1. INFACIONI
Tre nga temat kryesore që përbejnë bazen
e studimeve makroekonomike janë:
◦ elementet percaktues te nivelit te rritjes se
produktit te pergjithshem kombetar;
◦ inflacioni;
◦ papunesia.
2. Nga keto tema, inflacioni dhe papunesia
jane problemet ekonomike me te mprehta
per opinionin publik. Nje mates i shkalles
se problemeve te paraqitura nga inflacioni
dhe papunesia eshte treguesi i keqesise
se jeteses i shprehur nga shuma e nivelit
te papunesise dhe nivelit te inflacionit.
3. Kur ky tregues eshte i larte, keto
probleme duhet te konsiderohen si
problemet baze te politikave ekonomike
qeveritare.
Me inflacion kuptojme ngritjen e nivelit te
pergjithshem te cmimeve. Keto
ndryshimet ne nivelin e cmimeve maten
me normen e inflacionit e cila jepet:
4. t - eshte periudha korente;
t-1 - periudha paraardhese.
5. Keshtu llogariten tre indekse te
pergjithshme te cmimeve:
1. Indeksi i cmimit të konsumatorit i cili
mat koston e një shporte mallrash dhe
shërbimesh tekonsumuara gjate një
periudhe të caktuar, nga një familje
mesatare. Në SHBA kjo shporte përmban
365 lloje mallrash dhe sherbimesh dhe
mblidhen të dhëna nga rreth 20.000
familje qytetare.
6. 2. Indeksi i cmimeve te prodhuesit i cili
mat nivelin e cmimeve te shitjes me
shumice, pra nivelin e cmimeve ne stadin
e prodhimit. Ky indeks eshte i
rendesishem per shkak te gjeresise se
mallrave dhesherbimeve qe perfshin dhe
perdoret gjeresisht ne veprimtarine
tregetare (ne SH.b.A perfshin rreth 3400
mallra te ndryshem).
7. Deflatori i GNP i cili llogaritet si raport i
GNP nominal dhe GNP real dhe
interpretohet si indeksi i përgjithshëm i
çmimeve, përderisa përfshin çmimet e të
gjitha mallrave dhe shërbimeve. Shpesh
ekonomistet e konsiderojne deflatorin e
GNP si indeksin më të mirë të inflacionit.
8. Rëndesia e studimit të fenomenit
të inflacionit
Nëse fenomeni i papunësise godet kryesisht
vetem disa grupe të popullsisë, inflacioni në
të kundërt ndikon mbi gjithë popullatën. Në
ekonomitë moderne bëhet shumë për zbutjen
e ndikimit të situatave inflacioniste.
Normalisht, në situta inflacioniste, nëpërmjet
sindikatave punonjesit arrijne te marrin
pagame te larta, te cilat synojne te
kompensojne rritjen e cmimeve, veprim ky
qe njihet si indeksim i pagave mbi bazen e
inflacionit.
9. Por, megjithë funksionimin e këtij
mekanizmi zbutës apo asimilues, lufta
kundër inflacionit merr gjithnje një
rëndësi të dorës së parë, pasi:
◦ Së pari, ka gjithnjë grupe shoqërore që vuajne
vazhdimisht dhe drejtperdrejtë pasojat e tij (rast tipik
janë pensionistët si edhe zoteruesit e kapitaleve në
para);
◦ Së dyti, kur norma e inflacionit rritet shpejt, individet
apo institucionet kreditore humbasin, e në të kundërt ato
debitore fitojnë.
◦ Së treti, gjithë ekonomia destabilizohet nën efektin e
normave të larta të inflacionit dhe çmimet e prodhimit
dhe të shitjes nuk mund të sinkronizohen lehtë në kohë.
10. Ç’rregullimet inflacioniste janë rezultat i
politikave ekonomike të gabuara. Por
shpesh për keto ç’rregullime fajësohet
inflacioni, ndërkohë që fenomeni që e
shkakton është krejt tjetër.
12. 1. Inflacioni i moderuar i cili ndodh kur
niveli i përgjithshëm i çmimeve ngrihet
ngadalë dhe norma e tij mund të shprehet
nëpërmjet një numri një shifror. Në këto
kushte çmimet janë relativisht të
qëndrueshme dhe sistemi monetar
funksionon mirë.
13. 2. Inflacioni galopant i cili shoqërohet me
rritje çmimesh me një normë dy dhe tre shifrore
(20%, 100%, 200% në vit). Nën këtë efekt,
funksionimi i sistemit ekonomik pëson
çrregullime serioze. Besimi tek paraja lëkundet
dhe përgjithësisht kontratat indeksohen me
indeksin e çmimeve ose në valuta të huaja.
Paratë e humbasin shpejt vlerën e tyre dhe
meqenëse norma reale e interesit merr vlera
shume të ulta ose negative, tregu financiar
venitet dhe roli i normës së interesit si
rregullator i saj bie shumë.
14. 3. Hiperinflacioni është një dukuri e
rrallë në ekonominë botërore dhe është i
pranishëm sidomos në kushtet e luftës.
Çmimet ngrihen shumë herë çdo muaj.
Shembuj të tillë janë rritja e çmimeve në
Gjermaninë e viteve 1922-1923, periudhe
kur indeksi i çmimeve u rrit nga 1 në
10.000.000, në Bolivinë e viteve 1985 me
12.000% inflacion, në ish Jugosllavinë e
mbetur të viteve të 90-ta etj.
15. Por ekonomia tashmë ka mësuar të
bashkëjetojë me inflacionin, prandaj para
ekonomistëve shtrohet pyetja nësë është
e nevojshme ose jo të tentohet një nivel i
moderuar inflacioni, pasi tendenca për të
ndaluar inflacionin çon shpesh në një
keqësim të këtij fenomeni. Megjithatë, në
përgjithësi mbizotëron ideja se nivele dy
shifrore të inflacionit janë simptoma të një
ekonomie që funksionon keq.
16. Burimet dhe llojet e inflacionit
Ekzistojne pikëpamje të ndryshme lidhur me
shkaqet dhe burimet e inflacionit. Sidoqoftë,
mbizotëron pikëpamja se inflacioni tenton të
jetë inercial (d.m.th me norma të
pandryshuara), përdërisa në ekonomi nuk
kanë ndodhur ndryshime të rëndësishme në
anën e kërkesës dhe ofertës. Në këtë
mënyrë, në funksion të analizës së burimeve
të inflacionit duhet të dallojmë inflacionin
inercial, inflacionin nga kërkesa dhe
inflacionin nga oferta.
17. Inflacioni inercial
Quhet ndryshe inflacioni i parashikueshëm ose i
pritshëm, për sa kohe që norma e inflacionit është e
qëndrueshme dhe për sa kohë nuk ndodhin ndryshime
në anën e kërkësës dhe ofertës. Në shumicën e
vendeve me ekonomi moderne të industrializuar,
procesi inflacionist karakterizohet nga inercia. Kjo inerci
lind kur shumica e subjekteve që veprojnë në ekonomi
presin të njejtën normë inflacioni. Nëse këto
parashikime inflacioniste do të pranohen edhe nga
njësite operativedhe institucionale të sistemit, thuhet
në këtë rast se ekonomia ka hyrë në një spirale
inflacioni. Karkteristika kryesore e një spirale
inflacioniste është se zhvillohet vetë, pa patur me bazë
shkaqet e vetë inflacionit.
18. Inflacioni nga kerkesa
Inflacioni nga kerkesa ndodh kur kemi një rritje
të kërkesës agregate, si pasojë e një rritjeje në
ofertën e parase, apo rritje e shpenzimeve
qeveritare për mallra dhe shërbime. Cilido qoftë
burimi i rritjes së kërkesës agregate, kjo e fundit
rritet shpejt duke e tejkaluar potencialin
prodhues të ekonomisë. Çmimet do të rritën
gjithashtu shpejt. Në këtë mënyrë, një kërkesë
agregate e rritur kundrejt një oferte të kufizuar
çon shumë shpejt në inflacion pra, në rritje të
nivelit të çmimeve dhe të pagave, gjë qe i jep
një impuls të ri rritjes së inflacionit.
19. Inflacioni nga kostoja
është një fenomen i ri në ekonomitë moderne të tregut. Ai
ndodh kur kemi njerritje të kostove të prodhimit si p.sh si
rezultat i:
◦ - rritjes së kostos së materialeve të importuara, për shkak të
faktorëve të brendshëm (rritjes në kursin e këmbimit dhe
zhverësimi i monedhës) apo të tregut të jashtëm;
◦ - rritje në taksat indirekte, etj.
◦ E veçanta e inflacionit nga kostoja është rritja e çmimeve në
kushtet e recensionit, pra kur ekonomia është në rënie.
Ajo gjendje e ekonomisë, ku gërshetohet inflacioni i lartë
me papunësinë masive, në kushtet e mosperdorimit të
kapaciteteve prodhuese quhet stagflacion. Kështu në vitin
1982, megjithse norma e papunësise ishte 10% pagat u
rriten 5%.
20. Kostot e inflacionit
Në një periudhë inflacioni, jo të gjitha çmimet
(përfshirë edhe pagat) ndryshojnë me të njejtën
masë dhe rritem, si pasojë do të kemi ndryshime
në çmimet relative. Pikërisht këto ndryshime në
çmimet relative krijojne dy efekte të inflacionit:
1. Inflacioni krijon një rishpërndarje të
pasurisë midis klasave apo shtresave të
ndryshme të popullsisë;
2. Inflacioni çon në një bllokim jo eficient të
burimeve të prodhimit.
21. Efektet konkrete të ç'vlerësimit të parase (pra, kostot
e inflacionit) varën nga karakteri i inflacionit dhe
pikërisht, nëse kemi të bëjmë me inflacioni të
parashikuar ose të paparashikuar. Efektet e këtyre dy
formave të inflacionit ndryshojnë mjaft.
Paratë përdorën si masë e vlerës në transaksionet e
ndryshme. Huamarrësit dhe huadhënësit, punëtorët
dhe punëdhënësit, bëjnë kontrata në vlerë. Nëse
vlera e parasë ndryshon në menyrë të paparashikuar
gjatë kohës së inflacionit, atëherë madhësia reale e
parasë së paguar apo të marre (të fituar), ndryshon
nga ajo e kontraktuar.
22. Kështu p.sh, nëse një konsumator i vendos
paratë në banke, me një normë interesi
vjetor prej 20% dhe norma e inflacionit gjatë
këtij viti është po 20% atëherë, me sasinë e
parave të marra në fund të vitit konsumatori
do të mund të blinte të njejtën sasi malli si
përpara një viti. E kundërta do të ndodhte
nëse konsumatori do merrte nga banka një
hua vjetore (konsumatori praktikisht nuk do
të paguante interes, ndërsa banka do të
humbiste).
23. Ndryshe ndodh kur inflacioni është i
parashikuar. Në këtë rast, kontratat
(kontrata pune, shitblerjeje,kredi apo
depozitime) nënshkruhen duke marrë
parasysh indeksin e normës së
parashikuar të inflacionit, duke zbutur në
këtë mënyrë efektin negativ të inflacionit
në shpërndarjen e të ardhurave.
24. Indeksimi është një teknikë e cila lidh
pagesat që bëhen nëpërmjet një kontrate,
me nivelin aktual te çmimeve. Kjo teknikë
përdoret për indeksimin e pagave, bursave,
pensioneve dhe për transferta të tjera
qeveritare apo private, me qellim që të
shmanget efekti i inflacionit për këto kategori
pagesash. Në këtë mënyrë, mbrohen në
njëfarë mase interesat e palëve kontaktuese,
si edhe niveli i jetesës së punonjësve apo
pensionisteve.
25. PAPUNËSIA
Inflacioni dhe papunësia shërbejnë shpesh si tregues
të vlerësimit të përgjithshëm të gjendjes së një
sistemi ekonomik. nga pikëpamja ekonomike, një
papunësi e lartë nënkupton një renie të GNP aktual
nën GNP potencial. Sa më i lartë niveli i papunësise,
aq më i madh do të jetë hendeku ndërmjet GNP
aktual dhe GNP potencial. Kjo lidhje e papunësisë me
GNP sipas ligjit të Okun shprehet në në renie të
papunësisë me 1% për çdo 2% rënie të GNP aktual
ndaj GNP potencial. Për më tepër, në dallim nga
burimet e tjera të prodhimit, puna mund të
konsiderohet si burimi më pak i zëvendësueshëm.
Humbjet ekonomike të shkaktuara nga papunësia
vleresohen më të mëdha se humbjet e shkaktuara
nga ineficienca e ndërmarrjeve.
26. Nga ana tjetër, papunësia shoqërohet edhe me
kosto suplementare financiare që qeveria i
përdor për dhënie ndihme financiare të
papuneve. Zvoglimi i të ardhurave përsonale si
rezultat i humbjes së vendit të punës, përbën një
nga kostot e dukshme të papunësisë. Krahas
kostove ekonomike, papunësia shoqërohet edhe
me kostot e saj sociale, si zhvlerësim i kapitalit
njerëzor (humbje të shkallës së arsimimit dhe
aftësimit), ulje të dinjitetit përsonal dhe
vetvlerësimit, si edhe si rritje të mundëshme të
kriminalitetit.
27. Anatomia e papunësisë
Pikënisja në studimin e fenomenit të
papunësisë jepet nga koncepti i forcës
punëtore.
Sipas një përkufizimi ndërkombëtar të
pranuar:
në forcën punëtore përfshihen të
punësuarit dhe përsonat në kërkim të
një punësimi.
28. Në këtë vlerësim duhen patur parasysh dallimi
ndërmjet:
- individeve të zënë në punë, që
konsiderohen ata përsona të cilët kryejne
një punë të pagueshme, qoftë edhe kur
mungojnë përkohësisht në punë;
- të papunë, që konsiderohen ata persona
që nuk janë në pune, por kërkojnë punë në
mënyrë aktive (gjatë muajit të fundit), ose
që presin të rikthehen në punë (nëmuajin e
ardhëshëm);
29. Jashtë forcës punëtore klasifikohen
përsonat që janë në moshë punë dhe nuk
janë të zënë në punë. Ky grup përbëhet
nga studentet, invalidët, nxënësit në
moshë pune, ata që kryejnë shërbimin
ushtarak, si dhe përsonat që aktualisht
nuk kërkojnë punë.
30. Fluksi i lëvizjes ndërmjet këtyre
kategorive mund të shprehet me skemën
e mëposhtme, ku:
31. 1 ⇒ tregon fluksin e përsonave që ndryshojnë
vendin e punës;
2 ⇒ tregon fluksin e përsonave që humbasin
vendin e punës;
3 ⇒ tregon fluksin e përsonave nga rradhet e të
papunëve që gjejnë një vend pune;
4 ⇒ tregon daljen nga i papune në jashtë forces
punëtore (si i papunë i që nuk kërkon me punë);
5 ⇒ tregon hyrje ose rifutje në forcën punëtore,
por fillimisht si i papunë;
6 ⇒ tregon hyrje ose rifutje në forcën punëtore,
por tashmë si i zënë në punë;
7 ⇒ tregon humbjen e punës dhe daljen jashtë
forcës punëtore (p.sh. pensionistet apo përsonat
që rikthehen në shkollë).
32. Lidhja ndërmjet kategorive të mësipërme
jepet si me poshte:
- Numri total i punëve të braktisura jepet me
shumën e levizjeve 1,2 dhe 7.
- Numri total i punëve të gjetura jepet me
shumën e lëvizjeve 1,3 dhe 6.
- Diferenca midis punëve të lëna dhe punëve
të gjetura jep ndryshimet në punëdhënie.
- Ndryshimet në papunësi jepën nëpërmjet
diferencës (2+5)-(3+4).
33. Për vete mprehtesinë e problemit të
papunësisë dhe zgjedhjen e politikave
ekonomike efikase, saktësia e llogaritjes së
treguesve të papunësisë merr një rëndësi të
veçantë. Kështu, ndryshimet në papunësi
maten nëpërmjet normës së papunësisë, e
cila përfaqëson raportin në përqindje të
numrit të të papunëve dhe forcës punëtore:
34. Llojet e papunësisë
Rryma të ndryshme ekonomike
përcaktojne edhe forma të ndryshme të
papunësisë, mbi bazën e të cilave
rekomandojnë edhe rrugëzgjidhjet
përkatëse. Disa prej ketyre formave janë:
◦ 1. Papunësia friksionale (e fërkimit),
◦ 2. Papunësia strukturore,
◦ 3. Papunësia ciklike,
◦ 4. Papunësia sezonale.
35. 1. Papunësia friksionale (e fërkimit)
që krijohet kryesisht si rezultat i lëvizjes së
vazhdueshme të punonjësve nga njëri vend
pune në kërkim të një vendi tjetër. Kjo lloj
papunësie është e pashmangshme dhe
ekonomikisht e justifikueshme, pasi çon në
rishpërndarje me efektive të burimeve të
punës. Ajo vleresohet nga niveli natyral i
papunësisë, i cili përfaqëson nivelin e
papunësisë që rrjedh nga ekzistenca e
levizjeve në tregun e punës.
36. 2. Papunësia strukturore
që shfaqet për shkak të ndryshimit të kërkesës dhe ofertës
për pune, si rezultat i ndryshimeve fondamentale që ndodhin
në degët bazë të ekonomisë. Rënia e niveleve të prodhimit
në degët kryesore të ekonomise, i’a le vendin koncentrimit të
papunësisë në ato rajone ku janë zhvilluar këto degë.
Imobiliteti profesional (mungesa e gadishmërisë dhe
veshtirësitë lidhur me braktisjen e profesioneve të vjetra)
dhe imobiliteti gjeografik (mungesa e gadishmërisë dhe
vështirësitë për largimin nga rajonet depresive), i kontribojnë
rruajtjes së niveleve të larta të papunësisë në këto rajone.
37. 3. Papunësia ciklike
lidhet me rënien e kërkesës për të mira dhe
shërbime të caktuara, sidomos në fazen e
rënies ekonomike, gjë që çon në rënien e
kërkesës për fuqi punëtore në ndërmarjet që
prodhojnë këto produkte apo shërbime.
38. 4. Papunësia sezonale
e cila lidhet me karakterin stinor të prodhimit apo shërbimit, si p.sh
në deget e industrisë së ndërtimit, turizmit, etj.
Interpretimi ekonomik i papunësisë përbën edhe çështjen më të
mprehtë dhe me kontradiktore të teorise makroekonomike.
Përgjithsisht, pranohet se në sjelljen e faktorit punë, një rol
përcaktues kanë pagat.
Sipas njërës nga pikëpamjet ekzistuese, ekonomistët pohojnë se
shkaku i papunësisë duhet kërkuar në jofleksibilitetin e pagave.
Pagat jofleksibel i japin papunësisë një karakter të detyruar.
Sipas pikpamjes tjeter (Kejnsi, etj.), pagat janë fleksibile dhe
papunësia në këto kushte nuk mund të konsiderohet e detyruar, por
ajo është nje papunësi e vullnetëshme.
39. 5. Papunësia e vullnetëshme
Sipas kësaj teorie, në nivelin W të pages (page
ekuilibri), ndërmarjet (firmat) janë të gatëshme të
pajtojne ne pune te gjithe punetoret e kualifikuar te
cilet deshirojne te punojne me kete page te tregut
(segmenti AE). Segmenti tjeter (EF), përfaqson pjesën
e punëtoreve të pazëne me punë, por që do të pranonin
të punonin vetëm me një pagë më të larte se W. Kjo
quhet papunësi e vullneteshme. Sipas kesaj teorie nje
treg pune i karakterizuar nga një pagë plotësisht
fleksibile nuk mund të ketë papunësi të detyruar.
40.
41. 6. Papunësia e detyruar
(figura b) Kejnsi dhe shumë ekonomiste të tjerë besojnë se
papunësia ciklike ndodh sepse pagat janë jofleksibile dhe nuk
janë në gjendje të regullojne me shpejtesi mungesen dhe
tepricën e forcës punëtore. Ata supozojne se tregu e gjen
vetvehtën në një pagë orare W', që është më e lartë se paga
e ekuilibrit. Numri i punëtoreve të kualifikuar të gatshëm për
punë, përfaqësohet në kurbën e ofertës në piken G, ndërkohe
që kërkesa e ndërmarjeve për punëtore është vetëm deri në
H. Segmenti HG tregon në këtë rast numrin e të papunëve,
veçse në dallim nga rasti i mësipërm, ata janë të papunë të
detyruar. Teoria e papunësise së detyruar mbështetet në
infleksibilitetin e pagave. Ky infleksibilitet vjen nga fakti se
tregjet e punës janë përgjithësisht tregje të administruara
dhe jo tregje ankandi. Ndërmarrjet i administrojne pagat për
punonjësit e tyre nëpërmjet tarifave fikse, përgjithësisht
njëvjeçare (kontratave të punës), të cilat edhe kur
ndryshohen, rregullimi bëhet pak a shumë propocional për të
gjitha llojet e pagave.
42. Për tregjet e sindikalizuara të punës, sjelljet e pagave janë
akoma më të ngurtësuara. Tarifat e pagave vendosen për
një peiudhe 3 vjecare në kontrate dhe nuk mund të
shërbëjnë si rregullator i tregut të kërkesës dhe ofertës së
punës.
Në përgjithësi mund të thuhet se në afatë të shkurtër
tregjet e punës veprojnë si në grafikun b) por, për periudha
afatgjata, pagat lëvizin për të balancuar kërkesën dhe
oferten, si në grafikun a). Sidoqoftë, derisa të realizohen
këto përshtatje, do të jetë e pranishme papunësia e
detyruar.
