Onderzoeksartikel memory lane

Lawrence Casier 1
Interactieve reis
door het verleden.
Academiejaar: 2012-2013
Grafische vormgeving &
Game & Digitaal design
Ben Meulemans &
Lawrence Casier
mad faculty
onderzoeksartikel

2 Ben Meulemans Lawrence Casier 3
abstract
Ons project vertrok vanuit de probleemstelling dat er weinig
belangstelling is voor de verhalen van de oudere generatie in onze
Westerse samenleving. We hebben daarom getracht een
prototype van een Ipad applicatie uit te werken waarin
persoonlijke verhalen van deze generatie gecombineerd worden
met gebeurtenissen uit de ruimere geschiedenis, waarbij het
geheel gegoten wordt in een sociaal netwerk. Via de laag van de
algemene geschiedenis worden de persoonlijke verhalen aan
elkaar gelinkt, waardoor de gebruiker op een vrije manier
doorheen de levensverhalen van verschillende individuen kan
navigeren. Op die manier komt men spontaan in contact met
verscheidene generatiegenoten, via een ongebonden, vrije
navigatie, waarbij eigen interesses kunnen worden gevolgd.
De verhalen worden voorgesteld door middel van een eclectisch
geheel van filmpjes, fotoslides, tekst en geluid. De combinatie
van de geschiedenislaag, het sociale netwerk en de rijke variatie
aan interactieve media, maken van ons concept een vernieuwend
gegeven dat Wikipedia, Facebook en Youtube op een verhalende
manier combineert, terwijl de inhoud en gebruiksvriendelijkheid
zijn ontworpen aan de hand van mogelijkheden van mensen die
niet zijn opgegroeid in een digitaal tijdperk. Op deze wijze worden
oude verhalen verteld via hedendaagse mogelijkheden.

ouderen in de hedendaagse
samenleving
Onze westerse cultuur gaat niet altijd respectvol om met zijn
ouderen. Terwijl in Oosterse en Zuiderse landen grootouders vaak
tot hun dood verzorgd worden door de directe gezinsleden,
plaatsen wij hen in rusthuizen als de last te groot wordt.
De hedendaagse trend van kangoeroewoningen, wat inhoudt dat
een deel van het huis van dochter of zoon wordt ingericht naar de
noden en wensen van de bejaarde, kan de indruk wekken dat het
respect voor de oudere generatie groter wordt. Dit komt echter
voornamelijk voort uit economische motieven. Na het lezen van
een artikel uit de Standaard van 27 september 2006, genaamd
‘Serviceflat vol verhalen’ (Beel 2006), werd duidelijk dat er weinig
interesse lijkt te zijn voor ouderen en hun verhalen.
In een serviceflat van het Antwerpse OCMW had men
zogenaamde ‘leesplekken’ geïnstalleerd, waar krantenberichten
werden voorgelezen aan ouderen. Daarna konden de oudjes hier
gezellig over keuvelen. Dankzij dit initiatief konden de mensen de
actualiteiten vanuit hun perspectief bekijken en het nieuws linken
aan verhalen uit hun verleden. De ouderen konden hier met
andere woorden hun verhalen kwijt. “Andere mensen zijn er
meestal niet in geïnteresseerd.” gaf één van de bewoners aan.
Het artikel toont ons dat bij de oudere generatie een grote
behoefte bestaat hun persoonlijke geschiedenis aan de man te
brengen. Wanneer we naar het succes van programma’s als Man
bijt hond kijken, kunnen we stellen dat er tevens behoefte is bij de
Vlaamse bevolking te luisteren naar de persoonlijke verhalen van
anderen. Hoe banaal ze soms ook mogen zijn. Wanneer opa zijn
anekdotes uit vervlogen tijden voor de zoveelste keer aanhaalt,
toont de familie laconiek geveinsde interesse.
Wanneer opa’s verhaal echter in het juiste jasje wordt gestoken, zit
heel Vlaanderen op het puntje van z’n stoel te luisteren.
Bovenstaande gedachtegang toont aan dat ouderen hun
verhalen niet kwijt kunnen, hoewel er wel degelijk interesse voor
is, mits geplaatst in het juiste medium. Daarom willen wij het
verhaal van de oudere op een vernieuwende manier naar de
buitenwereld brengen, zodat de persoonlijke geschiedenis van
onze directe voorouders levend blijft. We wilden met andere
woorden deouderen, door middel van hun verleden, terug een
plaats geven in de hedendaagse maatschappij. Dit doen we aan de
hand van nieuwe media. Concreet betekent dit dat we
verscheidene ouderen interviewden, om hun verhalen op een
hedendaagse manier te kunnen verspreiden. Het is daarom
belangrijk duidelijk te definiëren op welke manier zowel de vorm,
inhoud als de verspreiding van de verhalen in ons project
vernieuwend zullen zijn.
elementen van het systeem
Ons systeem zal zowel persoonlijke verhalen als ruimere
geschiedkundige gebeurtenissen bevatten. Individuele verhalen
zullen in een ruimere context kunnen bekeken worden, terwijl de
globale geschiedenis verduidelijkt wordt door middel van
concrete, individuele anekdotes. Deze inhoudelijke tweeledig-
heid geeft een educatieve waarde aan het systeem. Het biedt een
meerwaarde ten opzichte van conventionele geschiedenisboeken.
Tijdens geschiedenislessen krijgen leerlingen immers enkel het
globale beeld van een tijdperk met zich mee.
Wanneer dit beeld gecombineerd wordt met persoonlijke
verhalen van echte mensen, worden abstracte wereldbeelden
plots veel duidelijker. De persoonlijke verhalen zijn niet alleen
gekoppeld aan de ruimere geschiedenis, maar ook aan elkaar.
Zo kom je bijvoorbeeld te weten dat Jacky uit Aarschot is moeten
vluchten tijdens de oorlog, omdat de stad werd geteisterd door
bombardementen. Louise, die op datzelfde moment op het
platteland woonde, merkte daarentegen bijna niets van de oorlog.
Op die manier kan je verschillende perspectieven met elkaar
vergelijken. De algemene geschiedenis kan ons de redenen achter
deze verschillen aantonen. Grote structuren worden met andere
woorden in het licht gesteld van individuele verhalen, en
andersom. Deze tweeledigheid van verhalen kan leerlingen helpen
verbanden te zien. Oorzaken en gevolgen worden helderder door
de persoonlijke kant van het verhaal rechtstreeks te koppelen aan
het grotere verhaal.
Niet alleen de ouderen zelf, maar ook kinderen en leerkrachten
zijn een belangrijke doelgroep voor ons project.
Dit ligt in de lijn van het idee de ouderen terug een plaats te geven
in de maatschappij. Door de oude generatie dichter bij de nieuwe
te brengen, kan de generatiekloof sterk verkleinen.
Een ander aspect van het systeem, wordt het sociale gegeven.
Om de verhalen te verspreiden, hebben we getracht het geheel
van verhalen in een sociaal netwerk te steken. Hier komen mensen
met elkaar in contact en kunnen verhalen worden ge-upload.
Het is immers belangrijk dat de gebruiker niet enkel als voyeur
handelt, maar ook in contact kan treden met de mensen achter
de verhalen. Slechts dan wordt de oudere betrokken en werkt hij
of zij mee aan herintegratie. Sociale media zijn vandaag de dag niet
meer uit onze maatschappij weg te denken. Sites als Facebook en
Twitter groeien steeds verder uit tot één van de belangrijkste
ontmoetingsplaatsen van mensen en steeds meer mannen en
vrouwen vinden hun partner via datingsites.
Het groeiende belang van sociale media zorgt in niet geringe
mate voor de marginalisering van vele ouderen. Daarom is het
noodzakelijk ons sociale netwerk af te stemmen op de oudere
gebruiker, zodat deze eenvoudig wegwijs raakt in ons project.
Een groot nadeel van sociale media als Facebook en Twitter is dat
ze zich toespitsen op korte visualisaties van het leven; hoe korter,
hoe beter.

Het gevolg is dat oppervlakkigheid hoe langer hoe meer de
bovenhand neemt ten opzichte van betekenisvolle gelaagde
informatie. De eenzijdige mogelijkheid om posts op Facebook met
één muisklik te vind-ik-leuken, werkt deze oppervlakkigheid in
de hand. Het maakt het immers mogelijk om snel doorheen alle
berichtjes te scrollen en af en toe mensen blij te maken met een
bevestigende duim, om een seconde later verder te scrollen.
Op die manier onderhoud je jouw sociale contacten met een
minimum aan moeite. Door het internet en digitale programma’s
is alle informatie hedendaags eenvoudig te combineren.
Hierdoor is de meerderheid van wat men op Facebook ziet
onoriginele informatie. . Dit zorgt ervoor dat dit sociale netwerk
meer draait om wat men leuk vindt in de wereld dan om
persoonlijke informatie. Via het sociale netwerk in ons systeem
willen we er echter voor zorgen dat de verhalen en de mensen
achter de verhalen een hoofdrol opeisen.
Belangrijke inspiratiebronnen in dit opzicht is
Cowbird van Jonathan Harris (2011) (Fig.1). De site is een reactie op
populaire sociale media, met een volledig tegengestelde filosofie.
De site spoort mensen aan uitgebreide, gedetailleerde verhalen te
vertellen. De foto’s en teksten op de site fungeren als artefacten
rond een bepaald persoon. De combinatie van het geheel van deze
artefacten vormt een visuele schets rond deze persoon.
Hoewel de gebruikers van de site minder expliciet in beeld komen
dan op Facebook, meen je een diepere kennis te ervaren van de
psyche van de mensen achter de verhalen. Alle elementen en
verhalen die samen definiëren wie een persoon is krijgen immers
de bovenhand in plaats van oppervlakkige uiterlijke kenmerken als
een nieuwe haarsnit of een nieuw kleedje.
Cowbird toont ons enkel verhalen via foto’s die gepaard gaan
met een blok tekst. In ons systeem willen we meer variatie
brengen, zodat meerdere zintuigen worden aangesproken.
Het hedendaagse digitale tijdperk biedt ons een waaier aan
beeldende mogelijkheden, waardoor het beperken van
interactiviteit, door enkel te kunnen navigeren
tussen foto’s en tekst ons een gemiste kans lijkt.
Wanneer we echter foto’s, filmpjes, geluidsfragmenten,
tekeningen… combineren tot een eclectisch geheel, wordt het
systeem hedendaagser. Op die manier refereert het immers naar
de postmoderne tijd waarin we leven. Het internet wordt met
de dag groter en laat dagelijks een chaotische beeldenstorm van
uiteenlopende media op ons los. We moeten trachten de
beeldende kwantitatieve voordelen van dit tijdperk te combineren
met diepgaande, persoonlijke informatie, die dit tijdperk mist,
en dit geheel in een bevattelijke structuur vatten.
Op deze wijze kunnen we een coherent geheel maken van de
verhalen van vroeger en de mogelijkheden van vandaag.
Een voorbeeld van een gelijkaardige site als Cowbird is
thisisamemoryof.com(Nunes 2012) . In plaats van de tekstblokken
wordt hier echter gewerkt met geluidsfragmenten, waarin mensen
antwoorden geven op vragen gesteld door de ontwerper van de
site. Door naar een bepaald telefooonnummer te bellen, kan je op
de voicemail antwoorden, waarna dit geluidsfragment op de site
geplaatst wordt.
Hoewel de site iets moderner aanvoelt door de toevoeging
van geluid, blijft ook dit project beperkt. Het relatieve succes
van Cowbird en Thisisamemoryof geeft aan dat ons project zeker
bestaansrecht heeft. Zoals in bovenstaande alinea impliciet is
vermeld, bezit ons systeem drie hoofdfuncties. Ten eerste kan
je als voyeur verhalen van anderen ervaren, via een waaier aan
uiteenlopende beeldvormen, ten tweede is ons project een
sociaal netwerk waarbinnen men ervaringen met elkaar kan
uitwisselen en met anderen in contact kan komen, en ten derde
kan je je eigen verhalen creëren en uploaden. Verhalen zullen op
een eenvoudige manier op het netwerk geplaatst kunnen worden,
doch met relatief uitgebreide mogelijkheden. Een onderzoek van
het instituut voor informatietechnologie van Helsinki (Sarvas 2006)
toont aan dat ouderen nieuwe media voornamelijk gebruiken
om in contact te blijven met familie en vrienden en om media
te delen en te creëren in de vorm van foto’s, fotoalbums en de
geschiedenis van de familie. Een sociaal netwerk van persoonlijke
verhalen voor deze generatie lijkt volgens ons dan ook een gat in
de markt.
Fig.1: (Cowbird 2011)

Ons teamverband geeft een meerwaarde aan de ruime,
ambitieuze opvatting die we hebben, over wat ons project
dient te omvatten. We focusten ons bij aanvang al snel op de
maatschappelijke meerwaarde die van een masterproef verwacht
wordt, wat zich uitte in een idee met een grote commerciële
potentie. Daarom onderzochten we uitgebreid de mogelijke drager
van ons systeem en de gebruiksvriendelijkheid van de navigatie ten
opzichte van de doelgroep. Aangezien we vormgevers zijn is het
belangrijk dat ons project ook artistiek op punt moet staan.
Ons onderzoek was dus een zoektocht naar een gebalanceerd
evenwicht tussen commerciële en artistieke doelstellingen.
Deze werken elkaar op verschillende momenten tegen.
We hebben contact opgenomen met een groot aantal begeleiders,
zowel intern als extern, om ons systeem op alle vlakken zo goed
mogelijk op punt te stellen. De grote hoeveelheid feedback die we
van hen hebben verkregen, gaat natuurlijk uit van verschillende
visies met uiteenlopende aandachtspunten. We dienden
rekening te houden met deze meningen die soms aanvullend,
maar ook vaak tegenstrijdig zijn, om uiteindelijk een systeem op
poten te zetten dat voor de meerderheid van de docenten, maar
vooral voor ons bevredigend is.
Het valt echter niet te onderschatten hoe belangrijk het is
geregeld feedback te vragen. Ambitieus begonnen we een website
te maken in Dreamweaver voor de presentatie van ons project.
Toen we met een aantal technische vragen naar Piet Seurs gingen,
verzekerde hij er ons van dat een website bouwen geen goed idee
is. Het leek hem nuttiger een simulatie-filmpje in After Effects te
creëren, dat de mogelijkheden laat zien van ons concept.
Het bouwen van een website is immers een complexe zaak, waar
meer informatica bij komt kijken dan vormgeving.
Dergelijke tijdsbesteding geeft daarom geen meerwaarde aan een
masterproef van grafische vormgevers.
Het is interessanter een mooi uitgewerkte pitch te maken, dan een
buggy systeem te creëren waarbinnen onze technische
beperkingen een drempel vormen om optimale kwaliteit aan te
bieden. Met de mogelijkheden van After Effect kunnen we ons
focussen op grafische aspecten en gebruiksvriendelijkheid.
Ons Dreamweaver project moesten we overboord gooien en een
nieuwe uitdaging stond ons te wachten.
1 + 1 = 3
De redenen waarom we met twee werken zijn uiteenlopend en
hebben zowel vakgerichte, persoonlijke als inhoudelijke oorzaken.
De combinatie van de visie van een student grafische
vormgeving en een student game en digitaal design zorgt ervoor
dat de vormgeving en de interactieve mogelijkheden optimaal tot
hun recht kunnen komen. Enerzijds zorgt de grafische knowhow
voor een beeldvorming waar optimaal rekening wordt gehouden
met typografische en compositorische mogelijkheden.
Anderzijds zorgt de digitale knowhow voor een technische
meerwaarde in de presentatie van het systeem, en voor een
optimale uitwerking van de werking van het geraamte van ons
project. Persoonlijk zijn er echter ook redenen die de slaagkansen
van een samenwerking vergroten. We bezitten beiden immers
eigenschappen die de andere ontberen, waardoor het beste van
onszelf naar boven komt, terwijl onze valkuilen worden gedicht
door de complementaire eigenschappen van de ander.
De belangrijkste redenen waarom we samengewerkt hebben,
zijn inhoudelijk van aard. De uitwerking van ons concept draagt
verschillende aspecten met zich mee, die veel tijd vergen en
daarom moeilijk alleen te verwerken zijn. Als eerste zijn we op
zoek moeten gaan naar ouderen uit verschillende provincies, die
bereid waren om hun levensverhaal met ons te delen.
Deze mensen hebben we vervolgens opgezocht en uitgebreid
geïnterviewd. Hierbij namen we geluid op, filmden we en stelden
we gericht vragen om een chronologisch overzicht te verkrijgen
van de aaneenschakeling van anekdotes.
Ook verwerkten we hun oude fotoalbums in ons project.
Omdat we met twee zijn, konden we ons toespitsen op
verschillende facetten, zodat bijvoorbeeld goede beelden konden
gemaakt worden, van een spontane verteller, die zich niet
bewust is van het feit dat ze hem of haar aan het filmen zijn.
De geïnterviewde was op dergelijke momenten immers gefocust
op de dialoog met de interviewer. Daarna gingen we de
verzamelde geluidsfragmenten en beelden herbekijken en
her-beluisteren. We structureerden de levens van de mensen
zodat we ze op een tijdslijn konden plaatsen (Fig.2). In deze fase
linkten we tekst aan beelden, wereldgeschiedenis aan persoonlijke
verhalen, en persoonlijke verhalen aan andermans persoonlijke
verhalen. In de volgende fase gingen we de georganiseerde
informatie integreren in een ontwerp voor de iPad.
De informatie werd nu in een digitale beeldenbank gestoken en
interactief gemaakt. Uiteindelijk hebben we een concept gemaakt
voor een web-gebaseerde applicatie op de iPad.
Dit wordt een sociaal netwerk, waar mensen kunnen reageren op
elkaars verhalen, zodat interactie mogelijk wordt.

de ipad als drager
Een belangrijk aspect om een hedendaagse navigatie,
vormgeving en verspreiding te verkrijgen is het definiëren van een
gepaste drager. Aangezien ons project in hoofdzaak een interactief
gegeven is, onderzochten we welk digitaal apparaat het meest
geschikt zou zijn om ons sociaal netwerk van verhalen tot zijn
recht te laten komen. Uiteindelijk beslisten we een applicatie te
maken voor de iPad. In november 2011 werden van dit apparaat
reeds 87 miljoen exemplaren verkocht, waardoor Apple 68% van
het marktaandeel van de tabletmarkt in handen had. (Haslam 2011)
De enorme groei van het belang van tablets in onze maatschappij
wordt tevens geïllustreerd door de trend om laptops en tablets
met elkaar te integreren. Economisch gezien bleek het dus
uitermate nuttig om onderzoek te doen naar de Ipad als drager
van ons systeem. Hieruit bleek dat het apparaat uitermate
geschikt is om interactieve verhalen aan de man te brengen.
De iPad biedt namelijk twee ervaringen aan de gebruiker:
the laid back experience en the leaning forward experience
(Rue 2010). Eerstgenoemde slaat op apparaten die de gebruiker een
passieve ervaring bieden, zoals de televisie, waar laatstgenoemde
een actieve ervaring aan de gebruiker verleent, zoals de computer.
De iPad is bijvoorbeeld een ideaal product voor passieve
toepassingen als het bekijken van films, terwijl het touchscreen
zorgt voor een directe, actieve wisselwerking tussen gebruiker en
drager. De iPad biedt met andere woorden zowel de mogelijkheid
om verhalen te ondergaan, wat de narratieve immersie optimaal
maakt, als de mogelijkheid om interactief om te gaan met deze
verhalen, wat een non-lineaire navigatie mogelijk maakt.
Hierdoor kunnen we verhalende immersie afwisselen met
inhoudelijke immersie. De gebruiker zal immers volledig
kunnen opgaan in de verhalen, terwijl actieve deelname de
gebruiker stimuleert om geïnteresseerd te blijven.
Ook compositorisch biedt de iPad enorme mogelijkheden.
Doordat de iPad zowel in horizontale als verticale positie kan
gebruikt worden, zijn variaties in vormgeving mogelijk, die
functionele gevolgen kunnen hebben. Zo is een horizontale
positie, landscape, geschikter voor een passieve beleving, terwijl
een verticale positie, portrait, een actievere werking stimuleert.
We willen in ons project een goede balans vinden tussen
narrativiteit en interactiviteit. Inhoudelijk trachten we immers de
verhalen van ouderen naar de buitenwereld te brengen, terwijl we
technisch de gebruiker zo veel mogelijk bewegingsvrijheid
willen geven inzake de navigatie van het systeem.
Toegespitst op de iPad kunnen we met andere woorden zeggen
dat we the leaning forward experience en the leaning back
experience tot harmonie willen brengen.
De iPad blijkt uit bovenstaande alinea een gepast medium te
zijn voor ons project. We dienen echter na te gaan of het apparaat
ook een bruikbaar toestel is voor de oudere. De twee belangrijkste
elementen waarbij we rekening moeten houden bij mensen met
een begenadigde leeftijd, zijn een beperktere kennis van digitale
media en een verminderde werking van de zintuigen.
Fig.2: ( fragmenten tijdslijn 2013)

De iPad biedt in dit opzicht een aantal mogelijkheden en
oplossingen. Zo bezit het product een zeer helder scherm, ideaal
voor mensen met een gezichtsbeperking1
. Een tweede voordeel
van de iPad ten opzichte van andere dragers is de intuïtieve
besturing. Omdat je geen externe elementen gebruikt, zoals een
muis of toetsenbord, maar het apparaat door rechtstreeks
contact met het scherm bestuurt, krijg je een eenvoudige
besturing zonder omwegen. Twee andere voordelen van de iPad
in functie van ouderen zijn de home-knop en het geïntegreerde
toetsenbord2
.Om zeker te zijn van een geschikte vormgeving voor
de iPad, hebben we elke verandering in ons beeldend proces
tastbaar gemaakt. We hebben de digitale ontwerpen immers
steeds afgeprint op de schaal van het scherm van het apparaat.
De vormgeving werd op die manier zeer concreet, waardoor
essentiële aandachts- en werkpunten duidelijker naar voor
kwamen.
balans tussen het narratieve en het
interactieve
De potentie van de iPad om interactieve en narratieve
mogelijkheden te combineren, bleek de belangrijkste factor te
zijn, om te kiezen voor dit apparaat als drager. Ons systeem moest
immers een bepaalde vorm van interactiviteit met zich
meedragen, die de narratieve elementen echter niet zou
overschaduwen. De hoofdzaak dient immers gericht te zijn op het
verhalende aspect. Het bleek een uitdaging om het narratieve en
het interactieve met elkaar te verenigen, aangezien deze termen
lijnrecht tegenover elkaar staan. Dit wordt duidelijk wanneer een
vergelijking gemaakt wordt tussen een roman en een videogame.
(ryan 2001) (juul 1998) De roman is een zuiver narratief medium;
Hierin bevinden zich steeds twee tijdlijnen, namelijk de verteltijd
en de vertelde tijd. De verteltijd is de tijd waarin de verteller zich
bevindt, terwijl de vertelde tijd de eigenlijke tijd weergeeft waarin
het verhaal zich afspeelt. Deze tweeledigheid geeft aan de
roman de mogelijkheid flexibel om te gaan met het concept tijd.
Aangezien de tijd door de verteller gereguleerd wordt, kan deze
spelen met ritme. Een periode van vijf jaar kan in enkele zinnen
genoteerd worden en een omgeving kan uitvoerig beschreven
worden, terwijl de tijd stilstaat. Door de eenzijdige visie van de
verteller te volgen, heb je geen andere keuze dan je hierin in te
leven. De verteller bepaalt wat belangrijk is en wat niet, en welke
informatie je wanneer te weten komt. Het spelen met ritmes en
het achterhouden van informatie zorgt voor spanningsbogen,
die de immersie van de lezer hoog houdt.
Wanneer we een videogame analyseren, zien we welke
problemen gevormd worden als men een interactieve wereld
tracht te combineren met een verhaal. Wanneer je een personage
bestuurt, dient deze steeds onmiddellijk te reageren op de
interactie van de speler. Hierdoor bevindt de tijd zich steeds in het
NU, waardoor niet met ritmes kan gespeeld worden.
1.
Een voorbeeld om dit te illustreren
vinden we bij Virginia Campbell uit
Lake Oswego in de VS. (Pirillo 2010)
Naar eigen zeggen heeft de Ipad het
leven van deze 99 jaar oude vrouw
drastisch veranderd. Aangezien ze
aan glaucoom leidt, is lezen voor haar
een moeilijke klus. In haar leven heeft
ze een ruime hoeveelheid boeken
verslonden, maar haar aandoening
zorgde er op termijn voo dat ze deze
hobby heeft moeten laten varen, tot ze
zichzelf een Ipad aanschafte. Het zeer
heldere, grote scherm gaf deze vrouw
haar hobby terug. Bovendien werd het
mogelijk om met één simpele drukbe-
weging van de vinger de tekstgrootte
aan te passen.
2.
Op een blog over ontwikkelingen op
het web en gebruiksvriendelijkheid op
blogger.com, (2010) toont George uit
New York twee andere voordelen aan
van de Ipad naar ouderen toe. Hij liet
een oud koppeltje voor de eerste keer
in hun leven werken met het product,
zonder ze enige uitleg te verschaffen
over de werking ervan. Uit deze Case
study bleek dat ze overwegend positief
reageerden op het apparaat. Ze vonden
het vooral geweldig dat de home-knop
hen onmiddellijk terugbracht naar het
beginscherm, wat hun zelfvertrouwen
om dingen uit te testen vergrootte.
Ook vonden ze het goed dat ze met één
druk op een knop het toetsenbord op
het scherm konden laten verschijnen.
Hierdoor moesten ze zich niet focus-
sen op verschillende elementen, zoals
wel het geval is bij een traditionele
computer, waar de aandacht verdeeld
wordt over het scherm, het klavier en
de muis.
Videogames met een verhaal zijn daarom steeds duidelijk
opgesplitst in interactieve gedeeltes, waar de speler het
hoofdpersonage bestuurt, en narratieve filmpjes waar geen
interactiviteit mogelijk is. Dit kan ervoor zorgen dat narratieve
gedeeltes waar de gameplay aan wordt opgehangen minder
geloofwaardig overkomen.
Bovenstaande problematiek toont ons een aantal
moeilijkheden wanneer we interactieve en narratieve elementen
met elkaar willen combineren. Om psychologische paradoxen te
vermijden, zal de interactiviteit in ons systeem zich daarom
beperken tot het navigeren doorheen narratieve sequenties
vanuit een abstracte, onpersoonlijke positie.
De interne inhoud zal vanuit een externe positie worden
onderzocht, zodat interactiviteit mogelijk wordt zonder het
probleem van de dubbele moraal. Wanneer we bovenstaande
tegenstrijdigheden tussen narrativiteit en interactiviteit bekijken,
kunnen we ons afvragen of interactieve toevoegingen wel een
meerwaarde kunnen geven aan narratieve media.
Deze meerwaarde vinden we door games vanuit een totaal
andere perspectief te bekijken, namelijk vanuit de ludologie.
(Murdarasi 2008) (Juul 1998) De ludologie3
bekijkt games niet als
een verhalend medium. Deze tak binnen de gamewereld bekijkt
games eerder als een simulatie, die draait rond de werking van
het systeem. Vaak is er immers geen verhaal aanwezig, zoals in
het overbekende puzzelspel Tetris. We haalden reeds aan dat de
psychologische tweeledigheid tussen speler en personage in een
game ervoor zorgen dat de immersie in het plot kleiner wordt.
Ludologisch bekeken kan de speler zelf de richting volgen die hem
of haar interesseert, wat de inhoudelijke immersie vergroot.
De interactiviteit zal zich in ons systeem beperken tot het
navigeren tussen verhalende sequenties. De ludologie leert ons
dat dit echter meer mogelijkheden met zich meebrengt dan
aanvankelijk gedacht. Hoe ruimer de inhoudelijke keuzes voor de
gebruiker zijn, hoe groter de vrijheid in het navigatieproces wordt.
Wanneer je in een uitgebreid netwerk van verhalende
mogelijkheden, de informatie die jou interessant lijkt diepgaand
en gericht kan volgen, ontstaat de mogelijkheid tot een coherent
geheel van verhalende en inhoudelijke immersie. We moeten
echter opletten voor interactieve valkuilen, die het narratieve
onderuit halen. Ons project is immers in de eerste plaats een
verhalend gegeven.
gebruiksvriendelijkheid
Nu bleek dat de iPad een ideaal product is voor ons systeem en
onze doelgroep, moesten we bekijken waarop we dienen te letten
als we een applicatie maken voor de ouderen. Hoe maken we met
andere woorden ons systeem zo gebruiksvriendelijk mogelijk voor
de oudere. Gebruiksvriendelijkheid hangt immers niet alleen van
de hardware af, maar wordt grotendeels bepaald door de
vormgeving van de software.
3.
Grondleggers van de ludologie zijn
Scandinavische onderzoekers Espen
Aarseth, Markku Eskelinen, Jesper Juul
en Gonzalo Frasca. Het fundament van
de ludologie is beschreven in Cybertext
van Espen Aarseth, gepubliceerd in
1997. (Murdarasi 2008)

Daarom is het belangrijk eerst te bekijken wat gebruiks-
vriendelijkheid eigenlijk inhoudt. In het zicht van nieuwe media
wordt gebruiksvriendelijkheid bekeken als een wisselwerking van
drie elementen: de interface, de navigatie en de interactie.
De interface bepaalt hoe men dient te navigeren en zo ontstaat
interactie. Wanneer de interface en de navigatie niet op elkaar
afgestemd zijn, ontstaan er problemen. Als bijvoorbeeld hetzelfde
icoon op het eerste scherm een andere functie krijgt dan op het
tweede scherm, ontstaat er verwarring bij de gebruiker.
Alvorens gebruiksvriendelijkheid in het licht te bekijken van de
oudere, hebben we een aantal richtlijnen bekeken van Apple zelf,
omtrent de ontwikkeling voor de iPad. (2010) In de iOS Developer
Library van het bedrijf staan immers een aantal nuttige tips
bij het maken van een applicatie.
Daarna bekeken we deze elementen in het licht van de voor-
naamste doelgroep, de ouderen. Natuurlijk behoort niet alleen de
oudere generatie tot onze doelgroep. Ons systeem kan nuttig zijn
voor alle leeftijdscategorieën. Zo kan ons project immers ook een
meerwaarde bieden tijdens geschiedenislessen, wat inhoudt dat
ook leerlingen uit de lagere en middelbare school, en
studenten uit de universiteit of hogeschool een onderdeel van de
doelgroep zijn. De algemene geschiedenis wordt immers
geconcretiseerd door persoonlijke verhalen, terwijl individuele
verhalen op hun beurt in een ruimere context worden geplaatst.
Dit geeft een meerwaarde aan traditionele geschiedenisboeken,
die het verleden enkel bekijken vanuit een ruim, algemeen per-
spectief. We kunnen er van uitgaan dat een digitaal systeem dat
begrijpelijk is voor de oudere, zeker begrijpelijk is voor de jongere,
die over een ruimere kennis beschikt van nieuwe media.
We moeten er echter wel rekening mee houden dat de applicatie
aantrekkelijk moet blijven voor beide doelgroepen. Een beperkt
systeem met te weinig mogelijkheden zorgt er misschien wel voor
dat zelfs de oudsten onder ons er wegwijs in raken, maar zal de
jongeren, die verwend zijn op vlak van digitale mogelijkheden, snel
doen afhaken. Met deze gedachtegang in het achterhoofd zullen
we op zoek moeten gaan naar een gulden middenweg van eenvoud
en mogelijkheden, die de meerderheid van van zowel de ouderen
als de jongeren tevreden kan stellen.
Uiteindelijk stelden we een aantal hoofdregels op op basis van
de iOS Developer Library van Apple. Deze regels toetsten we
herhaaldelijk aan de uitwerking van ons project. Hieronder halen
we de belangrijkste regels aan. Het allerbelangrijkste is de
duidelijkheid van de interface. Elk scherm moet opgebouwd zijn
op basis van de essentie van het moment. We moeten immers
zorgen dat zo weinig mogelijk cognitieve inspanningen verreist zijn
om de app. te gebruiken. Daarom moet de informatie een
duidelijke hiërarchie hebben, die de gebruiker leidt naar waar
hij of zij naartoe wil. Zoals vaak geldt hier de uitdrukking: less is
more. Een tweede regel is het behoudt van esthetische integriteit.
Hiermee bedoelen we dat het uiterlijk steeds ten behoeve moet
staan van de functionaliteit. Ook dient de app. steeds consistent
te zijn.
Enerzijds betekent dit dat we rekening moeten houden met
gestandaardiseerde elementen en zienswijzen die de gebruiker
gewoon is. Een play-, pauze- en stopknop kennen we bijvoorbeeld
allemaal als een driehoek, twee streepjes en een vierkant.
Het is niet nuttig en zelfs verwarrend om hiervoor andere tekens
te verzinnen. Anderzijds moeten we ook letten op de consistentie
binnen de app. zelf. Als knop A in het ene scherm een bepaalde
betekenis heeft, moet deze betekenis dezelfde zijn in elk ander
scherm. Tevens is het noodzakelijk dat elementaire knoppen
voorzien worden van labels. Een bondige maar duidelijke
omschrijving van wat de knop doet is zeker belangrijk naar de
oudere gebruiker toe, vooral bij de eerste kennismaking van de
app.. Naar ouderen toe is bovendien een juist kleurgebruik
essentieel4.
Als laatste punt is het belangrijk de gestuele
navigatiemogelijkheden van de ipad onder de loep te nemen.
Ouderen hebben door een achteruitgaande motoriek vaak
problemen met een groot deel van deze besturingsmechanieken.
Daarom hebben we beslist enkel de drukbeweging en de
sleepbeweging over te houden in onze applicatie. Om zo veel
mogelijk ouderen te bereiken zou het de beste keuze zijn om alle
gestuele bewegingen te annuleren en enkel de drukbeweging als
navigatiemiddel over te houden. We meldden echter reeds dat
onze applicatie zich niet enkel richt op ouderen, maar ook op
jongere gebruikers. Navigatie die volledig gericht zou zijn op het
drukken van knoppen, geeft ons te veel beperkingen, waardoor
we ons systeem bij momenten nodeloos ingewikkeld en beperkt
zouden maken. De jongere generatie zou tevens afhaken waardoor
de volledige potentiële doelgroep niet bereikt zou worden.
We merkten dat een te grote fixatie op de oudere generatie tevens
vrij nutteloos is, aangezien de stap om een iPad te gebruiken voor
de alleroudsten met de meeste motorische problemen zodanig
groot is, dat hen bereiken vrij utopisch is.Tijdens de lessen
Play & Game focusten we ons te zeer op de gebruiksvriendelijk-
heid naar dergelijke ouderen toe, zonder veel rekening te houden
met de vormgeving . We zagen de werking en de vormgeving
immers te veel als afzonderlijke gegevens, terwijl ze elkaar juist
aanvullen en vervolledigen. Het prototype dat we in deze
masterondersteuning ontwikkelden bleek daarom te
gefragmenteerd. In onze poging eenvoud en gebruiksgemak te
creëren, beslisten we enkel de drukbeweging in ons systeem toe
te laten als navigatie. Dit zorgde ervoor dat veel knoppen per
scherm nodig waren, en maakte het geheel onnodig complex.
We wilden de gebruiksvriendelijkheid optimaliseren door
duidelijke tekens te ontwikkelen voor elke taak.
De grote keuzemogelijkheid die dit teweeg bracht per scherm,
zorgde voor een verlies van de essentie van het systeem.
Ook liet de strakke ordening van gebeurtenissen te weinig ruimte
voor vrije navigatie.
Zo maakten we een te groot onderscheid in de vormgeving van
de persoonlijke verhalen en de vormgeving van de geschiedenis-
laag, en deelden we de persoonlijke anekdotes op in verschillende
scènes. Na een reflectie van dit systeem, beslisten we daarom dat
we het geheel van geschiedkundige en persoonlijke verhalen meer
als één groot geheel dienden te bekijken.
4.
Volgens een onderzoek van
Helle Wijk (2001), docent en
geregistreerd verpleegster in de
geriatrie, ontstaat het grootste kleur-
contrast in de perceptie van ouderen
wanneer de primaire kleuren rood, geel
en blauw, de secundaire kleur groen
en de niet kleuren zwart en wit op de
voorgrond, gecombineerd worden met
turquoise, roze, oranje en paars op de
achtergrond. Deze achtergrondkleuren
zijn door ouderen moeilijk te
onderscheiden, maar hebben de
eigenschap dat ze andere kleuren beter
laten opvallen.

Zoals gezegd gingen we reeds op zoek naar een balans tussen
het narratieve en het interactieve. Nu kwamen we tot het inzicht
dat er ook een juiste balans nodig was tussen de
gebruiksvriendelijkheid en de vormgeving van ons systeem.
Een te strak georganiseerd systeem zorgt voor een verlies van
vrijheid in de navigatie, terwijl een te vrij/artistiek systeem zorgt
voor een verlies van gebruiksvriendelijkheid.
ons project als evolutie van een
digitaal fotoalbum
Het is duidelijk dat een uitgebreide variatie aan interactieve
beeldvormen en het gegeven van een sociaal netwerk het
eigentijdse karakter van ons project aantonen.
Aangezien we werken met verhalen van de oudere generatie, is het
wenselijk ook stil te staan bij de idee van het oude, nostalgische
gevoel. We dienen met andere woorden te bekijken hoe bepaalde
waarden en normen inzake beeldvorming geëvolueerd zijn van
vroeger tot nu, om de principes van weleer inzake
beeldoptekening te begrijpen.
Omdat we grotendeels werken met verzamelde beelden van de
mensen die we interviewden, moeten we deze foto’s in de context
van hun tijd plaatsen, zodat we ze beredeneerd kunnen gebruiken.
Ook moeten we nagaan of we de doelgroep van de
oudere generatie warm kunnen maken voor ons principe van
een interactief, verhalend systeem, aan de hand van een analyse
van het soort digitale media die nu door deze mensen gebruikt
worden. Meer bepaald zullen we de hedendaags veel
voorkomende web-gebaseerde fotoalbums vergelijken met ons
project.
Een nuttige bron voor deze analyse is ‘Denken over beelden’ van
Luc Pauwels. (2005) In het tweede hoofdstuk van het boek, wordt
namelijk de evolutie van de familiefotografie beschreven.
Een constante in deze evolutie is het idealiseren van de
geportretteerden (Fig.4 & Fig.5). Vandaag de dag komt familiefoto-
grafie steeds vaker voor als website. De vervaging van het private en
publieke domein dat hiermee gepaard gaat, zorgt voor een toename
van het construeren en verspreiden van een gewenst verleden en
heden. De poging om het persoonlijke verleden op een bepaalde
manier op te hemelen en dit met een grote groep mensen te delen,
zorgt ervoor dat wat niet past binnen het ideale beeld, veel minder
vaak over het net verspreid wordt. Het digitale tijdperk heeft de
weg geopend naar een toenemende geïdealiseerde verbeelding
van het verleden. Als de realiteit tegenvalt, kan men nu probleem-
loos het ideale verleden digitaal realiseren. Ons project is in dit
opzicht zowel een voorbeeld van deze idealisering als een reactie
ertegen. Tijdens de interviews trachtten we de echte verhalen van
de mensen, met hun hoogte –en dieptepunten te achterhalen, wat
onze inhoud een zeker realiteitsgehalte geeft. Het digitale portret
dat uiteindelijk naar voren komt, willen we zo natuurgetrouw
mogelijk weergeven.
Aan de andere kant bepalen de ge-interviewden zelf wat ze
vertellen, waardoor een bepaalde vorm van idealisering van hun
kant niet te voorkomen is. Bovendien werken we in ons systeem
met foto’s uit hun analoge collectie, die voornamelijk bestaat uit
ideaalbeelden die in de periode waarin ze gemaakt werden,
gangbaar waren. De idealisering van de persoonlijke verhalen die
we behandelen, gaat echter niet enkel uit van de subjecten zelf.
Ook wij helpen hier onbewust aan mee omdat onze kennis van
de periode die we behandelen gevormd is door de onvermijdbaar
geromantiseerde informatie van de oudere generatie en de media.
Terugkoppelend naar onze doelstelling, is dit eerder een voordeel
dan een nadeel. We willen de ouderen immers op een positieve,
respectvolle en waardige manier een plaats geven in de
maatschappij. Dit houdt in dat zij ons project ook als positief
moeten ervaren. Een geromantiseerde, nostalgische terugblik op
het verleden is in dit opzicht meer dan wenselijk.
De verhalende laag in ons project kan je zien als een evolutie
van het fotoalbum als website. Een fotoalbum vertelt immers ook
een levensverhaal, waarbij belangrijk geachte ontwikkelingen
binnenin een gezin naar de voorgrond komen. Ons project vertelt
een levensverhaal, maar bekijkt dit vanuit een persoonlijkere visie.
Niet het hechte gezin speelt de hoofdrol, maar één enkele
persoon, waarbij de gezinsleden en vrienden slechts als figuranten
fungeren. Deze persoonlijke visie geeft ons project een
inhoudelijke meerwaarde ten opzichte van traditionele
fotoalbums. We kunnen zo dieper ingaan op het leven van één
individu. De rest van het gezin kan echter ook een prominente
plaats innemen in het systeem, aangezien we een sociaal netwerk
willen creëren. Iedereen kan immers zijn eigen profiel aanmaken
met eigen verhalen. Eén fotoalbum dat een oppervlakkige kijk
geeft op een groep mensen, wordt op die manier vervangen door
een geheel van naast elkaar staande persoonlijke verhalen die met
elkaar gelinkt kunnen worden.
Daarenboven blijkt de interactieve meerwaarde uit de reeds
vermelde eclectische beeldenstorm van filmpjes, fotoslides en
geluidsfragmenten. Door de mediale mogelijkheden optimaal te
gebruiken, wordt het fotoalbum op die manier meer dan slechts
een digitale overzetting van een analoog medium.
Het sociale netwerk kan er voor zorgen dat het individueel
aanmaken van een blog waarin je jouw levensverhaal naar de
buitenwereld brengt, een verouderd gegeven wordt.
Plaats het toch gewoon op Memory Lane!

Fig.3 Foto
Hendrika Lodewijckx , 1953
In de jaren 20 creëerde men voornamelijk het
formele studioportret, waarbij men statisch,
met zo weinig mogelijk emotie, volledig in
beeld werd gebracht. In de jaren 50 werd de
fotoreportage steeds populairder.
Men trachtte hier zo spontaan mogelijk op de
foto te staan, wat vaak geforceerd overkwam.
Het zogenaamde informele portret is dus een
stuk formeler dan gedacht. Het nabootsen
van een ongedwongen houding komt immers
vaak geforceerd over en de sociale druk leidt
tot idealisering, waardoor men voornamelijk
positieve beelden maakt.
(Pauwels 2005)
Fig.3 = formeel portret
Fig.4 = informeel portret
Fig.4Foto
JackelineVerhaert,1941
praktische werking van het systeem
Bij aanvang heb je de keuze tussen de drie onderdelen van ons
systeem. Je kan de verhalen van anderen verkennen, in contact
treden met andere gebruikers of je eigen verhalen creëren.
Wanneer je op de eerste balk drukt, heb je de keuze om gericht te
zoeken naar individuen, of te vertrekken vanuit een tijdlijn van een
willekeurig persoon. Wij hebben ons toegespitst op deze
verkennende laag, waarin de combinatie van persoonlijke verhalen
en geschiedkundige feiten het duidelijkst kan worden aangetoond.
Bovendien toont dit onderdeel de artistieke, narratieve en inter-
actieve essentie van het systeem. De andere onderdelen zijn hier
een afgeleide van en lichten we hieronder kort toe.
De sociale laag, waarbinnen gesprekken kunnen gevoerd worden
met andere mensen, zal bestaan uit een vriendenlijst met
chatfunctie. Wanneer je in het verken-gedeelte de verhalen van
bepaalde mensen volgt, zullen deze personen als potentiële
vriend worden voorgesteld in de sociale laag. Je kan zo
vriendschapsverzoeken krijgen van de mensen die jouw verhalen
hebben verkend, en natuurlijk zelf vriendschapsverzoeken sturen.
De vriendengroep die je opbouwt, wordt dus bepaald door de
verhalen die je ervaart. Het systeem nodigt op die manier uit om
als voyeur doorheen de verhalende laag te speuren, om nieuwe,
interessante mensen te ontmoeten. De gebruiker wordt eigenlijk
verplicht om geïnteresseerd te zijn in andere mensen, wat ons
terugbrengt bij onze probleemstelling dat men, in onze huidige
samenleving, niet meer geïnteresseerd is in de verhalen van
ouderen. Wanneer het systeem zou gebruikt worden voor
educatieve doelstellingen, zoals in de geschiedenislessen,
kunnen de leerlingen/studenten de geschiedenis die ze kennen uit
de traditionele lessen op school, linken aan concrete mensen.
Via de sociale laag kunnen zij immers onmiddellijk in contact
treden met de man of vrouw achter het verhaal.
Kennis wordt zo overgedragen van de oude- op de nieuwe
generatie..De creatie-laag zal een gelijkaardige beeldvorming
hebben als de verken-laag. Hier zal het grid echter leeg zijn, en kan
men foto’s, filmpjes, fotoslides e.d. uploaden en plaatsen in de
lege vlakken die daarvoor bestemd zijn.

We bevinden ons nu in de tijdslijn van Jacky. Je kan horizontaal
scrollen doorheen de tijd via de strook onderaan het scherm, die
daarvoor bestemd is (Fig.5). De tijdslijn bezit boven-en onderaan
stroken met kleine foto’s, die verwijzen naar gebeurtenissen in de
geschiedenis. Centraal in het beeld bevinden zich van links naar
rechts afbeeldingen. Deze afbeeldingen leiden naar persoonlijke
verhalen (Fig.5). Centraal bovenaan staat het ‘Memory kompas’
(Fig.6). Deze knop in de vorm van een windroos is een zeer
belangrijk navigatiemiddel, waaronder verschillende knoppen
schuilen. Wanneer je op de knop drukt verschijnen vier mogeli-
jkheden: start, profiel, bewaar en terug. De start-knop brengt je
naar het beginscherm van de applicatie. ‘Profiel’ brengt je naar je
profielpagina. Met de bewaar-knop sla je verhalen op en ‘terug’
voert je naar de pagina waar je vandaan komt. Wanneer je op een
beeldje drukt, kom je terecht in een nieuw gedeelte, waar
desbetreffend verhaaltje wordt gepresenteerd aan de hand van
een combinatie van tekst, beeld en geluid. Filmpjes, fotoslides,
geluidsfragmenten en tekst kunnen hier aan bod komen (Fig.6).
Wanneer je in de tijdslijn op een foto uit de bovenste
geschiedenis-laag drukt, scrolt het beeld verticaal naar boven.
Je belandt nu in een laag waar de grote prenten de
geschiedkundige gebeurtenissen zijn, en de kleine foto’s onderaan
verwijzen naar de verhalen van Jacky. De bovenste strook verwijst
naar de verhalen van een ander persoon (Fig.7). Het geraamte van
het systeem bestaat dus uit horizontale persoonlijke tijdslijnen,
die boven en onder elkaar staan en afgewisseld worden door
geschiedkundige tijdslijnen (Fig.8).
Fig.5Voorstudie
MemoryLane
Fig.6 Memory kompas
Fig.7Voorstudie
Memory Lane
Fig.8Voorstudie
MemoryLane
P
B
S
T
A: Ruimte waar je kan scrollen.
B: Afbeeldingen die naar verhalen leiden.
C: Memory kompas.

Fig.8Voorstudie
MemoryLane
besluit
Via ons project wilden we de ouderen een plaats geven in deze
digitale samenleving. Wij hebben immers getracht een iPad
applicatie te bedenken, waarbinnen ouderen een sociaal netwerk
kunnen opbouwen, door eigen verhalen in het systeem te
plaatsen en verhalen van anderen te verkennen. Ook wilden we
ons concept aantrekkelijk en bruikbaar maken voor jongeren,
zodat de oudere en de jongere generaties naar elkaar kunnen
groeien. Via deze weg zou meer respect kunnen ontstaan voor
senioren in onze westerse samenleving.
Het is moeilijk een besluit te vormen op het einde van ons
onderzoek, omdat ons project een zeer commercieel gegeven is.
We kunnen pas conclusies trekken als ons idee op de markt zou
komen, en onze doelgroep al dan niet de weg zou vinden naar
onze applicatie. We kunnen daarom niet stellen dat alle
bevindingen in ons onderzoek de juiste zijn. Ons project is immers
in de eerste plaats een artistiek onderzoek waar marktonderzoek
tot een minimum herleid is. In de toekomst zal het misschien
mogelijk zijn ons systeem beter naar waarde te schatten.
Het concrete gebruik van de applicatie door de doelgroep zal
hoogstwaarschijnlijk een aantal positieve elementen en hiaten aan
het licht brengen die nu niet te voorzien zijn.
dankwoord
Wij willen Stan Hendrickx en Patrick Ceyssens bedanken voor
feedback over de opbouw en aandachtspunten van ons artikel en
de filosofische waarde van ons project; Piet Seurs voor feedback
over de interactieve elementen van ons systeem; Tom Andries
van Today Design om ons inzicht te geven in de commerciële
mogelijkheden van ons project, binnen een realistisch, menselijk
en doelgericht kader; Luc Rerren en Johan Vandebosch voor hun
feedback over de grafische uitwerking; Peter Hulsmans om het
project op gang te helpen, en natuurlijk alle geïnterviewde
ouderen voor hun medewerking aan ons project.

bibliografie
boeken
Pauwels, L. & Peters, JM. (2005) Denken over beelden. Leuven:
Acco
Ryan, M. L. (2001) Narrative as virtual reality. Baltimore: Parallax.
krantenartikels
Beel, V. (2006) Serviceflat vol verhalen. De Standaard, 27-09-2006
websites
Apple (2010) IOS human interface guidelines. Geraadpleegd
op 24 november 2012 via http://developer.apple.com/library/
ios/#documentation/UserExperience/Conceptual/MobileHIG/In-
troduction/Introduction.html#//apple_ref/doc/uid/TP40006556
George (2010) Senior citizens’ first iPad encounter. Geraadpleegd op
28 november 2012 via http://blog.softwareunity.com/2010/06/
senior-citizens-first-ipad-encounter.html
Harris, J (2011). Cowbird. Geraadpleegd op 17 november 2012
via Cowbird.com
Haslam, O. (2011) Apple owns 68% of worldwide tablet shipments.
Geraadpleegd op 26 november 2012 via http://www.idownloadblog.
com/2011/09/14/ipad-68percent-shipments/
Juul, J (1998) A clash between game and narrative. Geraadpleegd op
25 november 2012 via http://www.jesperjuul.net/text/clash_
between_game_and_narrative.html
Murdarasi, K. (2008) Ludology, the study of games. Geraadpleegd
op 24 november 2012 via http://suite101.com/article/ludology-the-
study-of-games-a410688
Nunes, O. (2012). Thisisamemoryof. Geraadpleegd op 10 december
2012 via thisisamemoryof.com
Pirillo, C. (2010). IPad helps vision-impaired elderly read.
Geraadpleegd op 29 november 2012 via http://chris.pirillo.com/
IPAD-HELPS-VISION-IMPAIRED-ELDERLY-READ
Rue, J. (2010). Lean-forward vs lean-back media. Geraadpleegd op
29 november 2012 via http://jeremyrue.com/2010/05/04/lean-for-
ward-vs-lean-back-media/
Sarvas, R.(2006). Online media sharing for the elderly. Geraadpleegd
op 27 november 2012
via http://www.cshut.fi/rsarvas/publications/sarvas_
OnlineMediaSharing.pdf
Wijk, H. (2001) Colour perception in old age. Geraadpleegd op 28
november 2012 via http://www.designandhealth.com/uploaded/
documents/Publications/Papers/Helle-Wijk-WCDH-2003.pdf

Onderzoeksartikel memory lane

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Andere mochten auch

Andere mochten auch (18)

Ähnlich wie Onderzoeksartikel memory lane

Ähnlich wie Onderzoeksartikel memory lane (20)

Mehr von Ben Meulemans

Mehr von Ben Meulemans (13)

Onderzoeksartikel memory lane