me thellësi rreth 20 cm. por i gjate deri nënshartesa të ftoi, molla (Paradisi dhe
ku të arrije perpaja. Pasi shtrihet plotësisht Dusen). kumbulla Sen Zhulien, Mariana) etj.
perpaja, fiksohet përtokë me disa kërraba
dhe mbulohet me 5-7 cm dhe të shkrifet. Pas Zakonisht në pemëtari ka gjetur zbatim
disa ditësh nga sythat e perpajes mbi toke do përdorimi i copave të pjekura njëvjeçare,
të formohen lastarë, kurse në toke ajo do të por gjate verës mund të përdoren edhe.
lëshojë rrënje. copat e gjelbra. Copat kurdoherë duhet të
merren nga bime të shëndetshme dhe që nuk
Kur rriten lastarët, bëhen një deri në dy janë të infektuara nga sëmundje ose kandrra.
mbathje, derisa kanali të mbushet plotësisht
me dhe, me qellim që edhe lastari i ri të Copat njëvjeçare duhet të jene të pjekura, së
lëshojë rrënje. Përfundimisht, çdo syth i në këtë mënyrë janë në gjendje të japin
perpajes mund të japë një fidan. Fidanët e fidanë të fuqishëm, meqenëse kane me
rrënjëzuar me perpaje priten nga bima mëmë shume lende ushqyese rezerve. Koha me e
në vjeshte dhe përdoren për pemëtore, përshtatshme për prerjen e copave është
zevendesojne vendet bosh ose qohen në menjëherë pas rënies së gjetheve. por,
fidanishte për t'u fuqizuar. Perpajat, me meqenëse deri në pranvere ato mund të
përjashtim të lajthisë, përdoren pak të pemët kalben në praktike ka gjetur përdorim prerja
e tjera frutore. e copave në periudhën dhjetor-janar. Copat
priten me gjatësi të ndryshme, por me
Shumëzimi me lastunja është e vetmja shpesh përdoret gjatësia 25-30 cm. Prerja në
mënyrë e shumëzimit të luleshtrydhes. Ajo pjesën e poshtme behet afër një sythi, kurse