Empfohlen
Weitere ähnliche Inhalte
Mehr von tughchi
Mehr von tughchi (20)
padishahining kiyimi barmu
- 1. دەۋىر ئىلكىتابلىرى-دەۋىر بىلوگى پادىشاھنىڭ كىىىمى بارمۇ؟ ئىمىن ئوسمان ىازغۇچى ئالىم ئاتەخانغا ئوچۇق خەت ئالىمباي! تۈنۈگۈن سىز مەندىن ئېتىقاد ھەققىدە سوراپ قالدىڭىز. ئىمان- ئېتىقادلىق ئادەمنىڭ قانداق بولۇشى كېرەكلىكى ھەققىدىكى تەسەۋۋۇرىمىز خىرەلىشىپ قالغانمۇ، قانداق، دەرھال بىر نەرسە دېىىشكە پېتىنالمىدىم. سىزمۇ شۇنداق ئەھۋالدا بولغىنىڭىز ئۈچۈن، ئۆزىڭىزنى قىىناۋاتقان بۇ مەسىلىدە مەن بىلەن ئورتاقلشماقچى بولغان بولسىڭىز كېرەك. دۇنىانىڭ ئىشلىرى ھازىر شۇنچىلىك چىگىشلىشىپ كەتكەنكى، ئۇنى پەقەت ئورتاق پىكىرلىشىش ىولى بىلەنل ھەل قىلىش مۇمكىن. ىالغۇز ئاتنىڭ چېڭى چىقماس، دەپ بىكار ئېىتىشمىغانغۇ؟ ھازىر كوپچىللىك پەقەت ئۆزىنىڭ تەشۋىشلىرى بىلەنل بولۇپ كېتىپ، جەمئىىەتنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە ئوىلىماىدىغان، باشقىلرنىڭ قاىغۇسىنى ھېس قىلماىدىغان بولۇپ قالدى. شۇڭا بىز نە خۇدادىن، نە بەندىدىن قورقماىدىغان كىشىلەرنىڭ كوپچىلىككە باشچى بولۇۋالغانلىقىغا، تەلىم- تەربىىە بېرىدىغان، مەرىپەتكە ئۈندەىدىغانلرنىڭ ۋىجدانىنىڭ پاك بولماىۋاتقانلىقىغا كونۈكتۈك. پەرۋاسىزلىق قارىشى قېنىمىزغا سىڭىپ كەتتى. قەىەردە پەرۋاسىزلىق قارىشى ھوكۈمران ئىكەن، ئۇ ىەردە ئادالەت تەنتەنە قىلىشى، ئادەملەرنىڭ بىر- بىرىگە .مېھرى- شەپقەت كورسىتىشى، ئۇلرنىڭ ىۈكسەك غاىىلەر ئۈچۈن جېنىنى پىدا قىلىشى مۇمكىن ئەمەس شەرق مۇتەپەككۈرلىرىدىن بىرىنىڭ "ھۇببۇل ۋەتەنى مىنەل ئىمان"، ىەنى ۋەتەننى سۆىۈش ئىماننىڭ نىشانىسىدۇر، دېگەن سۆزى بار. ھەقىقەتەنمۇ ۋەتەننى سۆىۈش ئۈچۈن ئىمانلىق، ۋىجدانلىق ئادەم بولۇش كېرەك. ۋەتەن دېگىنىمىز بىر پارچە زېمىن. ئۇنداق بولسا شۇ زېمىندا ىاشاۋاتقان ئادەملەرنى سۆىۈش، ئۇلرغا ىاخشىلىق قىلىش ئۈچۈن كىشىلەر قانداق سۈپەتلەرگە ئېگە بولۇشى كېرەك؟
- 2. ئېتىقادلىق ئادەم بولۇش ئۈچۈن ىالغۇز ۋەتىنىنى ىاكى خەلقىنى سۆىۈشل كۇپاىە قىلماىدۇ. بارچە ئىنسانىي پەزىلەتلەرنىڭ ھەممىسى ئېتىقادنىڭ مەزمۇنىنى تەشكىل قىلىدۇ. كىمىكى ئۆزىنى تونۇسا، خۇدانى تونۇىدۇ، دېگەن ھېكمەت بار. ئۆزىنى تونۇمىغان ئادەم ۋەتىنىنىمۇ، خەلقىنىمۇ سۆىمەىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن ئىنسان ئىلىم- مەرىپەتلىك بولۇشى كېرەك. مەرىپەتلىك ئادەم، ئىنسانىىەتكە تەئەللۇق ھەممە نەرسىدىن بەھىرلىنەلەىدۇ. دىنغىمۇ، تارىخقىمۇ، ئورپ- ئادەتلەرگىمۇ ھۆرمەت بىلەن قاراىدۇ، ئەپسۇسكى، بىزدە ھازىرغىچە ئۇنىڭ ئەكسىچە بولۇپ كەلدى. ھازىرغىچە تارىخىمىزنى، ئۇلۇغ ئالىملر ھاىاتىنى، ئەدەبىىاتىمىزنى ئۆزىمىزنىڭ تار قېلىپىمىزغا سېلىپ ئۆگىنىۋاتىمىز. بۇ ھازىرغىچە ئۆزىمىزنى تونۇمىغانلىقىمىزنى كۆرسىتىدۇ. ۋاھالەنكى، "ئوگىنىوك" ژۇرنىلى سەھىپىلىرىدە ئىنسانىىەت تارىخىدىكى ھەرقانداق نەرسىنى، شۇ جۈملىدىن دىننىمۇ چەتنەپ كەتمەسلىك كېرەكلىكى ھەققىدە پىكىرلەر ئېىتىلىۋاتىدۇ." »ئىنجىل« شۇنداق تارىخىي ئابىدىكى، بۇ كىتابسىز ئختمۈشتىكى تارىخنىل ئەمەس، بەلكى ئىنسانىىەتنىڭ تەرەققىىات باسقۇچلىرىنىمۇ بىلىش مۇمكىن ئەمەس"- دەپ ىازدى بىز بولساق . S.I.Jokدىنپىروپىتروۋىسكى ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي كوممۇنىزم كافېدراسىنىڭ دوتسېنتى قۇرئاننىڭ ئەھمىىىتىنى ئۆگىنىش تۈگۈل بۇ كىتابتا نېمىلەر ىېزىلغانلىقىغا قىزىقىشتىنمۇ قورقىمىز؛ بۇ قورقۇش قاچان پەىدا بولدى؟ نېمىشقا ئادەم ئادەمدىن قورقۇشى كېرەك؟ دىن ئەشۇنداق تەلىم بېرەمدۇ؟ ئاخىر، ھەممىمىز بىلىدىغان "ئىنسانلرنىڭ ھەممىسى خۇددى تاغاقنىڭ چىشىدەك تەڭ- تەكشى ىارىتىلغان"، دېگەن دانا پىكىر بارغۇ؟ ھەممە كىشى تەڭ ئىكەن، ئۇنداقتا نېمىشقا بىر خەلقنىڭ ۋەكىلى ئېىىتقان پىكىرنى ئىككىنچى خەلقنىڭ ۋەكىلى ئوتتۇرىغا قوىالماىدۇ؟ بۇنىڭغا نېمە توسقۇنلۇق قىلىۋاتىدۇ؟ قورقۇش! قورقۇش- ئىمانى .زەئىپ، ئېتىقادسىز ئادەملەرگە خاس خۇسۇسىىەت تارىختىن مەلۇمكى، مەھمۇد قەشقەرى، ىۈسۈپ خاس ھاجىپ، برونىي، ئىبنى سىنا، ئەل-خارازمى، نەۋاىى قاتارلىق ئۇلۇغلر ئىمانلىق، ئېتىقادلىق بولغىنى ئۈچۈن ئولمەس ئەسەر ىارىتالىغان. ئەپسۇسكى، بىز بۇلرغا مۇناسىپ ۋارىس بوللماىۋاتىمىز. بۇنىڭغا بىرمۇنچە باشقا سەۋەبلەر قاتارىدا ئىمانىمىزنىڭ سۇسلىقى توسقۇنلۇق قىلماقتا. نەتىجىدە بىزنىڭ شەخسىىىتىمىزمۇ، ئەدەبىىاتىمىزمۇ ئوتتۇرا سەۋىىىدىن نېرىغا ئوتەلمەىۋاتىدۇ. توغرا، سوۋېت ئىتتىپاقىدا 3291- ىىلىدىن تاكى 05- ىىللرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە مىسلى كورۈلمىگەن قانلىق قىرغىنچىلىق ىۈز بەردى. ۋەتەن ئۈچۈن، ىېڭى غاىە ئۈچۈن جېنىنى پىدا قىلغان بىرمۇنچە كىشىلەر تەقىپ قىلىندى، قامالدى، سۈرگۈن قىلىندى، ئېتىلدى. ئۇرۇشتا تاسادىپىي ىاكى مەجبۇرىي ئەسىرگە چۈشكەن ئادەملەرنىڭ ھەممىسى ئەجەل لگىرىغا ئەۋەتىلدى. بۇ ىەردە شەرق مۇتەپەككۈرلىرىدىن جامى كەلتۈرگەن مۇنۇ ھېكمەتنى ئەسلەپ ئوتۈش ئورۇنلۇق: "ئادەملەر كۆرۈپ ۋە بىلىپ تۇرۇپ بىر زالىمغا كۆڭۈل بەرسە، ئۇنىڭ ىولىنى ئېتىشنىڭ ."چارىسىنى كورمىسە، ئۇلرنىڭ ھەممىسى ئورتاق ئازاب چېكىدۇ
- 3. توغرا، تارىخ ھەققىدە چەتتە تۇرۇپ ھۆكۈم قىلىش ئاسان. ئەگەر 03- ىىللردا ىاشىغان بولساق ئېھتىمال بىزمۇ بۇ ۋەقەلەردىن چەتتە قالمىغان بولتتۇق. لېكىن بىز، ۋاقىتلىق مەتبۇئات سەھىپىلىرىنى ۋاراقلپ كورسەك ھەىرانلىقتىن ىاقىمىزنى تۇتماي تۇرالماىمىز. بىز خۇدانى رەت قىلىپ، دىنىي ئېتىقادلرنى ئەىىبلەپ ئۆزىمىز ساختا خۇدا ىاساپ چىقتۇق، ئۇنىڭغا چوقۇندۇق. مىخائىل ئىساكوۋىسكى، ماكسىم رىلىسكى، ئالىكسى سوركوۋ، ھەمىت ئالىمجان، غاپۇر غولم قاتارلىق چوڭ شائىرلر سىتالىننى مەدھىىلەپ شۇنداق ئەسەرلەرنى ىاراتتىكى، ھەتتا ھازىرغىچە خۇدامۇ بۇنچىلىك ماختىلىپ تەرىپلەنمىگەن بولسا كېرەك. مەن بۇ ىەردە مەشھۇر كومپوزىتور ئىىسائاك دوناىۋىىسكىنىڭ 9491- ىىلى نەشىر قىلىنغان كىتابىغا كىرگۈزۈلگەن بىر پارچە خېتىدىن قىسقا نەقىل كەلتۈرىمەن: "سىتالىن ىالغۇز بىزنىڭ دەۋرىمىزنىڭ ئۇلۇغ ئادىمى بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئىنسانىىەت تارىخىدىمۇ، ئۇلۇغۋارلىق، بۈىۈكلۈك ۋە مەشھۇرلۇقنىڭ، ھۆرمەت ۋە ئېھتىرامنىڭ مىسلى كورۈلمىگەن زور تىمسالىدۇر. بىز ئۇنىڭ بىلەن زامانداش، ئەقەللىسى ئۇنىڭ ئىش پائالىىىتىدە كىچىككىنە خىزمەتداش بولغىنىمىز ئۈچۈن پەخىرلىنىشىمىز كېرەك. ئەپسۇسكى بىز)بولۇپمۇ ىاشلر( سىتالىندەك بىر ئادەم بىلەن بىر ھاۋادىن نەپەس ئېلىۋاتقانلىقىمىزنى، بىر ئاسمان ئاستىدىكى زېمىندا بىللە ىاشاۋاتقانلىقىمىزنى ئۇنتۇپ قېلىۋاتىمىز." بۇ ئادەمنى خۇداغا ئاىلندۇرۇش بولماي نېمە؟ ۋەھالەنكى، ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي سىتالىن مۇكاپاتى بىلەن تەقدىرلەنگەن بۇ بۈىۈك كومپوزىتور ئۆز جېنىغا قەست قىلدى. كاۋكاز تارىخنى ىازغان ئالىم "بەشەر قۇىاشى" ئىنام قىلغان مۇكاپاتنى ئالغاندىن كېىىن، ئۆز بېغىدىكى دەرەخكە ئېسىلىپ ئولىۋالدى. فادەىېۋدەك تالنتلىق ىازغۇچى ئۆزىنى ئاتتى. چولپان، پىترەت، ئىلبېكنىڭ نامىغا قارا چاپلىغانلر، ئابدۇلل قادىرى، ئوسمان ناسىرلرنى ئولۈمگە ھوكۈم قىلغانلر، مەقسۇد شەىىخزادىنى تا ئولگۈچە ئازابلىغانلر، ھەمىت سۇلىماننىڭ ئون بەش ىىللىق ئومرىنى سۈرگۈندە ئوتۈشكە مەجبۇرلىغانلر تېخى ئارىمىزدا ىۈرۈپتۇ. ئۇلر ۋىجدان ئازابىغا چىدىماي ئۆزىنى ئولتۈرىۋالغىنى، ھېچ بولمىغاندا ئەىىبىنى دەۋرگە ئارتىپ خەلقتىن ئەپۇ سورىغىنى ىوق. ئۇلر ئەڭ چوڭ مۇكاپاتلر بىلەن تەقدىرلىنىپ، پەخرىي ئۈنۋانلرغا ئېرىشىپ، سورۇنلرنىڭ تۆرىدىن ئورۇن ئېلىپ مۇنبەرلەردە چىراىلىق نوتۇقلرنى سۆزلەپ ىۈرۈپتۇ. ئۇلر كېچىلىرى خاتىرجەم ىېتىپ ئۇخلىدۇ. سىزدەك ئېتىقادىمىزنىڭ سۇسلىشىپ .كېتىۋاتقانلىقىدىن قاىغۇرۇپ ئازابلنماىدۇ ئالىمباي! لېنىن ئاساس سالغان جەمئىىەتنىڭ داھىنىڭ ۋاپاتىدىن كېىىن كىملەرنىڭ قولىغا قالغانلىقىنى، ئۇلرنىڭ سوتسىىالىزم ھەققىدە قانداق تېتىقسىز پىكىرلەرنى ئوىلپ تاپقانلىقىنى بىز ئەمدى روشەن كۆرۈپ تۇرۇپتىمىز. لېنىن دىندارلرغا چوڭقۇر ھۆرمەت بىلەن قارىغىنى ھالدا، كوممۇنىستلرنىمۇ ئۆز ئېتىقادىغا سادىق، ھەر تەرەپلىمە پاكىز ئادەم بولۇشى كېرەك، دەپ تەلىم بەرگەنىدى. ئەپسۇسكى، لېنىندىن كېىىن دۆلەت ھوقۇقىنى قولىدا تۇتۇپ كەلگەن ئادەملەرنىڭ ئىش- ھەرىكىتىگە نەزەر سالساق تېنىمىز شۈركىنىدۇ. سىتالىن ئەشەددىي
- 4. قانخور، كالل كېسەر بولۇپ چىقتى. جىدانوۋ، مولوتوۋ، بىرىىا، ىىجوۋ، ۋورىشلوۋ، مىكوىانلرنىڭ شەپقەتسىزلىكتە سىتالىندىن قېلىشماىدىغانلىقى، قىرغىندىن تاسادىپىي ئامان قالغان دۆلەت ئەربابلىرىنىڭ، ىازغۇچىلرنىڭ خاتىرىلىرىدىن مەلۇم بولدى. سىتالىندىن كېىىن تەخىتكە چىققان خروشېۋ مەملىكەتنى پۈتۈنلەي پاراكەندە قىلىۋەتتى. ىېزا ئېگىلىكىنى، بولۇپمۇ چارۋىچىلىقنى ئىزدىن چىقاردى. ئادەملەرنى بىر پارچە قارا نانغا زار قىلىپ .قوىدى برېجنېۋنىڭ كۆرسەتكەن كارامەتلىرىنى سۆزلەشكە كىشىنىڭ تىلى بارماىدۇ. ئۆزىنىڭ تەمەخور ۋە شۆھرەتپەرەس بولغىنى ىەتمىگەندەك، كۈىوغلىنىڭ پارىخورلىقىنى، قىزىنىڭ مەملىكەت بوىلپ ئالتۇن، تىلل سودىسى بىلەن شۇغۇللنغانلىقىنى دېمەمسىز، تېخى؟ تورغۇنلۇق دەپ نام ئالغان ئاشۇ ىىللردا بىز "داھى" نى قارىتىپ قوىۇپ، سىزنىڭ غاىىلىرىڭىزدىن روھلىنىپ بىز ئالەمگە ئۇچۇۋاتىمىز، ىېڭى ىەرلەرنى ئېچىۋاتىمىز، كىتابلر ىېزىۋاتىمىز، دەپ تەخسىكەشلىك قىلدۇق. بۇ ئادەملەرنى تېخى ىەر ىۇتقىنى ىوق، ئۇلرنىڭ ھازىرمۇ ھوشۇقى ئالچا. ئۇلر ئەمدى ئاشكارىلىق نىقابى ئاستىدا قاىتا قۇرۇشقا كىرىشىپ، مېھنەتكەشلەرنىڭ دۇنىا قارىشىنى ئۆزگەرتىش بىلەن شۇغۇللنماقتا. بۇنداق كىشىلەرنى كۆرۈپ ماركىسنىڭ "خۇدا ئادەمنى ئەمەس، ئادەم خۇدانى ىاراتقان" دېگەن گېپىگە ئىشەنمەي تۇرالماىسىز. راستىنى ئېىىتقاندا بىز كۆپ خۇدالرنى، رېسپوبلىكىلردا بولسا بىرمۇنچە كىچىك خۇدالرنى ىاراتتۇق، ئۇلرغا چوقۇندۇق. ئۇلر مەنسەپتىن چۈشۈشى ىاكى ئۆلۈشى بىلەن .ئۇلرنىڭ چىركىنلىكلىرىنى پاش قىلىپ، ئۈستىگە كىر- ىۇندا چاچتۇق سوۋېت ئىتتىپاقى دۇنىادا خۇدانى بىرىنچى بولۇپ ئىنكار قىلغان دۆلەت، لېكىن بىز خۇدانى ئىنكار قىلغان ھالدا ئۇنىڭغا شۇنچىلىك باغلىنىپ قالدۇقكى، ئىلھسىز بىر كۈنىمىزمۇ ئۆتمىدى. )ئېھتىمال، ئادەمنىڭ تەبىئىتى كىمگىدۇر چوقۇنۇشقا، كىمدىندۇر مەدەت ئېلىشقا ماسلشتۇرۇپ ىارىتىلغان بولسا كېرەك.( نەتىجىدە ئۆزىمىزگە ئوخشاش ئادەملەرنى خۇددى ىۇنانلرنىڭ ماكىدونىىىلىك ئىسكەندەرنى خۇدالر قاتارىغا قوشقىنىدەك مەبۇدىغا ئاىلندۇرۇپ ئالدۇق. ئاشۇ ماكىدونىىىلىك ئىسكەندەرمۇ ئۆزىنىڭ ۋاقىتسىز ئۆلۈمىدىن ئەجەبلىنىپ: "مەن خۇدا بولسام، نېمىشقا مۇنداق ئۆلىمەن" دېگەنىكەن. خۇددى شۇنىڭغا ئوخشاش سىتالىن ئۆلگەندە ئۇنىڭغا چوقۇنۇپ، ئۇنىڭغا تاىىنىپ ئۆگىنىپ قالغان ئادەملەر: "ىاق، بۇنداق زات ئۆلۈشى مۇمكىن ئەمەس، ئۇ بىزنى ئۇرۇش ئاپىتىدىن قۇتۇلدۇردى. ئۇنىڭسىز بىز فاشىزمنى ىېڭەلمىگەن بولتتۇق" دەپ خىتاب قىلغان. ئەسلىدە ئەنە شۇ ئامما، پاك دىل، ساددا ئادەملەرنىڭ ئۆزلىرى مەملىكەتنىمۇ، ئۆزلىرىنىمۇ بال- قازادىن ساقلپ قالغان، تۆككەن قانلىرى، بەرگەن .قۇربانلىرى ھېسابىغا ئۇرۇش ئاپىتىنى دەپنە قىلغانىدى
- 5. ئۆزبېكىستاندا تا ئەللىكىنچى ىىللرغىچە نېمىلەرنىڭ ىۈز بەرگەنلىكىنى بىر ئەسلەپ كۆرۈڭ: ھەممە ئىمانلىق، ئېتىقادلىق ئادەملەر سوراقسىز ئېتىلدى، ئەرەب ىېزىقىنى بىلگەن ۋە شۇ ىېزىقتىكى كىتابلرنى ئوقۇغان ئادەملەر ىوقىتىلدى، مىللىي ئورپ- ئادەتلەر ئاىاق- ئاستى قىلىندى، مىللىي غورۇر كەمسىتىلدى. ھەتتا ئاتمىشىنچى ىىللردا توي-تۈكۈنلەردە كاناي-سۇناي چېلىش كونىلىق قالدۇقى سۈپىتىدە تەنقىتلەندى. ىەتمىشىنچى ىىللردا پارتىىىلىك كىشىلەر بالىلىرىنى خەتنە قىلدۇرغىنى ئۈچۈن تەشكىلىي جازاغا ئۇچرىدى. سەكسىنىنچى ىىللرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئۆلگەن ئاتىسىنىڭ جىنازا نامىزىنى ئۇقۇتقان ىاكى قەبرىستانلىققا بېرىپ كۆز ىاش تۆككەن ئادەملەر شەرمەندىلەرچە ئىشتىن بوشىتىلدى. بۇ ئەخمەقلىقلەرنى خەلق ئەمەس، بەلكى رېسپوبلىكىمىزنىڭ رەھبەرلىرى ئوىلپ تاپتى. ئاشۇ چاغلردا ئەسقەر مۇختەردەك ھۆرمەتلىك ىازغۇچىمىز، مۇشۇنداق بولمىغۇر ھەرىكەتلەرگە ئېتىراز بىلدۈرۈپ، ئۆز سەبداشلىرىنى قوغدىسا بولماسمىدى؟ ئۇ چاغلردا ىەنە ئابدۇلل ئارىپوۋدەك تونۇلغان تالنتلىق شائىرمۇ جاسارەتلىك قەلەمكەشلىرىنى ىاقىلپ ئەمەس، نوپۇزلۇق رەھبەرلەرنىڭ كوڭلىگە ىاقىدىغان شېئىرلرنى ىازدى. ئەمدى ئۇ كىچىك داھىلر ىوق، ئېنىقراق قىلىپ ئېىىتساق ئۇلر قاماقتا. ئەمدى بىز بىر- بىرىمىزنىڭ ىۈزىگە قانداق قاراىمىز؟ مەن دۆلەت جىناىەتچىسى دەپ ئېتىراپ قىلىنغان شەراپ رەشىدوۋ ھەققىدە ئەسەر ىازغان مىرمۇھسىن، ئۇنى ئەسەرلىرىگە پروتوتىپ قىلىپ ئېلىپ ئۇنىڭ ساخاۋەتلىرىدىن بەھرىمەن بولغان ھەمىت غۇلم، "كەشمىر قوشىقى")شەراپ رەشىدوۋنىڭ ئەسىرى(غا سۆز بېشى ىېزىش بەختىگە مۇىەسسەر بولغىنى ئۈچۈن بېشى كۆككە ىەتكەن تۇراپ تۈلە ۋە باشقا ئونلپ قەلەم ساھىپلىرىنىڭ بۈگۈنگىچە توۋا قىلماىۋاتقانلىقىغا، خەلققە ئەمەس رەھبەرلەرگە ىېقىشى ئۈچۈن ئىنتىلىپ ىاشاشنىڭ پاجىئەلىرىنى ئېچىپ، ىاشلرنى ھۇشىارلىققا ئۈندىمەىۋاتقانلىقىغا ئەجەبلەنمەىمەن. ھەركىمدىن ئۆزىگە ىارىشا نەرسە تەلەپ قىلىش كېرەك، ئەلۋەتتە. رۇس ىازغۇچىلىرى ئوتتۇزىنچى ىىللردا قارىلنغان قەلەمكەشلەرنى ئاقلش، چەتئەللەرگە چىقىپ كەتكەن ىازغۇچىلرنىڭ ئەسەرلىرىنى چىقىرىپ خەلققە تونۇتۇشنىڭ غېمىنى ىەۋاتقان بىر پەىىتتە ئۆزبېك ئەدىبلىرىنىڭ نېمىلەرنى قىلىپ ىۈرۈۋاتقانلىقىغا قارىمامسىز. ئارىمىزدا ھازىرغىچە چولپان، پىترەتلەرنى ئاقلشقا توسقۇنلۇق قىلىدىغانلر، ھەتتا بۇندىن بەش ئەسىر بۇرۇن ىاشاپ ئىجاد قىلغان بابۇردەك بۈىۈك ئەللمىغا ئۆزىچە باھا بېرىپ قارىلىدىغانلر بار. سىز بولسىڭىز مەندىن ئېتىقاد ھەققىدە سوراىسىز، ئېتىقادنى قوىۇڭ، ئارىمىزدا ۋىجدانى پاك ئادەم تېپىلمدۇ، دەپ سوراڭ. ئېھتىمال بۇ سوئالىڭىزغا جاۋاب بېرىش ئاسانراقتۇر. ئالىمباي! نېمىشقىدۇر بىزدە ۋىجدانسىز ۋە خىىانەتچى دېگەندەك ئىبارىلەر پەقەت سودا خادىملىرىغىل ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلرنىڭ خىىانەت قىلىپ تۇرىدىغانلىقى ئىسپات تەلەپ قىلىدىغان ئىش ئەمەس. لېكىن ئۇلرنىڭ ئىچىدە مەرد، كىشىلەرگە ىاردەم قولىنى سوزىدىغان، جامائەت ئىشلىرى ئۈچۈن جان- دىلى بىلەن خىزمەت قىلىدىغانلىرىمۇ بار. ئەپسۇسكى، مەن زىىالىلرنىڭ، ھەتتا ىازغۇچىلرنىڭ ئارىسىدا باشقىلرغا چىندىن، ئىچى كۆىۈپ ىاردەم قىلىدىغان بىرەر مەردنى ئۇچراتقىنىم ىوق. ئۇستاز ئاىبەكنىڭ ىاشلرغا سەمىمىي ىاردەم بېرىپ كەلگەنلىكىنى كۆپ ئاڭلىغان ئىدۇق. م. پىرىىشۋىن قېرىغان چېغىدا نەشىرىىاتنىڭ باشلىقىغا تېلېفون بېرىپ ئۆزىنىڭ ئىككى توملۇق تاللنما ئەسەرلىرىنىڭ ئورنىغا توت ىاش ىازغۇچىنىڭ كىتابىنى چىقىرىشنى ئۆتۈنگەنلىكىنى، تىۋاردوۋىىسكىنىڭ ۋ. تىندىرىاكوۋنىڭ ئەسەرلىرىنى، ف. ئابراموۋنىڭ، چىڭغىز ئاىىتماتوۋنىڭ ئەسەرلىرىنى ناھاىىتى جاپادا بېسىپ چىقارغانلىقىنى، باشقا بىرمۇنچە قەلەمكەشلەرگىمۇ ماددىي ۋە مەنىۋىي تەرەپتىن ناھاىىتى كۆپ ىاردەم
- 6. بەرگەنلىكىنى بىلىمىز. لېكىن ھازىرقى تىرىك ىازغۇچىلىرىمىزنىڭ قاىسى بىرى بۇ زاتى مۇبارەكلەرگە ئوخشاىدۇ؟ ۋەھالەنكى ئۇلر ئالىىجانابلىق ۋە ئىنسانپەرىۋەرلىك دېگەنلەرنى ئۇنتۇپ قالغان بولسا؟ ۋەھالەنكى، شەرق مۇتەپەككۇرلىرى:"ئۆزۈڭگە راۋا كۆرگەن نەرسىنى باشقىلرغىمۇ راۋا كۆرگىن" دەپ تەلىم بېرىدۇ. نېمىشقا بىز بۇ مىزانغا ئەمەل قىللماىمىز؟ نېمىشقا ھەممە ئادەم ئۆز مەنپەئەتى، ئۆز ھوزۇر- ھالۋىتىنىل ئوىلىدۇ؟ ئاخىر، ئىنساننىڭ ھەرىكىتىگە ىارىشا بەرىكەت بېرىلىشىنى، بېخىلنىڭ بېغى كۆكەرمەسلىكىنى ھەممە كىشى ئوبدان بىلىدىغۇ، نېمىشقا بىلىپ تۇرۇپ... قوىۇڭ، بىھۇدە سوئاللر بىلەن بېشىڭىزنى قاتتۇرماي، بۇنىڭ سەۋەبى ئاىان: .ئىمان ۋە ئېتىقاد ىوقالغان سىزنىڭ ئۆتكەندە ئارگېنتىنالىق ىازغۇچى خولىئو كورتاسارنىڭ "ئىزمۇ ئىز" ھېكاىىسى ھەققىدە ھاىاجانلىنىپ سۆزلىگەنلىكىڭىز ھېچ ئېسىمدىن چىقماىدۇ. ھېكاىە قەھرىمانى ئۆتمۇشتە ىاشىغان بىر كلسسىك شائىر ھەققىدە ئاجاىىپ ئەسەر ىازىدۇ. ئۇنىڭ ئەسىرى بىرمۇنچە چۇقان- سۈرەنگە سەۋەب بولىدۇ. ئۇنى ىۇقىرى لۋازىم بىلەن ئالىي مۇكاپاتقا تەۋسىىە ئېتىشمەكچى بولغان پەىىتتە ئەسەر قەھرىمانى ئۆزى كوككە كۆتۈرگەن ھېلىقى كلسسىك شائىرنىڭ ئەسلىدە ئۆتۈپ كەتكەن رەزىل ۋە مۇناپىق ئادەم ئىكەنلىكىنى بىلىپ قالىدۇ. ئۇنىڭ مەشۇقىغا ئۆز قولى بىلەن ىازغان خېتىنى كۆرىدۇ- دە، ھەممە ئىمتىىازلردىن ۋاز كېچىپ، كلسسىك شائىرنىڭ .ساتقىن ۋە مۇناپىقلىقىنى پاش قىلىشقا كىرىشىدۇ بۇ ھېكاىىنى ئەسلىشىمنىڭ سەۋەبى شۇنىڭدىكى، بىزنىڭ ھاىاتىمىزدا مۇشۇنداق ھادىسىلەر ئېشىپ - تېشىپ ىېتىپتۇ. تۈنۈگۈنل تەڭدىشى ىوق ئالىىجاناب، ئاجاىىپ تەشكىلتچى دەپ كۆكلەرگە كۆتۈرۈلگەن كىشىلىرىمىز بۈگۈن دۆلەت جىناىەتچىسى بولۇپ چىقىۋاتىدۇ. لېكىن ھازىرغىچە بىزنىڭ بىرەر ىازغۇچىمىز كورتاسارنىڭ قەھرىمانىدەك ئۆز روھىىىتىنىمۇ، ئەتراپىدىكى ئادەملەرنىڭ پىكىر تەسەۋۋۇرىنىمۇ ئوڭتەي- توڭتەي قىلىپ، ئۆزىگە قارشى، ھازىرغىچە ىۈرگۈزۈلىۋاتقان ناتوغرا سىىاسەتلەرگە قارشى بىرەر ئىش قىلغىنى ىوق. ىاق، مەن ئۇنداق قەلەمكەشلەرنى خاتا قىلغىنى ئۈچۈن تىز پۈكۈپ كۆز ىاش تۆكسۈن دېمەكچى ئەمەسمەن. ئەكسىچە ئاشۇ ىازغۇچىلرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ئاچچىق قىسمەتلىرى ىول قوىغان خاتالىقلىرى، تەمەخورلۇقى تۈپەىلىدىن ىۈز- ئابروىىنىڭ تۆكۈلگەنلىكلىرى مىسالىدا ىاشلرنى ھۇشىارلىققا ئۈندەشلىرى لزىم، دەپ ھېسابلىمەن. بۇنىڭدىن ىالغۇز ئەدەبىىاتىمىزل ئەمەس، بەلكى كەلگۈسى ئەۋلدىمىزمۇ مەنپەئەت كۆرىدۇ، ئادالەت تىكلىنىدۇ. ۋىجدانىمىز پاكلنمىسىمۇ، ھېچ بولمىغاندا كىرى كېتىدۇ. شۇنىڭ ئۆزى ھالللىق ۋە پاكلىققا تاشلنغان بىر قەدەم بولىدۇ. بۈگۈنكى ئاشكارىلىق بەلگىلەپ بەرگەن ىول شۇنى تەلەپ قىلىدۇ. ئاشكارىلىق ۋە ئۆز ئۆزىنى تەنقىد ئاخىرقى ھېسابتا خەلق مەنپەئەتىگە خىزمەت قىلىدۇ. جەمئىىەتنىڭ سىىاسىي تەركىبىنى توغرا ئەكس ئەتتۈرۈپل قالماي، .ئۇنىڭ كۈچ- قۇدرىتىنى، ھاىاتلىقىنى، مەنىۋىي ساغلملىقىنى ناماىىش قىلىدۇ
- 7. تۈنۈگۈن سىز تونۇلغان بىر ئالىمنىڭ تېلېۋىزوردىكى مۇناپىقانە چىقىشى ھەققىدە گەپ قىلغان ئىدىڭىز. مەن ئۇ چاغدا ھېچقانداق ئىپادە بىلدۈرمىدىم. كوىۈنىشىڭىزنى قىزىققانلىق ۋە ىاشلىقتىن بولۇۋاتىدۇ، دەپ قارىدىم. ئالىمباي، كىملەرگىدۇر ىاخشى كۆرۈنۈپ تۈزۈكرەك ئەمەلگە ئېرىشىشتىن باشقا قاىغۇسى بولمىغان بۇ ئادەمدىن باشقا نېمە كۈتۈش مۇمكىن؟ ئەسلىدە پەن دوكتۇرى، ئاكادېمىك بولغان ئادەم خەلق مەنپەئەتى ئۈچۈن زور ئىشلرنى قىلىشى كېرەك. ئاكادېمىك ساخاروۋنىڭ، ۋىگاسوۋنىڭ ىادرو فىزىكىسى ساھەسىدىكى كەشپىىاتلىرىنى ھەممە بىلىدۇ. پروفېسسور نازىمە دېھقان خوجاىىۋانىڭ ئىلمىي ئىزلىنىشلىرى خەلق سالمەتلىكىنى ساقلش ىولىدىكى ئىشلىرى ماختاشقا سازاۋەر، ئاكادېمىك ئاتابېك ئىشانوۋنىڭ تارىخىمىزنىڭ قارا چاپلنغان سەھىپىلىرىنى ئېچىش ىولىدىكى ئورۇنۇشلىرى كىشىنى خوشال قىلىدۇ، لېكىن سىز ئېىىتقان ھېلىقى ئالىم پەنگە، خەلققە نېمە بەردى؟ ئۇنىڭ قاىسى بىر ئەسىرى قولدىن - قولغان ئۆتۈپ ئوقۇلدى؟ تارىخ بىلەن شۇغۇللىنىدىغان بۇ ئالىم ئوتتۇرا ئاسىىانىڭ روسىىىگە ئۆز ئىختىىارلىقى بىلەن قوشۇلمىغانلىقىنى ئىسپاتلىغۇچى ھۈججەتلەر ئاساسىدا ىىرىك ئەسەر ىېزىشى مۇمكىن ئىدىغۇ؟ بۇ ئىشقا ئۇ ئادەمنىڭ ئىلمىمۇ، قابىلىىىتىمۇ ىېتىدۇ. لېكىن ىازماىدۇ، ىازالماىدۇ! قاىسىدۇر بىر نائەھلى تارىخىمىزنى ىۈز قېتىم ساختىلشتۇرسۇن، نەچچە مىڭ ىىلدىن بېرى ئىنسانىىەتكە نى- نى ئەللمىلرنى بەرگەن ئەڭ قەدىمىي، ئەڭ مەدەنىىەتلىك، ئەڭ ساۋاتلىق تۈركىي خەلقىنى ىالغۇز رۇس ئالپاۋىتىنى بىلمىگىنى ئۈچۈن ساۋاتسىزغا چىقارسۇن، ئىنقىلب ھارپىسىدىكى مەدەنىي ھاىاتىمىزدا ئىلغار ئىشلرنى قىلغان، ىېڭىلىق تەرەپدارلىرى بولغان جەدىتلەرنىڭ ھاىاتى ۋە ئىجادىنى ئۆگىنىش تەقىپلەنسۇن، ئەدەبىىات تارىخىمىزدا ھەمزە بىلەن بىللە ئونلپ تالنتلىق شائىرلرنىڭ بولغانلىقىنى سىر تۇتسۇن، بۈگۈنكى كۈنگە كېلىپ خەلق كېۋەزگە سېپىلگەن ئونلپ زەھەرلىك دورىلردىن قىرىلىپ كەتسۇن، ئۇ ئادەمگە بەرىبىر. مۆھتەرەم ئاكادېمىك ھەممە نېمىگە كۆزىنى ىۇمۇپ تىلىنى چىشلەپ ىۈرىۋېرىدۇ. ئىشقىلىپ ئورنىدىن، ھۆرمەت ئېتىبارىدىن ئاىرىلىپ قالمىسىل بولىۋېرىدۇ. قاچانىكى ئادەمنىڭ ۋىجدانى ئۆلسە، ئىمان- ئېتىقادتىن ئاىرىلسا ئۇنىڭ ۋۇجۇدىنى پەرۋاسىزلىق مەستخۇشلىقى ئېگىلەىدۇ. ھازىرقى ئەدەبىي ھاىاتىمىزدا ئاشۇنداق مەستخۇشلۇق ھۆكۈم سۈرىۋاتمامدۇ؟ بىز ماختاپ، كلسسىكقا چىقىرىپ قوىغان ىازغۇچىلىرىمىزنىڭ ئەسەرلىرى ھېچقانداق مەنىۋىي پەزىلەتلەرگە ئېگە ئەمەسلىكىنى ھېچكىم ىۈرەكلىك ئوتتۇرىغا قوىالماىۋاتمامدۇ؟ نى- نى پەن دوكتۇرلىرى، پەن كاندىداتلىرى ئالىممەن، دەپ مەىدىسىنى كېرىپ ىۈرۈشۈپتۇ. ئۇلر ئەسلىدە ئەدەبىي تەنقىدچى ئەمەس، بەلكى ئەدەبىي مەدداھلردۇر. ئۆتكەن ىىلقى ىىللىق پروزا مۇھاكىمە ىىغىلىشىدا سىزنىڭ ئېىىتقان پىكىرلىرىڭىزدىن بەكمۇ خوشاللندىم. ۋەھالەنكى، ىىغىن رەئىسى سىزگە بېرىلگەن ۋاقىتنىڭ تۈگىگەنلىكىنى ئېىتىپ، ئالدى بىلەن نوبىل مۇكاپاتى ئېلىڭدە، ئاندىن باشقىلرغا ئەقىل ئۆگىتىڭ، دەپ لوقما سېلىپ گېپىڭىزنى داۋاملشلشتۇرۇشقا ئىمكان بەرمىدى. شۇ چاغدا سىز تەنقىدچى ئومورزاق ئولجاباىىۋقا:"سىز مېنىڭ ئەسىرىمنى ھېكاىە ئەمەس دېگەندىن كۆرە، بۇ نەرسە ئوغرىلنغان دېسىڭىز خۇشال بولتتىم. سەۋەبى بۇ ھېكاىەمنى كورتاسارنىڭ "ۋەسۋەسە" ناملىق ھېكاىىسىگە تەقلىد قىلىپ ىازغانمەن" دېدىڭىز. "ۋەسۋەسە" جاھان خەلقلىرىنىڭ ئونلپ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ سۆىۈلۈپ ئوقۇلسۇنۇ، ئۆزبېك ئەدەبىىاتى مۇتەخەسىسىسى بولغان ئادەم ئاشۇ روھتا
- 8. ىېزىلغان ئەسەرنى ھېكاىە ئەمەس دەپ ھېسابلىسۇن. بۇ نېمە؟ پىكرى مەجرۇھلۇقىمۇ ىاكى ساۋاتسىزلىقىمۇ؟ بىز تا ھازىرغىچە بىر چاغلردا ىېزىلغان ئەدەبىىات دەرسلىكلىرى سەۋىىىسىدە پىكىر قىلىپ كېلىۋاتىمىز. بۇ بىزنىڭ ئۆز ئىشىمىزغا ۋىجدانەن ىانداشمىغانلىقىمىزنىڭ، زىممىمىزگە ئادەملەرنى مەرىپەتلىك قىلىش مەسۇلىىىتىنىڭ ىۈكلەنگەنلىكىنى ھېس قىلماسلىقىمىزنىڭ نەتىجىسىدۇر. نېمىشقا بىزدە ئەدەبىي تەنقىد سەۋىىىسى بۇنچىلىك تۆۋەن؟ ئېھتىمال ئەدەبىىاتىمىز تەنقىدتىن تۆۋەن تۇرىدىغاندۇ؟ ئېھتىمال نېمىشقا بىز ھەر قانداق ئېھتىماللىقنى بىر چەتكە قاىرىپ قوىۇپ، بار مەھسۇلتىمىزنىڭ ئۆزىنى ئادىل باھالىماىمىز؟ ىاكى ۋ. ئاستاپىىىۋنىڭ "مېنىڭ قارىشىمچە تەنقىدچى قاراۋۇل ۋە سۈ پۈرگىچى بولۇشى، ئەدەبىي مەىدانىمىزدىكى ھەرخىل ئەخلەت- چاۋالرنى تازىلىشى كېرەك. لېكىن مەن ئونلپ دوكتۇر ۋە ئاكادېمىكلر ئىچىدىن مۇنداق ئىشقا لىىق بىرمۇ تەنقىدچى تاپالمىدىم" دېگىنىدەك، بىزدە ھەقىقىي تەنقىدچى ىوقمۇ؟ ئالىمباي! ئاندەرسىننىڭ ىالىڭاچ پادىشاھ ھەققىدىكى چۆچىكى ئېسىڭىزدىمۇ؟ ئۇنىڭدا قىپىالىڭاچ پادىشاھ "كىىىمىڭىز نېمانچە چىراىلىق، ئۆزىڭىزگە نېمىدېگەن ىاراشقان" دېگەندەك سۆزلەر بىلەن ماختىلىدۇ. ھېچكىم ئۇنىڭ ىالىڭاچلىقىنى ئېىتىشقا جۈرئەت قىلماىدۇ. ئاخىرىدا ئاشۇنداق بىر مەرت تېپىلىدۇ-دە، پادىشاھ ئۆزىنىڭ ئالدانغانلىقىنى بىلىدۇ. ۋاقتى كېلىپ بىزمۇ شۇنداق ئەھۋالغا چۈشۈپ قالماسمىزمۇ؟ كېىىنكى چاغلردا مەتبۇئات سەھىپىلىرىدە ئۆزبېكىستان ىازغۇچىلىرى مىرموھسىن، ئىبراھىم رەھىم، پروفېسسور ھاپىز ئابدىسەمەتوۋلرنىڭ ىازغانلىرىنى كۆرۈپ ھەىران قالدىم. ئۇلر ئاشكارىلىقنى، شەخسىي تەلەپ - دەۋالىرىنى ئوتتۇرىغا قوىۇپ نۇمۇسسىزلىق قىلىشنىڭ بىر پۇرسىتى بىلسە كېرەك. ىېشى ىەتمىشكە بېرىپ، بۇ دۇنىادىن ئۇ دۇنىاسى ىېقىنلىشىپ قالغان بۇ كىشىلەرنىڭ خەلققە ئېىتىدىغان زۆرۈر گەپلىرى، كۆڭۈل ئارزۇلىرى، ىۈرىكىنى ئازابلىدىغان ئۆكۈنۈشلىرى، ئەدەبىىاتىمىزنىڭ چوڭ ئومۇمىي دەردلىرى، خەلققە ىەتكۈزىدىغان ئارمانلىرى ىوقمىدۇ؟ بۇلرنى ئوىلىسىڭىز مېڭىڭىزگە سانجىق تۇرۇپ، ىۈرىكىڭىز ئېزىلىپ كېتىدۇ. ئەپسۇسكى، ئوىلىماي ئىلجىڭىز ىوق. چۈنكى بۇگۈنكى ئاشكارىلىق شۇنىڭغا ئۈندەىدۇ. بىزنىڭ ئارزۇىىمىز بىزدىن كېىىنكىلەر ھېلىقى ىالىڭاچ پادىشاھنىڭ ئەھۋالىغا چۈشۈپ قالمىسۇن، شەخسىي دەۋا ۋە ئاغرىنىشلر بىلەن ئەمەس، بەلكى مەنىۋىىەتنى ىۈكسەلدۈرىدىغان مەسىلىلەر بىلەن شۇغۇللنسۇن. ئادەملەرگە تېخىمۇ كۆپ پاىدا ىەتكۈزسۇن. ئادەم ۋىجدانىنى قىىناىدىغان ئىشلرنى قىلماسلىقى كېرەك. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆزىنى تەمەخورلۇقتىن تارتىشى، بولۇپمۇ ئۆزىگە ئوخشاش ئادەمدىن بىرەر نەرسە كۈتمەسلىكى كېرەك. تەمەخور خۇددى سۆڭەك تۇتقان ئېگىسى ئالدىدا قۇىرۇقىنى شىپاڭلىتىپ تۇرغان ئىتقا ئوخشاىدۇ. ئېتىقادلىق ئادەم ھېچقاچان، ھېچكىمدىن بىرەر نەرسە كۈتمەىدۇ. ئۇ پەقەت ئۆزىگە ئىشىنىپ ۋىجدانى بىلەن ىاشاىدۇ. ىەر ىۈزىدە بىر ئىمانلىق ئادەم بار ئىكەن قىىامەت قاىىم بولماىدۇ، دېگەن گەپ بار. مەن بۇ گەپكە ئىشىنىمەن. تېخى قىىامەت بولمىغانىكەن، ئەتراپىمىزغا خالىس كۆز تاشلىشىمىز، ئېتىقادلىق كىشىلەرنى كۆرسەك بېشىمىزغا كوتۈرۈشىمىز كېرەك. ئېتىقاد- ئىنساننى پەسلىكتىن، ھەرقانداق تەمەدىن، رەزىللىكتىن ساقلىدىغان ھىداىەت نۇرى! لېكىن بۇ نەرسە ھەممە كىشىگە
- 9. نېسىب بولىۋەرمەىدۇ. ئېتىقادلىق ئادەم ئۆزىگە راۋا كۆرگەن نەرسىدىن باشقىلرنىمۇ تېزرەك بەھرىمەن .قىلىشقا ئالدىراىدۇ ئالىمباي! ىەتمىش ىىلدىن بېرى ىالغان- ىاۋىداقلر بىلەن ئۆزىمىزنى ئالداپ ىاشىدۇق. ىاسالغان خۇدالرغا چوقۇنۇپ، رەزىل، گۇناھلىق قىلمىشلرغا پاتتۇق. كېلىڭ، ئەمدى ئاشكارىلىق، تەڭلىك شامىلى كۆتۈرۈلگەن بۈگۈنكى كۈندە "ھەقىقەتنى، غاپىل، ناھەق نەرسىلەرگە ئوراپ ىوشۇرماڭلر، ئۇنى خەلقتىن پىنھان تۇتماڭلر" دېگەن دانا ھېكمەتكە ئەمەل قىلىپ، كىشىلەر قەلبىگە ئېتىقاد نۇرىنى ىەتكۈزۈشكە تىرىشاىلى. ىەر ىۈزىدە ئار- .نۇمۇسنى بىلىدىغان، ئىمانلىق ئادەملەرنىڭ تېخىمۇ كوپىىىشىنى تىلەىلى .مەنبە: »شىنجاڭ ئىشچىلر ھەرىكىتى« ژۇرنىلى 9991 – ىىل 4 – 5 – )قوش( سان 1 ! تىخىمۇ كۆپ ماتىرىىاللرنى دەۋىر بىلوگىدىن تاپالىسىزقىنى مەرھەمەت