1. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû
Óëààí äàíñ
Ýìõýòãýñýí: Emma L. Clark, Æàâçàíñ¿ðýíãèéí ̺íõáàò
Ðåäàêòîð: Ñ. Äóëàìöýðýí, J. E. M. Baillie,
Í. Áàòñàéõàí, Ð. Ñàìúÿà, M. Stubbe
ªìíºõ ¿ã: È.Ýðäýíýáààòàð
Ïðîô. Ð. Ñàìúÿà
Óäèðòãàë: Ïðîô. Ñ. Äóëàìöýðýí

3. Ýíý íîìûã õýâëýõ àæëûã Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíä-Ìîíãîëûí Èòãýëèéí ñàíãèéí
Áàéãàëü îð÷íû øèíý÷ëýë òºñ뺺ð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýâ.
Ýíý íîìîíä äóðüäñàí ¿ð ä¿í, òàéëáàð, ä¿ãíýëò çýðãèéã çºâõºí çîõèîã÷èä äýâø¿¿ëñýí
òóë Îëîí Óëñûí Ñýðãýýí Áîñãîëò, Õºãæëèéí Áàíê, Äýëõèéí Áàíêíû ã¿éöýòãýõ
çàõèðàë, çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ¿çýë áîäëûí èëýðõèéëýë áàéõ àëáàã¿é þì.
Ýíý íîìîíä îðñîí ìýäýý áàðèìòûí íàðèéâ÷ëàëûã Äýëõèéí Áàíê õàðèóöàõã¿é. Óã
íîìîíä ä¿ðñýëñýí ãàçðûí çóðãóóäûí óëñ òºðèéí õèë, ºí㺠áóäàã, íýðøèë, áóñàä
ìýäýýëýë àëèâàà íóòàã äýâñãýðèéí õóóëü ýðõ ç¿é, ýñâýë óëñ òºðèéí õèë, õÿçãààðûí
á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, ò¿¿íèéã áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò áè÷èã íü Äýëõèéí Áàíêàíä
õàìààðàëã¿é þì.
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íîìûã ãàðãàõàä
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) íü ººðñäèéí ìýðãýæèëòýí, øààðäëàãàòàé
ìýäýý áàðèìò áîëîí áóñàä òåõíèê àæèëëàãààíû òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.
ÄÁÕÕ-íû äýìæëýã òóñëàëöààãààð õýâëýãäýæ áóé ýíý íîìíû ìýäýý áàðèìò íü ÄÁÕÕ-íû
¿çýë áîäëûã òºëººëººã¿é áîëíî.
Íèéòë¿¿ëñýí: Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ðåãåíòñ Ïàðê, Ëîíäîí,
NW1 4RY
Çîõèîã÷èéí ýðõ: © Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã áîëîí íîìûã ãàðãàõàä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õ¿ì¿¿ñ 2006. Á¿õ ýðõ
õàìãààëàãäñàí. Óã íîìíû òîäîðõîé íýã õýñãèéã õóäàëäààíû áóñ
çîðèóëàëòòàé àøèãëàñàí òîõèîëäîëä ýõ ñóðâàëæèéã íü äóðäàæ
òàëàðõàë èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.
ISBN: 978-99929-0-234-5.
Èøëýë: Clark, E. L., ̺íõáàò, Æ., Äóëàìöýðýí, Ñ., Baillie, J. E.
M., Áàòñàéõàí, Í., Ñàìúÿà, Ð., Stubbe, M. (ýìõòãýã÷èä áà
ðåäàêòîðóóä). (2006). Mîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ.
Á¿ñ íóòãèéí óëààí äàíñíû öóâðàë. Áîòü 1. Ëîíäîíû Àìüòàí
Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã, Ëîíäîí õîò (Ìîíãîë, Àíãëè õýëýýð).
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Óëààí äàíñ, óñòàõ ýðñäýë, õºõòºí àìüòàí, Ìîíãîë óëñ,
õàìãààëëûí òºëºâ, õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí.
Õýâëýëèéí ãàçàð: ADMON õýâëýëèéí ãàçàð, Óëààíáààòàð õîò.
Í¿¿ð õàâòàñíû
çóðàã: Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading;
Øàð ¿íýã (Vulpes vulpes) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Õàâòãàé
òýìýý (Camelus bactrianus ferus) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ñîîòîí
àëàãäààõàé (Euchoreutes naso) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe; Àðãàëü
õîíü (Ovis ammon) ãýðýë çóðãèéã R. Reading; Ìîíãîë õóëàí
(Equus hemionus) ãýðýë çóðãèéã M. Stubbe.
Çóðàà÷: À. Õ¿ðýë-Ýðäýíý, Á. Ãàíòóëãà
Ýíý íîìîíä îðñîí õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí òóõàé íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë íü Ìîíãîë
îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíä îðñîí áîëíî. Ýíý ìýäýýëýë
îëîí íèéòýä íýýëòòýé òóë äàðààõ õàÿãààð õàíäàíà óó:
Óëààíáààòàð õîò, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
Áèîëîãèéí Ôàêóëüòåò, Àìüòàí Ñóäëàëûí òýíõèì
Í. Áàòñàéõàí
Óòàñ: +976 99181899
Ýëåêòðîí øóóäàí: batsaikhan@biology.num.edu.mn ýñâýë microtusb@yahoo.com
Ýíý íîì íü öººí òîîãîîð õýâëýãäýõ áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã ËÀÑÍ-èéí
íîìûí ñàíãèéí èíòåðíýò õóóäàñ (http://library.zsl.org) ýñâýë www.regionalredlist.com
õàÿãààð äàìæóóëàí àâàõ áîëîìæòîé òóë äýýðõ õàÿãèéã îíöãîéëîí äóðäàâ.

5. ÃÀÐ×ÈÃ
ªÌÍªÕ ¯Ã 3
ªÌÍªÕ ¯Ã 5
ÓÄÈÐÒÃÀË 7
ÒÀËÀÐÕÀË 9
ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ 13
ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÕÎËÁÎÎÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ
ÀÍÃÈËÀË ÁÀ ØÀËÃÓÓÐÛà ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ
Ò¯ÂØÈÍÄ ¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ 15
ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ
Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð 17
Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö 18
Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã 18
Ãàð çóðàã 19
ǯÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ 21
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË 23
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ 27
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÀÍÄ Ó×ÈÐ× ÁÓÉ
ÀÞÓË ÇÀÍÀË 29
ǯÉËÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË
Ìýðýã÷òýí 31
Òóóëàéòàí 74
Çàðààòàí 79
Øàâüæ èäýøòýí 81
Ãàð äàëàâ÷òàí 88
Ìàõ÷òàí 98
Òóóðàéòàí 119
Òóðóóòàí 122
ÍÎÌ Ç¯É 139
ÕÀÂÑÐÀËÒ
I. ÄÁÕÕ-íû Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ç¿éëèéí
õîâîðäëûí çýðýãëýëèéã ¿íýëýõýä àøèãëàäàã À-Å õ¿ðòëýõ
øàëãóóðûí òîâ÷ òàéëáàð (IUCN, 2001-ûí òîâ÷ òàéëáàð) 154
II. Æàãñààëò 1: Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëýãäñýí Ìîíãîë îðíû
õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä
Æàãñààëò 2: Ìîíãîëä òîõèîëäîõ áîëîìæèò ç¿éë¿¿ä 155
1

6. 2

7. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ìîíãîë îðíû áàéãàëü öàã óóðûí ýðñ òýñ íºõöºë, ýêîñèñòåìèéí îíöëîã áàéäàë íü
ìàíàé îðíû àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí ç¿éëèéí ýëäýâ õýëáýðèéí ºâºðìºö áàéäëûã
èëýðõèéëäýã.
Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºë áîëîí õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí ýëäýâ íºëººãººð Ìîíãîë
îðíû ýêîñèñòåìèéí òºëºâ áàéäàëä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàð÷ áóé ººð÷ëºë íü öºëæèë,
õºðñíèé äîðîéòîë, óñíû íººöèéí õîìñäîë, áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí õîâîðäîë,
áàéãàëèéí ãàìøãèéí äàâòàìæèéí ºñºëò çýðãýýð èëýð÷ áàéíà.
Ýíý íü òà áèäíýýñ óóë óñ, óðãàìàë, àìüòíàà ø¿òýí õàìãààëæ, àãóóëàí àðâèæóóëæ èðñýí
ò¿¿õýí óëàìæëàë õèéãýýä ºíºº öàãèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëò, ¿íäýñëýëèéã ñàéòàð
óÿëäóóëàí àæèëëàõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéíà.
Ìîíãîë îðíû õîâîðäñîí áà õîâîðäîæ óñòàæ áîëçîøã¿é óðãàìàë, àìüòíû òºðºë
ç¿éë¿¿äèéã á¿ðòãýí áàãòààñàí Óëààí íîìûã 1987, 1997 îíóóäàä õýâëýí ãàðãàñàí áèëýý.
Äýëõèéí Áàíê, Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãýýð ‘Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí’ òºñëèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë îðíû ñýýðòýí
àìüòäûí Óëààí äàíñ öóâðàëûí ò¿ð¿¿÷ áîëîõ õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã áýëòãýí
ãàðãàëàà. ¯íäýñíèé ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, ãàäààäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé
á¿òýýñýí ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ íü ìàíàé îðíû õºõòºí àìüòíû òàðõàö, õîâîðäîëòûí
çýðýã, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë, õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã îëîí óëñûí æèøãýýð
áîëîâñðóóëæ òóñãàñàí á¿òýýë áîëæýý.
Óã á¿òýýë íü ñàëáàðûí õýìæýýíä áàðèìòëàõ øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéí
øèíæòýé ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áºãººä áàéãàëü õàìãààëëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷,
øèéäâýð ãàðãàã÷, ìýðãýæèëòýí, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä, îþóòàí,
ñóðàã÷, áàéãàëüä ýëýãòýé èðãýí á¿ðèéí ñýòãýëä íèéöíý ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄ È. ÝÐÄÝÍÝÁÀÀÒÀÐ
3

8. 4

9. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä àìüòàí, óðãàìëûí àéìàã, õºðñ èë¿¿òýé ºðòäºãèéã ìýäýðñýí
õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà÷èëãààð XIX çóóíû ýõýýð áàéãàëü õàìãààëëûí õºäºëãººí ¿éëäâýðæñýí
îðíóóäààñ àíõ ¿¿ñýæ ýõýëæýý. Ýõ îðíûõîî óðãàìàë, àìüòíû àéìàã, áàéãàëèéí íººö
áàÿëãèéã õàéðëàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíóóä XXI çóóíä àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë
ýð÷èìæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèéã äàãàí èäýâõæèæ áàéíà.
E. Î. Wilson ‘Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäàë’ (1988) á¿òýýë äýëõèé íèéòèéí àíõààðàë
òàòàæ õàìãèéí ñàéí áîðëîãäñîí á¿òýýë áîëñíîîñ õîéø áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäàë
õýìýýõ íýð òîìú¸îã ºðãºíººð õýðýãëýõ áîëæýý. Ýíý íýð òîìü¸î íü òóõàéí íóòãèéí
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã èëýðõèéëýýä çîãñîõã¿é äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò äýëõèéí
õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã íýãòãýí ñàéæðóóëàõàä õàìòðàí
àæèëëàæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýãèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã æèøýý áîë 1992 îíä
Áðàçèëûí Ðèî äå Æàíåðî õîòîä áàòëàãäñàí Áèîëîãèéí Îëîí ßíç Áàéäëûí Êîíâåíöè
þì. Ýíý êîíâåíöèéí ¿ð ä¿íä õ¿íèé íèéãìèéí õºãæèë íü áàéãàëü õàìãààëàë, áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àñóóäàëòàé íÿãò óÿëäààòàé ãýäãèéã íèéãýì, óëñ òºðèéí
òîãòîëöîî, ýäèéí çàñãèéí õºãæ뺺𺺠ÿëãààòàé óëñ îðíóóäàä õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéíà.
Àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë àëãóóð ÿâàãäàæ áóé Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýýõýí õýñýã
íü áàðàã õºíäºã人ã¿é óíàãàí òºðõòýé áàéãàà íü ýðòíèé óëàìæëàëò í¿¿äëèéí àõóé íü
áàéñààð áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. ªíãºðñºí çóóíû òóðø Ìîíãîë îðíû ìàëûí òîî òîëãîé
áàéíãà ºñºæ, XX çóóíû ýõýýð 10 îð÷èì ñàÿ áàéñàí áîë õóâü÷èëñíààñ õîéø ìàëûí
òîî ýð÷èìòýé ºñºæ 1990-ýýä îíû ýöýñò 33.6 ñàÿä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý áàéäàë íü íýëýýä
íóòãèéí áýë÷ýýðèéã òàëõëàãäàëä îðóóëæ, 2001-2002 îíä 58.2 ñàÿ ãà áýë÷ýýðèéí ãàçàð
áàéãàà ãýæ ¿íýëñíèé 44,7 õóâü íü äîðîéòîæ (Öýðýíäàø, 2005), 1.2 ñàÿ ãà òàðèàëàíãèéí
òàëáàéí 46,5 õóâü íü àòàðøèæ îðõèãäñîí áàéíà (Àâààäîðæ, 2005). Ìîíãîëä í¿¿ðëýæ
áóé áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë íü óðãàìëûí á¿ðõýöèéã áàãàñãàæ, õºðñíèé á¿òýö, ÷àíàðûã
ìóóòãàí óëìààð ãàçàð íóòãèéã öºëæ¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà äýëõèéí äóëààðàë, öàã
óóðûí ººð÷ëºë, ¿ëèéí öàãààí îãîòíî (öàéâàð ¿ëèé÷) áîëîí öàðöààíû õýò îëøðîëîîñ
¿¿äýí áýë÷ýýðèéí óðãàìàë ñ¿éòãýãäýæ áàéãàà çýðýã íºëºº ñºðºã ººð÷ëºëòèéã àâ÷èð÷
áàéíà ãýæ èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ¿çäýã. Ãýâ÷ ãàçàð òàðèàëàí áîëîí õàäëàí àâàõàä õýðýãëýãäýæ áóé
òîõèðîìæã¿é àðãà òåõíèê, áàðàã ìåíåæìåíòã¿éãýýð ìàë àæ àõóéã ýðõëýõ, áàéãàëèéí
íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò, àøèãò ìàëòìàëûí îëçâîðëîëò çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà
íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí ýêîñèñòåì¿¿äýä ñýðãýýãäýõýýðã¿é õîõèðîë áèé áîëãîõ ãîë
øàëòãààí áîëæ áàéãààã òºäèéëºí àíõààðàõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿éëäâýðæèëò, õèìèéí
áîäèñûí çîõèñã¿é àøèãëàëò íü õýäýí ìÿíãàí ãà îéä íºëººëæ èõýýõýí õýìæýýíèé ãàçàð
íóòãèéã äîðîéòóóëæýý.
Ìîíãîë îðíû ãàçàð íóòãèéí èõýíõ íü õóóðàé á¿ñ íóòàãò õàìààðäàã áà ýõ ãàçðûí óóð
àìüñãàëòàé ó÷ðààñ óñíû íººö õàìãèéí ÷óõàë àñóóäëûí íýã áîëäîã. Óñ áîë àìüäðàëûí
ýõ áóëàã ó÷ðààñ õ¿í ìàë õÿçãààðëàãäìàë óñíû íººöèéã äàãàæ òºâëºðºí, ãîëûí ãóëüäðèë
äàãóóõ õºðñíèé ýëýãäýë, óðãàìàë á¿ðõýâ÷èéí äîðîéòîë, õºðñíèé íÿãòàðøëûã ¿¿ñãýæ
áàéíà. Ýäãýýð íºëººëºë íü õóóðàéøëûã óëàì èõýñãýæ, õºðñíèé óñ øèíãýýõ ÷àäâàðûã
áóóðóóëæ, óëìààð õºðñíèé ÷èéãèéí àãóóëàìæèéã áàãàñàæ òàë õýýðèéí ãîë, ãîðõè, áóëàã,
øàíä øèðãýæ õàòàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
5

10. Ç¿éë¿¿ä óñòàõ áîëñîí ¿íäñýí øàëòãààíû íýã áîë áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã¿é àøèãëàëò
þì. Õ¿í ÿìàð íýãýí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä óðãàìëûã àøèãëàõ, àìüòíûã àãíàæ
áóé øóóä íºëººëºë áîëîí àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòñîíîîð òóõàéí àìüòàíä õýðýãöýýòýé
áàéãàëèéí íººöèéã õîìñäóóëàõ, àìüä áèåñèéí õîîðîíäûí õîëáîîã ººð÷ëºõ ãýõ ìýò äàì
íºëººëëèéã àãóóëäàã. Äàì íºëººëëèéí óëìààñ á¿ëãýìäýë á¿õýëäýý óñòàõ àþóëä õ¿ð÷
áîëäîã. Àìüä áèåñèéí ñòàòóñûã áîëîí õîâîðäóóëàõ øàëòãààíóóäûí íºëººëëèéã óäààí
õóãàöààíä òàíäàí ñóäëàõ íü áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Ìîíãîë îðíû ãóóðñò äýýä óðãàìàë áîëîí ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí ç¿éë¿¿äèéí òàðõàö,
ïîïóëÿöèéí òîî õýìæýý, àìüäðàëûí ýðãýëòèéí òàëààð íýëýýä ìýäýýëýë õóðèìòëàãäæýý.
Ãýñýí õýäèé ÷ áè÷èë áèåñ, äîîä óðãàìàë, ñýýð íóðóóã¿é àìüòàíä ñóäàëãàà áàãà õèéãäñýí
áºãººä õàðààõàí ñóäëàãäààã¿é ç¿éë¿¿ä ÷ áàéíà. Õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàäàã ýäèéí
çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óðãàìàë, àìüòíû ç¿éë¿¿ä íü áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
÷èã õàíäëàãûã õàðóóëàõ íýã èëòãýã÷ áîëæ ÷àäàõûí çýðýãöýý áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, áîäèò ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõºä òóñ áîëäîã.
Ç¿éë ¿¿ñýõ ýâîëþöèéí ïðîöåññ ñàÿ ñàÿ æèë ¿ðãýëæèëäýã áîëîâ÷ ¿¿ññýí ç¿éë àñàð
áîãèíî õóãàöààíä óñòäàã ãýäãèéã áèä ìýääýã. ¯¿íèé íýã æèøýý íü Ìîíãîëûí çýðëýã
àäóó òàõü þì. Ìîíãîëä àìüäàðäàã áàéñàí ýíý ç¿éëèéã XIX çóóíû ñ¿¿ëýýð øèíæëýõ
óõààíä øèíýýð íýýñýí ÷ XX çóóíû äóíä ¿åä áàéãàëüä óñòñàí þì. Òàõü àäóóã äýëõèéí
îëîí îðíû çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, áàéãàëüä ýëýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí îëîí
æèëèéí íºð èõ ç¿òãýëèéí à÷ààð óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ ÷àäëàà. Ýíý àæèë
äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëëûí ò¿¿õýíä ¿íýõýýð ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà.
Äýëõèéí íýëýýä îëîí îðîí ººðèéí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ ìºðèéí
õºòºëáºðèéã øèíæëýõ óõààí÷ õàíäëàãààð áîëîâñðóóëñàí áàéäàã. Òýðõ¿¿ õºòºëáºð íü
Ìîíãîëä õèéãäýæ áàéãààã¿é áºãººä ‘Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîîíû Óëààí
äàíñíû àíãèëàë, øàëãóóð’ (IUCN, 2001)-ààð àìüòàí, óðãàìëûí àíãèëàë ç¿éí òîìîîõîí
á¿ëãèéí õàìãààëëûí ñòàòóñûã òîãòîîõ, õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéí õàìãààëëûí
òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã áîëîâñóóëàõ, áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí
áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéñàí. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàí òºñëèéã Äýëõèéí Áàíêíààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ äýýðõ àæëóóä õèéãäñýí þì. Ìîíãîë îðíû
õºõòºí àìüòíû á¿õ ç¿éëèéí óñòàõ ýðñäýëèéí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿í ýíä áàéãàà áºãººä
á¿õ õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí àðãà õýìæýýã ñàéæðóóëàõàä äýýðõè ¿ð ä¿íã àøèãëàõàä
õÿëáàð áàéõ áîëíî.
Ïðîôåññîð Ð.Ñàìúÿà
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü
6

11. ÓÄÈÐÒÃÀË
Ìîíãîë óëñàä 128 ç¿éë õºõòºí àìüòàí á¿ðòãýãäýýä áàéíà. Òýäíèé äîòîð ìîíãîëûí áîëîí
Òºâ àçèéí ýíäåìèê ýðòíèé ¿ëäýñ ç¿éë, Ìîíãîëä òºäèéã¿é äýëõèéä õîâîðäñîí ìàõ÷òàí,
òóóðòàí, ãàð äàëàâ÷òàí, ìýðýã÷äèéí ç¿éë îëîí. Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ íààø í¿¿äëèéí
áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéí çýðýãöýýãýýð àí àâûí àæèë ýðõýëñýýð èðæýý. Ìîíãîë îðíû
àìüòíû 45 õóâü íü óëàìæëàëò àãíóóðûí ºðãºí à÷ õîëáîãäîëòîé àìüòàä þì. ¯¿íèé òîä
æèøýý íü óóë óñ, óðãàìàë, àí àìüòíûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ òóõàé 1206 îíä
ãàðñàí ×èíãèñ õààíû Èõ çàñàã õóóëü þì. Ìîíãîëä XIII çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð àíõíû ñ¿ëä
òàõèëãàò äàðõàí ãàçðóóä áèé áîëæ, òºðººñ ¸ñ÷ëîí òîãòîîæ áàéæýý. Óëààíáààòàð õîòûí
äýðãýäýõ Áîãäõàí óóë áîë 1778 îíû çàðëèãààð àëáàí ¸ñîîð äàðõàëñàí äýëõèéí óóãàí
äàðõàí ãàçðóóäûí íýã áîëíî. Îäîî ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí á¿õ á¿ñë¿¿ðýýñ îðîëöñîí,
óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí 13,5 õóâèéã ýçëýõ Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé 56 ãàçàð àæèëëàæ
áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, ñ¿ëæýý á¿ðýëäëýý.
Áàéãàëü, îð÷èí, àí àìüòàí õàìãààëàõ àñóóäëààð Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí õýìæýýíä
÷ çàð÷èì÷ èäýâõòýé áîäëîãî áàðèìòàëäàã. ͯÁ-èéí Åðºíõèé àññàìáëåé 1962 îíä
Ìîíãîë òýðã¿¿òýé õýäýí óëñûí ñàíàà÷ëàí îðóóëñàí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, áàéãàëü
îð÷èí òîãòîîëûí òºñëèéã áàòàëñàíû äîòîð àí àìüòíû áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë
÷óõàë áàéð ýçýëäýã. ͯÁ-èéí ‘Áàéãàëü îð÷èí, õºãæèë’ îëîí óëñûí áàãà õóðàëä 1993 îíä
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä îðîëöîæ ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðèéí
30 õóâèéã òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð áîëãîæ, Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí îíöãîé
õàìãààëàëòàé äýëõèéí øèì ìàíäëûí òóñãàé á¿ñ ãàçàð áîëãîõîîð ñàíàë îðóóëñàí áèëýý.
Ìîíãîë óëñ Îëîí óëñûí õýìæýýíä õîâîð óðãàìàë, àìüòíûã õèë äàìíóóëàí õóäàëäààëàõ
êîíâåíöè (ÕÇÎÕÊ), Í¿¿äýëäýã ç¿éëèéí êîíâåíöè (ÍÇÊ), Áèîëîãèéí ýëäýâ õýëáýðèéí
êîíâåíöè (CBD) áîëîí áóñàä êîíâåíöèä ãèø¿¿íýýð ýëñëýý. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíä øèëæñýí 1990 îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿òýö
ººð÷ëºãäñºíòýé óÿëäàí àí àìüòíû áàÿëàã, ýëäýâ õýëáýðèéã õàìãààëàõàä èõýýõýí
áýðõøýýë òîõèîëäîõ áîëîâ. Îëîí õºõòºí àìüòíû íººö ñ¿¿ëèéí õýäýí æèëèéí äîòîð
õóóëü áóñ àãíóóðûí íºëººãººð ýðñ áàãàñëàà. Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ýëäýâ õýëáýð,
íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ àñóóäàë ýðñ õóðö òàâèãäàõ áîëëîî.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðààð ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, èõ ñóðãóóëèóä, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ çàñãèéí ãàçðûí
õýðýãæ¿¿ëýõ àãåíòëàãóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä îðîëöîæ, Ìîíãîë îðíû á¿õ õºõòºí
àìüòäûí ìýäýýëýë õóðèìòëàãäñàí ¿ð ä¿íãýýñ Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ
áîëîí õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äýä õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëèéã ãàðãàõàä õ¿ðãýñýí
þì. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàíä í¿¿ðëýæ áàéãàà äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
óñòàõ ýðñäýë, õîâîðäëûí øàëòãààíûã ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àâ÷ ¿çñýí. Ìîíãîë óëñûí ºìíºõ
óëààí íîìíîîñ íýëýýä ººð áºãººä îëîí óëñàä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí
äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ààð (IUCN, 2001) Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû õàìãààëëûí
ñòàòóñûã ¿íýëýí áóñàä á¿ñ íóòàãòàé ýõíèé óäàà õàðüöóóëæ áàéíà. ̺í Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõààð õèéãäñýí àæèë îëîí áàéäàã áºãººä ýíý àæèë íü
Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû ñòàòóñûã ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõàä ñóóðü áîëæ, öààøèä Ìîíãîë
îðíû á¿õ ñýýð íóðóóòàí àìüòäûã õàìðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
Ïðîôåññîð Ñ. Äóëàìöýðýí
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
7

12. 8

13. ÒÀËÀÐÕÀË
Ýíý íîìûã Ìîíãîëûí õºõòºí ñóäëàà÷äûí áèåò îðîëöîî òóñëàëöàà, äýìæëýãã¿éãýýð
á¿òýýõ áîëîìæã¿é áàéñàí.
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç
áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí õóðàëä îðîëöñîí ñóäëàà÷äûí õàìòûí á¿òýýë þì. Ýíý
àæèëä õóâü íýìðýý îðóóëñàí á¿õ îðîëöîã÷äîä áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.
¯¿íä (¿ñãèéí äàðààëëààð): Ä. Àâèðìýä, ß. Àäúÿà, ßä. Àäúÿà, Ñ. Àìãàëàíáààòàð,
Æ. Àðèóíáîëä, J. E. M. Baillie, Ä. Áàçàðäîðæ, Í. Áàòñàéõàí, Ñ. Áàÿðõ¿¿, À. Áîëä,
A. Bräunlich, Â. Á¿¿âýéáààòàð, E. L. Clark, B. Collen, Î. Ãàíáààòàð, Ï. Ãàíõóÿã,
Ñ. Äîðæäýðýì, Ä. Äîðæãîòîâ, Ñ. Äóëàìöýðýí, Æ. Æàðãàë, S. R. B. King, Ä. Ëõàãâàñ¿ðýí,
H. Mix, Æ. ̺íõáàò, Ö. ̺íõçóë, Î. ̺íõòîãòîõ, Á. ̺íõòóÿà, Ä. Íàíäèíöýöýã,
Á. Íÿìáàÿð, ¨. Îíîí, Ì. Îòãîíáààòàð, Ø. Îþóí÷èìýã, Ä. ªñºõæàðãàë,
Ð. Ñàìúÿà, Ñ. Ñ¿õòóëãà, Ñ. Ñ¿õ÷óëóóí, Ñ. Ñýðãýëýí, Õ. Òóíãàëàãòóÿà, L. Simpson,
M. Stubbe, D. Tinnin, Ñ. Öîãò, Á. ×èìýääîðæ, Ñ. Øàð. Õóðëûí çàðèì õýñýãò îðîëöñîí
äàðààõ õ¿ì¿¿ñ Æ. Áàòáîëä, Á. Áàÿðòîãòîõ, Ã. Ãàíçîðèã, D. Craighead, Ö. Äàìäèí,
Î. Äîðæðàà, Ä. Äîðæãîòîâ, A. Fine, Á. Ëõàãâàñ¿ðýí, Á. ̺íõöîã, Ã. Íàðàíáààòàð,
K. Olson, Ý. Îþóíãýðýë, Ë. Ï¿ðýâñ¿ðýí, H. Reynolds, S. Ross, Ö. Òóÿà, Ì. Öîãáàäðàõ,
Ä. Öýíäæàâ, Î. Øàãäàðñ¿ðýí íàðò òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.
J. E. M. Baillie, E. L. Clark, B. Collen, Æ. Æàðãàë, S. R. B. King, Æ. ̺íõáàò,
Ø. Îþóí÷èìýã, L. Simpson íàð Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðûã ãóðâàí ºäºð çîõèîí áàéãóóëàâ. Ïðîô. Ð. Ñàìúÿà
óäèðäàõ çºâëºëèéí óóëçàëòóóäûã óäèðäñàí. Óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Ìîíãîë óëñûí Àêàäåìèéí õ¿ðýýëýíã¿¿ä, Ìîíãîëûí
Çàñãèéí Ãàçðûí òºëººëºã÷ Áàéãàëü Îð÷íû ßàì îðîëöñîí áºãººä õóðëûí
ÿâö ¿éë àæèëëàãààíä áàéíãûí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí óäèðäàõ çºâëºëèéí á¿õ
ãèø¿¿äýä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. Ñ. Äóëàìöýðýí, Í. Îþóíäàðü, Á. Áàÿðòîãòîõ,
Á. Ëõàãâàñ¿ðýí Á. ×èìýä-Î÷èð, Á. Öýöýã, S. R. B. King, Á. Íÿìáàÿð, ß. Àäúÿà,
Í. Áàòñàéõàí íàð óäèðäàõ çºâëºëä àæèëëàâ. Ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ ¿åèéí
¿éë÷èëãýýã õàðèóöàí ã¿éöýòãýñýí Õóñòàéí Áàéãàëèéí Öîãöîëáîðò Ãàçðûí õàìò îëîíä
òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìûã õÿíàí òîõèîëäóóëñàí áîëîí ýíý
íîìîíä îðñîí õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã ºãñºí: ßä. Àäúÿà, Ë. Àìãàëàí, Ñ. Àìãàëàíáààòàð,
J. E. M. Baillie, Ä. Áàçàðäîðæ, Æ. Áàòáîëä, Í. Áàòñàéõàí, J. Berger, À. Áîëä, A. Bräunlich,
Î. Ãàíáààòàð, C. Davids, Á. Äîðæãîòîâ, Ñ. Äóëàìöýðýí, C. Feh, J. Hare, B. Huffman,
Æ. Æàðãàë, P. Kaczensky, S. R. B. King, Á. Ëõàãâàñ¿ðýí, Ä. Ëõàãâàñ¿ðýí, Á. Ìèæèääîðæ,
H. Mix, Î. ̺íõòîãòîõ, K. Olson, H. Reynolds, Ð. Ñàìúÿà, Ã. Øåíáðîò, L. Simpson,
A. Stubbe, M. Stubbe, Õ. Òóíãàëàãòóÿà, Ä. Öýíäæàâ, Ñ. Øàð, C. Walzer, T. Wacher íàðò
òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. ̺í àíãèëàë ç¿éí áîëîí òàêñîíîìûí òàëààð ¿íýòýé çºâëºãºº
ºã÷ õÿíàñàí David Mallon, Richard Reading, David Tinnin, Samuel Turvey íàðò îíöãîéëîí
òàëàðõàë èëýðõèéëüå.
Ýíý òºñëèéí á¿õ ¿å øàòíû ãîë àðãà õýìæýýã ÷àäâàðëàã çîõèîí áàéãóóëñàí Øàðàâûí
Îþóí÷èìýãò òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.
9

14. Ýíý íîì áîë Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ¿ð
ä¿í áºãººä Äýëõèéí Áàíêíû ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð Ëîíäîíû
Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) (Ìîíãîë óëñàä Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì òºëººëæ
áàéãàà) áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü, Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè,
Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëëûí Õîëáîî (ÄÁÕÕ), áóñàä îðîí íóòãèéí
áîëîí îëîí óëñûí îëîí áàéãóóëëàãàòàé õàìòàð÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Èéìä áèä Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñºëä ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëñàí äàðààõ
áàéãóóëëàãóóäàä òóñãàéëàí òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.
Áýýæèí äýõ Íèäåðëàíä óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí
Áàíê íü Ìîíãîëûí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéã ¿¿ñãýí
ñàíàà÷èëñàí òºäèéã¿é Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã õýâëýí íèéòëýõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýí ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí þì. ̺í ò¿¿í÷ëýí ýíýõ¿¿ òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä óäèðäàìæ, çºâëºìæ ºã÷ áàéñàí Tony Whitten-ä ã¿í òàëàðõàëàà
èëýðõèéëæ áàéíà.
Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (ÄÁÕÕ) óã íîìûã òóóðâèõ áîëîí õîëáîãäîõ
ìýäýý ìàòåðèàëûã ýìõýòãýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ÄÁÕÕ íü ººðñäèéí ãàðãàñàí
ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã àøèãëóóëæ, òåõíèêèéí òóñëàëöàà
áîëîí ìýäýýëëýýð õàíãàí ìýðãýæèëòí¿¿äýý îðîëöóóëñàíä òóñ áàéãóóëëàãàä òàëàðõàëàà
èëýðõèéëüå. ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí Õºõòºí Àìüòäûí ¯íýëãýýíèé áàãèéíõàíä (ÄÕÀ¯)
õºõòºí àìüòäûí òàðõàöûí àíõäàã÷ çóðãààð õàíãàñàí ÿâäàëä òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå.
Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýã (ËÀÑÍ) Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç
áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí
Jonathan Baillie (Òºñëèéí óäèðäàã÷), Emma Clark (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷), Joanne
Ocock (Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷), Ben Collen (òåõíèêèéí çºâëºã÷) íàð á¿ãä ËÀÑÍ-èéí
àæèëòíóóä áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí óã òºñëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëñàí
ËÀÑÍ-èéí Áàéãàëü õàìãààëëûí õºòºëáºðèéí çàõèðàë Glyn Davies-ä òàëàðõàæ áàéãààãàà
èëýðõèéëüå.
Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì (ÑÔÏ) íü Èõ Áðèòàíèé Äàðâèíû Ñàíàà÷ëàãà Áàéãóóëëàãûí
(ÈÁ ÄÑÁ) ñàíõ¿¿æèëòýýð Ìîíãîëä 2003 îíîîñ õîéø ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé
õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí
Íèéãýìëýãýýñ óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã áºãººä ýíý òºñºë íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ
Ñóðãóóëüòàé õàìòðàí àæèëëàäàã. Ýíý òºñëèéí á¿õ àæèëòíóóäàä, ÿëàíãóÿà çºâëºãºº
ºã÷, óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ áàéñàí Sarah King-ä áîëîí ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ýìõýòãýõýä
ººðèéí ç¿òãýë ãàðãàñàí Æàâçàíñ¿ðýíãèéí ̺íõáàò, òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã ÷àäâàðëàã
çîõèîí áàéãóóëñàí Øàðàâûí Îþóí÷èìýã, àæëûí õýñãèéí óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ îð÷óóëãà õèéñýí Æàìñðàíæàâûí Æàðãàë, àæëûí
õýñýãò òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí Lucy Simpson íàðò òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëüå.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü (ÌÓÈÑ) íü õóðàë óóëçàëòûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ,
Ñòåï Ôîðâàðä Ïðîãðàìì áîëîí Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé áàéãóóëëàãà þì. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü ýíý òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã òóñëàëöààã õàðàìã¿é ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áèëýý. Óã òºñëèéã óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýí, äýìæèæ òóñàëñàí Ðàâ÷èãèéí Ñàìúÿà, Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìèéí á¿õ
10

15. õºõòºí ñóäëàà÷äàä, ÿëàíãóÿà Íÿìñ¿ðýíãèéí Áàòñàéõàí, Ñýòýâèéí Øàð, Îñîðûí
Øàãäàðñ¿ðýí íàðò òóñãàéëàí òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.
Ìîíãîëûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí (ØÓÀ) ñóäëàà÷èä ñåìèíàðûí ÿâöàä
èäýâõòýé îðîëöîæ, ìýäëýãýý õóâààëöàí ýíý íîìûã ãàðãàõàä õóâü íýìðýý îðóóëñàíä
òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíý òºñºëä ìýäëýã, óð ÷àäâàð, õóâü íýìðýý îðóóëñàí
áèîëîãè÷äîä, ÿëàíãóÿà ñåìèíàðò îðîëöîã÷ íàðò òàëàðõàëàà èëýðõèéëýõèéí äàøðàìä
Ñàíäóéí Äóëàìöýðýí, Áàäàìæàâûí Ëõàãâàñ¿ðýí, Öýöýã Áàëæèíîâà íàðò òàëàðõàëàà
îíöëîí èëýðõèéëüå.
Áàéãàëü Îð÷íû ßàì (ÁÎß) òºñëèéí õýðýãæèëò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
çîðèëòûã äýìæèæ, óäèðäàõ çºâëºëèéí õóðàëä îðîëöîæ áàéñàíä òàëàðõñàíàà
èëýðõèéëüå. ̺í ñåìèíàðûí ¿éë àæèëëàãààíä Áàéãàëü Îð÷íû ßàìûã òºëººëºí
îðîëöñîí ßíñàíæàâûí Àäúÿà, Íàâààí-Þíäýíãèéí Îþóíäàðü, Áàëäàíãèéí Äîðæãîòîâ,
Öýðýíäàøèéí Äàìäèí íàðò ã¿í òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå.
11

16. 12

17. ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Ãàçðûí òîãòîöîîðîî îëîí õýâ øèíæòýé, ºðãºí óóäàì Ìîíãîë îðîíä õºõòºí àìüòàä
ýðòíýýñ áàÿëàã áàéñààð èðæýý. Õàðèí ñ¿¿ëèéí 20 æèë ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã ýðñ
ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäñýí ýíý õóãàöààíä àðãàëü õîíü (Ovis ammon), õàëèóí áóãà (Cervus
elaphus), Ìîíãîë òàðâàãà (Marmota sibirica) çýðýã îëîí õºõòºí àìüòäûí òîî òîëãîé
õóðäàöòàéãààð öººðñºí áàéíà. Óëààí äàíñ íîì ãàðãàõààñ ºìíº õºõòºí àìüòíû òîî òîëãîé
öººð÷ áàéãààã õýäõýí ç¿éëä ë òîäîðõîé áàéñíû çýðýãöýý Ìîíãîë îðíû íèéò õºõòºí
àìüòäûí õàìãààëëûí ñòàòóñ îãò òîäîðõîéã¿é áàéëàà.
Óëààí äàíñ íîìîíä Ìîíãîë îðîíä áàéãàà á¿õ óóãóóë õºõòºí àìüòíû ñòàòóñûã Ìîíãîë
îðíû õýìæýýíä ¿íýëýí ãàðãàñàí áºãººä ç¿éë òóñ á¿ðèéí äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí
òàðõàö, õàìãààëàãäñàí áàéäàë, õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí çýðýã ìýäýýëëèéã õàìòàòãàí
áàãòààñàí þì. Ç¿éëèéí ¿íýëýýã õèéõäýý òîîí ìýäýýëýë àøèãëàí òóõàéí ç¿éëèéí óñòàõ
ýðñäýëèéã Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã, Óñòàæ áîëçîøã¿é,
Óñòàæ áàéãàà, Áàéãàëüä óñòñàí, Óñòñàí çýðãýýð àíãèëäàã ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû
àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûã àøèãëàñàí (IUCN, 2001). Ýíý ¿íýëãýýã Ìîíãîë îðíû õºõòºí
àìüòäûã ñóäàëäàã äýëõèéí íýðòýé ýðäýìòýä îðîëöñîí 70 ãàðóé ñóäëàà÷èä 2005 îíû
àðàâäóãààð ñàðûí 31-ýýñ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé õîîðîíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ¿åä õèéñýí þì.
Ýíý íîìîíä Ìîíãîë îðíû õîâîðäîæ áàéãàà áîëîí ýëáýã õºõòºí àìüòàä á¿ãä îðñîí
áºãººä òóñ îðíû õºõòºí àìüòíû á¿õ ç¿éëèéí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîí ¿íýëñýí áèëýý.
Ìîíãîë îðíîîñ îëäñîí á¿õ õºõòºí àìüòíû òàëààð ãîë ìýäýýëýë àãóóëñàí íýãýí ëàâëàõ
áè÷èã áîëñîí. Ýìçýã, óñòàæ áàéãàà, óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí ç¿éë¿¿ä íü
Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éë¿¿ä þì.
Óëààí äàíñ íîìûã ãàðãàõàä îðîëöñîí ìýðãýæèëòýí¿¿ä íü Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí
ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí íýãýí á¿ðäýë õýñýã áîëîõ õºõòºí àìüòíû ìýäýýëëèéí
ñàíã áàÿæóóëàõàä òóñàëñàí þì. Ç¿éëèéí òàðõàö, ýêîëîãè, àìüäðàõ îð÷íû áàéäàë,
õîâîðäëûí øàëòãààí, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý çýðãèéã áàãòààñàí ýíý ìýäýýëëèéí ñàíã
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí Àìüòàí ñóäëàëûí òýíõèìýýñ àâ÷ áîëíî. Ìýäýýëëèéí
ñàíä Ìîíãîë óëñûí á¿õ çàãàñíû ìýäýýëýë àãóóëàãääàã áºãººä îéðûí èðýýä¿éä òóñ
ìýäýýëëèéí ñàíä Ìîíãîë îðíû á¿õ ñýýð íóðóóòàí àìüòäûí ìýäýýëëèéã îðóóëàõ áîëíî.
Õàìãààëëûí òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýëä õîâîðäîæ áàéãàà á¿õ õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí
ìýäýýëëèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàæ, öààøäûí òºëºâëºãººã îðóóëñàí áèëýý. Ýíý õàìãààëëûí
òºëºâëºãººíèé ýìõýòãýë íü òóñãàéëàí õýâëýãäýæ áàéãàà áºãººä ýëåêòðîí õóâèëáàðûã
Ëîíäîíû Àìüòàí Ñóäëàëûí Íèéãýìëýãèéí íîìûí ñàíãààð äàìæóóëàí àâ÷ áîëíî
(http://library.zsl.org), www.regionalredlist.com.
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîì íü áàéãàëü õàìãààëëûí íºõöºë áàéäàë
õîéøèä ñàéæèð÷ áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýõ àíõíû ¿íäýñ ñóóðü áîëñíîîðîî Ìîíãîëûí
áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýíý íîìîíä õîâîðäîæ áàéãàà õºõòºí
àìüòäûí òàëààðõ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëèéã ýìõýòãýí ãàðãàñàí áºãººä øèéäâýð
ãàðãàã÷äàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéã õàìãààëàõ íàðèéâ÷èëñàí
òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ, íýí òýðã¿¿íä òîäîðõîéëîí ãàðãàæ èðýõýä õàìãèéí
õýðýãöýýòýé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí áîëíî.
13

18. Ýíýõ¿¿ Óëààí äàíñ íü ñ¿¿ëèéí ¿åä íýëýýä õýìæýýíèé ç¿éë ýðñäýí õîâîðäîæ áàéãààã
õàðóóëñàí. Óëààí äàíñ ãàðñàí ÿâäàë íü áàéãàëü õàìãààëëûí ¿íýëãýý, óðò õóãàöààíû
áàéíãûí òàíäàí ñóäàëãàà õèéõèéí à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëæ ÷àäñàí òºäèéã¿é ç¿éë¿¿ä
ìýäýãäýëã¿éãýýð óñòàõààñ ñýðãèéëæ ÷àäàõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã õàðóóëäàã.
Óëààí äàíñ íü áýë÷ýýð òàëõëàãäëààð áèé áîëñîí îð÷íû äîðîéòîë áîëîí õýò àøèãëàëò
(õóäàëäàà àðèëæààíû çîðèóëàëòàé) ãýõ ìýò Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí õîâîðäëûí
ãîë øàëòãààíóóäûã àíõààð÷ ¿çýõ à÷ õîëáîãäëûã õàðóóëñàí. Ýäãýýð õîâîðäëûí ãîë
øàëòãààíóóä õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëîîð
äàìæóóëàí àðèëãàõ áîëîìæòîé þì. Öàã óóðûí ººð÷ëºëòººñ áèé áîëñîí õºõòºí
àìüòíû õîâîðäëûí øàëòãààíû ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ íü íýëýýä òºâºãòýé þì. Ýöýñò íü
õýëýõýä Óëààí äàíñ íü îäîî áàéãàà ìýäëýãèéí ò¿âøíèéã òîäîðõîéëñíîîðîî öààøèä íýí
òýðã¿¿íä ÿìàð ñóäàëãàà øààðäëàãàòàé áîëîõûã òîäîðõîéëîõîä òóñ äºõºì áîëíî. Ìàø
áàãà ñóäëàãäñàí àòëàà ñîíèðõîëòîé á¿ëãèéí õºõòºí àìüòíûã õàìãààëàí ñóäëàõ àæëóóä
õîéøèä èõýýõýí äýëãýðýõ àíõíû àëõàìûã ýíýõ¿¿ íîì á¿ðä¿¿ëñýí þì.
14

19. ÄÁÕÕ–ÍÛ ÓËÀÀÍ ÄÀÍÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË ÁÀ
ØÀËÃÓÓÐÛà ÀØÈÃËÀÍ Á¯Ñ ÍÓÒÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍÄ
¯ÍÝËÝÕ ÇÀÀÂÀÐ×ÈËÃÀÀ
Óëààí äàíñ íü õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿äèéã îíöëîí àíõààðäàã áºãººä áàðàã 60 æèëèéí
ò¿¿õòýé áè÷èã áàðèìò þì (Baillie, Groombridge, 1996). Ýäãýýð äàíñ àíãèëàë ç¿éí õóâüä
ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé ç¿éë¿¿äèéí óñòàõ ýðñäýëèéã ¿íýëýõ ÷óõàë àðãà õýðýãñýë áîëñîí
òºäèéã¿é õîâîðäîæ áóé ç¿éëä òàâèõ àíõààðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõàä íýí
ò¿ð¿¿íä õèéõ øààðäëàãàòàé àæëûã òîäîðõîéëîõ àíõíû àðãà õýìæýý áîëäîã (Lamoreux
íàð, 2003). Ç¿éëèéí õàìãààëëûí çýðãèéã òîäîðõîéëäîã àíõíû õàðüöàíãóé õèéñâýð àðãà
ç¿éã 1994 îíä ç¿éëèéí äýëõèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëèéã àíãèëàí ñòàíäàðò÷èëæ, òîîí
øàëãóóðò îðóóëñàí èë¿¿ áîäèòîé àðãààð ñîëüñîí áàéíà (Mace, 1994). Øèíý øàëãóóðûã
àíõ óäàà 1996 îíû ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë¿¿ä’ íîìîíä àøèãëàñàí
áàéíà (Baillie, Groombridge, 1996). ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áà øàëãóóð’-ûã
(IUCN, 2001) îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã õàíãàñàí ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ äýëõèéí îëîí
îðíóóä áà ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãóóä íèéòýýðýý àøèãëàæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñûã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðààð ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé
øàëãóóðûí óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’-ûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýñýí (IUCN, 2003). Ýíý
óäèðäàìæààð á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòàõ ýðñäýëòýé ç¿éëèéã ¿íýëäýã áºãººä äýëõèéí
õýìæýýíèé ¿íýëãýýíä òóñãàãäààã¿é çààëòóóäûã îðóóëñàí áàéäàã. Æèøýý íü: á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä óëñ õîîðîíä í¿¿äýëëýäýã ç¿éëèéã, ýñâýë çºâõºí íýã îðîíä õÿçãààðëàãäìàë
ïîïóëÿöèòàé áîëîâ÷ òóõàéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé íü ººð îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðýõ
áîäãàëèóäààñ õàìààðàëòàé ç¿éëèéã ¿íýëæ áîëäîã. Á¿ñ íóòãèéí óñòàõ ýðñäýëèéí ¿íýí çºâ
¿íýëýãýýã ãàðãàõàä óäèðäàìæ íü õî¸ð ÷óõàë îíöëîãòîé áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò: Á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) áîëîí ¯íýëýõ áîëîìæã¿é (¯Á) (Õ¿ñíýãò 1) ãýñýí 2 àíãèëàë
íýìýãäýæ îðæ èðäýã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàë äýëõèéí õýìæýýíä
òàðõñàí áîëîâ÷ òóõàéí á¿ñ íóòàãò îëäîõã¿é áîëñîí ç¿éëýýð èëýðõèéëýãäýíý. ¯íýëýõ
áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàë ¿íýëãýý õèéõýä áîëîìæã¿é ç¿éëýýð èëýðõèéëýãäýíý. Ìîíãîë
îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð òóõàéí ç¿éëèéí
Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè íü äýëõèéí ïîïóëÿöèéí íýãýýñ áàãà õóâèàñ òîãòîæ, á¿ñ íóòãèéí
òàðõàö íü Ìîíãîë óëñûí íèéò íóòàã äýâñãýðèéí íýãýýñ áàãà õóâüä òîõèîëäîæ áàéãàà
áîë ¿íýëýõ áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðóóëñàí. Õî¸ðäóãààðò: óäèðäàìæ íü õî¸ð øàòíû
¿éë ÿâöààñ á¿ðäýíý. ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ààð (IUCN,
2001) ýõëýýä òóõàéí ïîïóëÿöèéã äýëõèéí ïîïóëÿöèéí òºëººëºë ãýæ ¿çýí á¿ñ íóòãèéí
ïîïóëÿöèéí ìýäýýëýëä ¿íýëãýý õèéäýã (Õàâñðàëò I-ýýñ íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Òóõàéí
ïîïóëÿöèä á¿ñ íóòãèéí ãàäíà áàéãàà ïîïóëÿöè íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâàë ¿íýëãýýã ººð÷èëäºã.
Æèøýý íü á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöè íü õºðø
çýðãýëäýý îðíîîñ í¿¿äýëëýí èðäýã áîäãàëèóäààð òýòãýãääýã áîë òóõàéí ïîïóëóöèéí á¿ñ
íóòãèéí óñòàõ ýðñäýë áóóðàõ òóë ¿íýëãýý áóóðíà. Õàðèí á¿ñ íóòãèéí òîî òîëãîé áóóð÷,
òóõàéí ïîïóëÿöè õºðø íóòãèéí ïîïóëÿöèéí áîäãàëèóäààñ ñýëáýãäýõ áîëîìæ ¿ã¿é
áîë ¿íýëãýý íü õîâîðëûí äýýä àíãèëàëä øèëæèí îðíî. Õýðýâ õºðø çýðãýëäýýõ óëñààñ
ïîïóëÿöèä íºëººëæ áóé ãýñýí ìýäýýëýë áàéõã¿é áîë òóõàéí ¿íýëãýýíä ÿìàð÷ ººð÷ëºëò
õèéãäýõã¿é (IUCN, 2003 íàðèéâ÷ëàí õàðíà óó). Èíãýñíýýð òóõàéí ç¿éëèéí Óëààí äàíñíû
àíãèëëûã òýð á¿ñ íóòàãò èë¿¿ áîäèòîé òîäîðõîéëæ ÷àäíà.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð õºõòºí
àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã õèéõäýý ¿íýëãýýã àõèóëàõ, áóóðóóëàõ òîõèîëäîë
ãàðààã¿é. Ó÷èð íü õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèàñ áîäãàëèóäûí í¿¿äýëëýí èðäýã
òàëààðõ íîòîëãîî áàãà áàéñàí áºãººä õºðø çýðãýëäýýõ îðíû ïîïóëÿöèéí íºëººëæ áàéãàà
ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãààã ¿íäýñëýñýí áèëýý.
15

20. Õ¿ñíýãò 1. Óëààí äàíñàíä àøèãëàäàã àíãèëëûí òîäîðõîéëîëò (IUCN, 2001 áîëîí 2003).
Óñòñàí (EX) Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áîäãàëü ìàðãààíã¿éãýýð ¿õñýí áîë òóõàéí àíãèëàë ç¿éí
íýãæèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëäýã. Òóõàéí ç¿éëèéí áîäãàëü áàéæ áîëîõ
àìüäðàõ îð÷íûã òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë, æèëèéí èäýâõèéã
õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, òóõàéí ç¿éëèéí ºìíº íü òàðõàæ áàéñàí á¿õ
ãàçàð íóòãààð ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä òóõàéí
ç¿éëèéã Óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà
àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.
Áàéãàëä óñòñàí (EW) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí áîäãàëèóä çºâõºí òàðèìàë áàéäëààð, õýðýâ çýðëýã
àìüòàí áîë òýæýýìýë áàéäëààð ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà, ýñâýë òóõàéí ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéã
(ïîïóëÿöèóäûã) ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéí ãàäíà áàéãàëèéí íºõöºëä íü áàéëãàæ
áàéãàà áîë Áàéãàëüä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí
áîäãàëü áàéæ áîëîõ àìüäðàõ îð÷èí òîõèðîìæòîé öàã õóãàöààíä (ºäºð, óëèðàë,
æèëèéí èäýâõèéã õàðãàëçàí) íàðèéí ñóäàëæ ¿çýýä, ìºí òóõàéí ç¿éëèéí óóãóóë
íóòàãò ñóäàëãàà õèéæ ¿çýýä íýã ÷ áîäãàëü èëð¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä Áàéãàëüä
óñòñàí ãýñýí àíãèëä îðóóëíà. Ñóäàëãààã òóõàéí ç¿éëèéí àìüäðàëûí ýðãýëò áà
àìüäðàëûí õýëáýðòýé óÿëäñàí öàã õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí áàéõ ¸ñòîé.
Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí áîäãàëü ¿õñýí, ýñâýë ¿çýãäýõýý
óñòñàí (RE) áàéñàí áºãººä äàõèí ýíý íóòàãò øèëæèí èðýõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîëä Á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí àíãèëàëä îðóóëäàã. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí ãýñýí
àíãèëàëä òóõàéí ç¿éëèéã îðóóëàõààñ ºìíº öàã õóãàöààíä åðºíõèé ä¿ðýì òàâèõ
áîëîìæã¿é. Ýíý íü ç¿éëèéí òàëààðõ ñóäàëãàà õýð õèéãäñýíýýñ õàìààðàõ áîëíî.
Óñòàæ áàéãàà (CR) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ
ýðñäýë òóéëûí èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áàéãàà ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Óñòàæ áîëçîøã¿é (EN) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ
ýðñäýë ìàø èõ áàéãààã èëòãýí Óñòàæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Ýìçýã (VU) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí òàëààðõ á¿õ áàðèìò A-ãààñ Å õ¿ðòýëõ àëü íýã
øàëãóóðààð Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýãäýæ áàéãàà áîë áàéãàëüä óñòàõ ýðñäýë
èõ áàéãààã èëòãýí Ýìçýã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ
(NT) áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ãýñýí àíãèëëààð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îéðûí
èðýýä¿éä óñòàæ, õîâîðäîæ áàéãààã èëòãýñýí äýýðõ àíãèëëûí àëü íýãð¿¿ øèëæèí
îðæ áîëçîøã¿é ç¿éëèéã Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
Àíõààðàëä Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã À-ãààñ Å õ¿ðòýëõ øàëãóóðààð øàëãàæ ¿çýõýä Óñòàæ
ºðòºõººðã¿é (LC) áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã ýñâýë Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é çýðýã àíãèëëûí àëü
íýãýýð ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áàéãàà òóë Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é ç¿éë ãýñýí àíãèëàëä
õàìààðóóëíà. ªðãºí òàðõàö íóòàãòàé, ýëáýã ç¿éë ýíý àíãèëàëä õàìààðíà.
Ìýäýýëýë äóòìàã (DD) Òóõàéí àíãèëàë ç¿éí íýãæèéí ïîïóëÿöèéí òºëºâ áàéäàë áîëîí òàðõàöûã ¿íäýñëýí
óñòàõ ýðñäýëèéã òîãòîîõ øóóä áà øóóä áóñ ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é
áàéãàà íºõöºëä Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà. Òóõàéí ç¿éëèéí
ýëáýãøèë, òàðõàöûí òàëààð ìýäýýëýë äóòìàã áàéæ áîëíî. Ìýäýýëýë äóòìàã ãýñýí
àíãèëàë íü óñòàõ, õîâîðäîõ ýðñäýëèéã èëýðõèéëñýí àíãèëàë áèø þì. Ç¿éëèéã
ýíý àíãèëàëä îðóóëàõ íü òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èë¿¿ ìýäýýëýë õýðýãòýé áàéãààã
èëýðõèéëäýã òºäèéã¿é òóõàéí ç¿éëèéí òàëààð èðýýä¿éä ñóäàëãàà õèéãäýæ, òóõàéí
ñóäàëãàà íü òýð ç¿éëèéã óñòàõ ýðñäýëòýéã íîòëîõ áîëîìæòîé áàéæ áîëíî. Áàéãàà
ìýäýýëëèéã àøèãòàéãààð õýðýãëýõ íü ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéí ç¿éëèéã Ìýäýýëýë
äóòìàã ìºí óñòàõ ýðñäýëòýéã èëýðõèéëñýí àíãèëëûí àëèíä íü õàìààðóóëàõàà ìàø
àíõààðàëòàé øèéäýõ õýðýãòýé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàö íóòàã õàðüöàíãóé
õÿçãààðëàãäìàë, òóõàéí ç¿éëèéã îëîí æèëèéí òýðòýýä ñóäàëñàí áîë òýð ç¿éëèéã
õîâîðäîõ, óñòàõ ýðñäýëòýé àíãèëàëä îðóóëàõ íü çàéëøã¿é çºâ ç¿éòýé øèéäâýð
þì.
¯íýëýõ áîëîìæã¿é Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä ¿íýëýõ øààðäëàãà õàíãààã¿é àíãèëàë ç¿éí íýãæèéã ¯íýëýõ
(NA) áîëîìæã¿é ãýñýí àíãèëàëä õàìààðóóëíà.
16

21. ÀÐÃÀ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝÃÝÝ
Íýð òîìú¸î, àíãèëáàð
Ýíý íîìîíä îðñîí Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòäûí ç¿éëèéí æàãñààëò íü òóñ îðíû áîëîí
îëîí óëñûí Õºõòºí ñóäëàà÷äûí íýëýýä îëîí óäààãèéí óóëçàëòûí ¿ð ä¿íä ãàðãàñàí.
Óëààíáààòàðò áîëñîí ýõíèé óóëçàëòààð Äóëàìöýðýí (1968), Mallon (1985), Wilson, Reeder
(1993), Tinnin íàð, (2002) çýðýã á¿òýýë¿¿ä áîëîí ÄÁÕÕ-íû äýëõèéí õºõòºí àìüòíû
¿íýëãýýíèé (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) æàãñààëòóóäûã íýãòãýí õÿíàæ õºõòºí àìüòíû
ç¿éëèéí æàãñààëòûí àíõíû õóâèëáàðûã ãàðãàñàí þì. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç
áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðûí ¿åä ÿðèãäñàí àíãèëàë ç¿éí ìàðãààíòàé
àñóóäëûã ïðîôåññîð M. Stubbe òýðã¿¿òýé 20 ñóäëàà÷èä õàìòàð÷ øèéäâýðëýñýí.
Ñåìèíàðûí äàðààãààð äàõèí õóðàëäàæ Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí
ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áîëîí Óëààí äàíñíû áàðèìòëàõ ç¿éëèéí æàãñààëòûã ýöñèéí
áàéäëààð áàòëàí ãàðãàñàí.
‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûã (IUCN, 2001) çºâõºí áàéãàëüä
çýðëýã áàéäëààðàà óóãóóë íóòàãòàà áàéãàà áîëîí ò¿¿õýí òàðõàö íóòàãò íü ñýðãýýí
íóòàãøóóëæ áàéãàà ïîïóëÿöèä (ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí Òàõü àäóó ãýõ ìýò) õýðýãëýñýí.
Óñíû áóëãà Mustela vison Schreber, 1777; Áîð õàðõ Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769);
Çààðò õàðõ Ondatra zibethicus (Linnaeus, 1766); Ãýðèéí õóëãàíà Mus musculus Linnaeus,
1758 çýðýã Ìîíãîë îðîíä øèíýýð íóòàãøèæ áàéãàà äºðâºí ç¿éë õºõòºí àìüòíûã Ìîíãîë
óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìîíä îðóóëààã¿é áèëýý.
Ìàçààëàé áààâãàéí Ursus arctos gobiensis Sokolov, Orlov, 1992 àíãèëàë ç¿éí ñòàòóñûã
óëàì òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéñàí õýäèé ÷ òóõàéí ç¿éëèéã ýíý íîìîíä Õ¿ðýí
áààâãàéí Ursus arctos Linnaeus, 1758 áèåý äààñàí ñàëáàð ç¿éë ãýæ ¿çýí ¿íýëãýý õèéñýí.
Àíãèëàë ç¿éí õóâüä øèéäýãäýýã¿é áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí ýíý ñàëáàð ç¿éëèéã Ìîíãîë
îðîíä õàìãààëëûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé, òîäîðõîé ç¿éë ãýæ ¿íýëñýí. Oakenfull íàðûí
(2000) ãåíåòèê ñóäàëãààíû ñàÿõíû ìýäýýã õàðàõàä Òàõü àäóó íü àäóóòàé ¿ðæèëä îðæ
áàéñàí ãýñýí ìýäýýëýë áàéäàã áà àäóóòàé óäàì òºð뺺𺺠îéð õîëáîîòîé áîëîâ÷ ò¿¿íèéã
áèåý äààñàí ç¿éë ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ýíý íîìîíä çºâõºí áàéãàëüä çýðëýãøèæ áàéãàà òàõü
àäóóíû ïîïóëÿöèä ¿íýëãýý õèéñýí áîëîõîîð òàõü àäóóã Equus ferus przewalskii (Groves,
1986) ãýñýí ëàòèí íýðýýð îðóóëñàí. Õàâòãàé òýìýý áîëîí ãýðèéí òýìýýòýé ïîïóëÿöèóäûí
õîîðîíä ãåíåòèê ñîëèëöîî áàéäàã õýäèé ÷ îð÷èí ¿åèéí ãåíåòèê ñóäàëãàà õàâòãàé òýìýý
íü áèåý äààñàí ç¿éë áàéæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà (Han íàð, 2002). Óëààí äàíñ áîëîí
ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìòàíä õàâòãàé òýìýýã Camelus bactrianus ferus Przewalski,
1878 ãýñýí ëàòèí íýðýýð îðóóëñàí áºãººä ò¿¿íèé çýðëýã ïîïóëÿöèä ¿íýëãýý õèéñíèéã
èëýðõèéëíý. Óëààí äàíñàíä îðñîí õºõòºí àìüòíû çàðèì ç¿éëèéí õóâüä Ìîíãîë îðîíä
òîõèîëäîõ íýã áîëîí õýä õýäýí òîäîðõîé ñàëáàð ç¿éëèéã îðóóëñàí. Æèøýý íü Ìîíãîë
áºõºí Saiga tatarica mongolica Bannikov, 1946 ãýñýí ñàëáàð ç¿éëèéã Óëààí äàíñàíä
îðóóëñàí þì. Äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éë¿¿äýýñ áóñàä òîõèîëäîëä ¿íýëãýýã ç¿éëèéí ò¿âøèíä
õèéñýí.
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí ñåìèíàðààð áàòàëñàí
ç¿éë¿¿äèéã áóþó 2005 îíû áàéäëààð Ìîíãîë îðîíä òîõèîëäîæ áàéñàí ç¿éë¿¿äèéã
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû óëààí äàíñ áîëîí ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìòàíä îðóóëñàí
17

22. áîëíî (Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 1). Cåìèíàðûí äàðààãààð Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áîëîõ
áîëîìæèò ç¿éëèéã òýäãýýðèéí òàðõàö íü òýëñýí, õèëèéí îéðîëöîî òîõèîëäñîí ãýñýí
ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí íýìæ îðóóëàâ. Ìîíãîëä òîõèîëäîæ áîëîõ ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã
ñåìèíàðûí äàðàà Æàãñààëò 1-ä íýìæ îðóóëàí (+) íýìýõ òýìäýãýýð òýìäýãëýñýí áºãººä
óã òýìäýã á¿õèé ç¿éë¿¿äýä ñåìèíàðûí ¿åýð ¿íýëãýý õèéãýýã¿é áîëíî. Ìîíãîë îðîíä
òîõèîëäîõ áîëîìæòîé ç¿éë¿¿äèéã Ìîíãîë îðíîîñ èëð¿¿ëýýã¿é òóë òóõàéí ç¿éë îëäñîí
íîòîëãîî áèé áîëòîë òýð ç¿éëèéã áîëîìæèò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëàõ áîëíî
(Õàâñðàëò II, Æàãñààëò 2).
Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûã Ìîíãîë îðíû òîäîðõîé á¿ñ íóòãààð ÿëãàí çààæ ãàðãàâ.
Èíãýõäýý íýãýíò õýâøñýí Ìîíãîë óëñûí ôèçèê ãàçàð ç¿éí çóðãèéã ¿íäýñëýí Öýãìèä
(1969), Grubov (1982), Ðà÷êîâñêàÿ (1993), Áàííèêîâ (1954) íàðûí óðãàìàë, õºõòºí
àìüòíû ãàçàð ç¿éí ìóæëàëûí çóðãààð ñýëáýí áàÿæóóëæ, Í. Áàòñàéõàí (õýâëýãäýýã¿é
ìýäýý) öýãöëýí õÿíàñàí áèëýý (Çóðàã 1). Ýíý 16 á¿ñýä õóâààñàí çóðàã õºõòºí àìüòíû
òàðõàëòûã óðãàìëûí ãàçàðç¿éòýé õîëáîí óðüäûíõààñ àðàé òîä òîìðóóí õàðóóëíà ãýæ
¿çëýý.
Çóðàã 1. Ìîíãîë îðíû Õºõòºí àìüòäûí òàðõàöûí çóðãèéã òàéëáàðëàõàä àøèãëàõ Ìîíãîë îðíû ãàçàð
ç¿éí ìóæóóä (Öýãìèä, 1969; Ãðóáîâ, 1982). 1 = Õºâñãºëèéí óóëñ, 2 = Õýíòèé íóðóó, 3 = Õàíãàéí íóðóó,
4 = Ìîíãîë Äàãóóðûí õýýð, 5 = Èõ õÿíãàíû óóëñ, 6 = Ìîíãîë Àëòàéí íóðóó, 7 = Òºâ õàëõûí õýýð,
8 = Äîðíîä Ìîíãîë, 9 = Èõ íóóðóóäûí õîòãîð, 10 = Îëîí íóóðûí õºíäèé, 11 = Óìàðä ãîâü, 12 = Äîðíîä
ãîâü, 13 = Ãîâü Àëòàé íóðóó, 14 = Ç¿¿íãàðûí ãîâü öºë, 15 = Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë, 16 = Àëàøàíü ãîâü öºë.
Ç¿éëèéí òàðõàöûí çóðàã
Ìîíãîëûí õºõòºí àìüòíû îäîîãèéí òàðõàöûí äèæèòàë çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí
Õºõòºí Àìüòäûí ¯íýëãýýíèé áàãèéíõíààñ (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) àâñàí. Òýð
òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí
ñåìèíàðò îðîëöîã÷èä äàõèí õÿíàñàí þì. Òàðõàöûí çóðãèéã ººð÷èëñºí øàëòãààíûã
òýìäýãëýí áàðèìòæóóëæ, Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàíä îðóóëñàí. Òàðõàöûí çóðàãò óëñûí õèë îð÷ìîîð òàðõñàí ç¿éë¿¿äèéã îðóóëñàí
õýäèé ÷ ýíý ìýäýýëëèéã ñåìèíàðààð íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóë
çºâõºí ºðãºí òàðõàöòàé ç¿éë¿¿äèéí òàðõöûã ýíý çóðãààð ¿ç¿¿ëñýí áîëíî. Òàðõàöûí
çóðãèéã ñåìèíàðààð ñàéæðóóëàí, ãàçðûí çóðàã õèéäýã ArcView 3.0 õóâèëáàðûí
18

23. êîìïüþòåðèéí ïðîãðàììûã àøèãëàí ç¿éëèéí áàÿëàã, õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí áàÿëàã,
áàãà ñóäëàãäñàí ç¿éëèéí íÿãòøèë ºíäºð áàéãàà ãàçðûã òîãòîîí ãàðãàñàí. Ç¿éë
á¿ðèéí òàðõàöûí çóðãèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí çóðàãòàé
äàâõöóóëàí òóõàéí ç¿éëèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð
õàìðàãäàæ áàéãààã ãàðãàñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí çóðãèéã ÄÁÕÕ-íû òóñãàé
õàìãààëàëòàé ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí çóðãààí àíãèëëûí äàãóó õèéãäñýí ͯÁ-ûí
Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð, Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õÿíàëòûí Òºâèéí Òóñãàé
õàìãààëàëòàé ãàçðûí äýëõèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí (http://sea.unep-wcmc.org/wdpa/)
ìýäýýëýëä ¿íäýñëýí ãàðãàñàí. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ‘Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí
ìåíåæìåíòèéí àíãèëëûí óäèðäàìæ’-ààñ àâíà óó (IUCN, 1994).
Ãàð çóðàã
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû Óëààí äàíñ íîìîíä îðñîí ç¿éë á¿ðèéí ãàð çóðãèéã
Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëèéí ò¿¿õèéí ìóçåéí öóãëóóëãà, áîëîí Ognev (1948), Áîáðèíñêèé
íàð (1965), Corbet, Ovenden (1982), Görner, Hackethal (1988), Màcdonald, Barret (1993),
Øåíáðîò íàð (1995), Ñîêîëîâ íàð (1996), Schober, Grimmberger (1998), Ïàâëèíîâ íàð
(2002) çýðýã á¿òýýë¿¿äýýñ àøèãëàâ. Çóðãèéã ìàø ñàéí çóðàõûã õè÷ýýñýí áîëîâ÷ çàðèì
ç¿éëèéí ìýðýã÷ àìüòäûã áèåòýýð íü õàðààä õýýðèéí íºõöºëä òîäîðõîéëîõîä ÷ õýö¿¿
áàéäãèéí íýãýí àäèë áýðõøýýë çóðàõ ¿åä ÷ òîõèîëäîæ áàéâ. Õºõòºí àìüòäûí èë¿¿
íàðèéí ìýäýýëëèéã Ñîêîëîâ, Îðëîâ (1980) áóþó Äóëàìöýðýí (1970) íàðûí òîäîðõîéëîõ
áè÷ã¿¿äýýñ õàðíà óó.
19

24. 20

25. ǯÉËÈÉÍ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÀÃÓÓËÃÀ
Wilson, Reeder íàðûí (1993) ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õÿíàí öýãöýëñýí àíãèëàë ç¿éã áàðèìòëàí
Óëààí äàíñíû õºõòºí àìüòäûã äàðààõ çàãâàðààð áè÷ëýý. ¯¿íä:
Ç¿éëèéí íýð, çîõèîã÷
Ò¿ãýýìýë íýð (Ìîíãîë, Àíãëè)
Ìîíãîë äàõü ñàëáàð ç¿éë (õýðýâ áàéâàë)
Èæèë íýð (õýðýâ áàéâàë)
Îëîí óëñûí ¿íýëãýý (îëîí óëñàä óñòàõ ýðñäýëòýé)
Ç¿éë á¿ðèéí äýëõèéí ïîïóëÿöèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõäàà ÄÁÕÕ-íû ‛2004 îíû ÄÁÕÕ-
íû Óëààí äàíñíû õîâîðäîæ áóé ç¿éë’ íîìîíä îðñîí ¿íýëãýýã øóóä àøèãëàâ (IUCN,
2004). Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí òºñëèéí ñåìèíàðààð
îäîîãèéí îëîí óëñûí ¿íýëãýýíä ººð÷ëºëò îðóóëñàí áîë íýã äóãèðàã õàðààð (•)
òýìäýãëýñýí. Õýðýâ ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóðûã (IUCN, 2001)
àøèãëàí ç¿éëä àíõ óäàà ¿íýëãýý õèéñýí áîëîí ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû çîõèîã÷äûí
ãàðãàñàí ¿íýëãýýíèé øèéäâýðèéã õ¿ëýýæ áàéãàà ç¿éëèéã õî¸ð äóãàðèã õàðààð (••)
òýìäýãëýñýí.
Á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýý (Ìîíãîë óëñàä óñòàõ ýðñäýëòýé)
Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýã àíõ óäàà ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí
äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð: 3.1 Õóâèëáàð’ (IUCN, 2001) (Õ¿ñíýãò 1-èéí àíãèëàë
áîëîí òîäîðõîéëîëòûã õàðíà óó) áîëîí ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû Á¿ñ íóòãèéí
ò¿âøíèé ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’-ûí (IUCN, 2003) äàãóó õèéâ. Õýðýâ
Ìîíãîë îðîíä ýíäåìèê ç¿éë áàéâàë á¿ñ íóòãèéí ¿íýëãýýòýé îëîí óëñûí ¿íýëãýý
èæèë áàéíà.
¯íýëãýýíèé ¿íäýñëýë
‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëàë áîëîí øàëãóóð’-ûí (IUCN, 2001) ¿íýëãýýã õýðýãëýõ
¿íäýñëýëèéã ç¿éë òóñ á¿ðò Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí
ñàí ñåìèíàðààð ãàðãàñàí. Ýíý õýñãèéã ‘ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé
øàëãóóðûí ¿íýëãýýíèé óäèðäàìæ: 3.0 Õóâèëáàð’ (IUCN, 2003) áîëîí Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíòàé õîëáîæ óíøèõ õýðýãòýé.
Õàìãààëñàí áàéäàë
Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòäûã õàìãààëñàí õóóëèóäàä Ìîíãîë óëñûí õîëáîãäîõ
õóóëèóä (Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü, Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò) áîëîí
îëîí óëñûí õóóëèóä (Çýðëýã óðãàìàë, àìüòíû õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí
õýìæýýíä õóäàëäààëàõ êîíâåíö (ÕÇÎÕÊ): UNEP-WCMC (2006) õàðíà óó) îðíî. Äýýð
äóðäñàí õóóëèóäàä àãíóóðûí õóãàöàà, ãàäààäûí àí÷äàä àãíóóëàõ õýìæýý, çºâøººðºë
çýðãèéã áàãòààñàí. Ç¿éë òóñ á¿ðèéí òàðõàöûí õýäýí õóâü íü òóñãàé õàìãààëàëòàé
ãàçàð íóòàãò õàðúÿàëàãäàæ áóéã òîîöîí ãàðãàñàí. Òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàðò áàéãàà
á¿õ ç¿éëèéã Ìîíãîë óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòãèéí õóóëèàð õàìãààëäàã.
Äýëõèéí òàðõàö
ÄÁÕÕ-íû (2004) áàðèìòàëæ áàéãàà äýñ ìàÿãààð áàðóóíààñ ç¿¿í õ¿ðòëýõ á¿õ óëñûí
íýðèéã æàãñààñàí áàéõ áà íýìýëò òîäîðõîéëîëòûã ç¿éëèéí ìýäýýëýëä îðóóëñàí.
Îäîîãèéí òàðõàö ãýäýã îéëãîëòîíä óóãóóë òàðõàöûíõ íü ãàäíà áàéãàà óëñ îðîíä
21

26. íóòàãøóóëñàí [íóòàãøóóëñàí] ýñâýë á¿ñ íóòàãòàà óñòñàíààñ äàõèí íóòàãøóóëñíûã
[ñýðãýýí íóòàãøóóëñàí] ãýæ òóñ òóñ òýìäýãëýí îðóóëñàí.
Á¿ñ íóòãèéí òàðõàö
Ç¿éë òóñ á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí òàðõàöû㠺㿿ëáýðýýð òàéëáàðëàæ Ìîíãîë îðîí äàõü
òàðõàöûí çóðàã äàãàëäóóëñàí. Òàðõàöûí çóðãèéã ãàðãàõäàà Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí
îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðûí ÿâöàä ÄÁÕÕ-íû Äýëõèéí õºõòºí
àìüòíû ¿íýëãýýíèé çóðàã (IUCN-GMA, õèéãäýæ áàéãàà) äýýð ¿íäýñëýí ñóäàëãààíû
õýðýãëýõ¿¿í, ìóçåéí öóãëóóëãà, çàñãèéí ãàçðûí áîëîí áàéãàëü îð÷èíã õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò ìýäýý, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí àæèãëàëò çýðýã øèíý ìýäýýãýýð
íýìýí áàÿæóóëñàí. Òàðõàöûí çóðãèéã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýëëýýð áàÿæóóëæ
áîëîìæîîðîî íàðèéâ÷ëàí õèéñýí áîëîâ÷ íýëýýä îëîí ç¿éëèéí òàðõàöûí ìýäýýëýë
äóòìàã áàéñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Öààøèä ñóäàëãàà õèéãäýõ òóñàì òàðõàöûí çóðàãò
ººð÷ëºëò îðîõ áîëíî. Òóõàéí ç¿éëèéí Ìîíãîë îðíû ãàäíà òàðõñàí ìýäýýëëèéã
øèíý÷ëýýã¿é áîëíî.
Õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí
Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàí ñåìèíàðò îðîëöîã÷äûí
òîäîðõîéëñíîîð õîâîðäëûí ãîë øàëòãààí, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëèéã
íýãòãýí ä¿ãíýâ. Õîâîðäëûí øàëòãààíûã á¿ðä¿¿ëæ áóé ¿éë ÿâö íü íàðèéí òºâºãòýé
áà ìàø îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýð èëýðñýí. Íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëëèéí Ìîíãîë îðíû
áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûí ìýäýýëëèéí ñàíãààñ àâàõ áîëîìæòîé þì.
22

27. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË
Ìîíãîë îðíû óóãóóë 128 ç¿éë õºõòºí àìüòíûã ¿íýëñíýýñ 16 õóâü íü á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä õîâîðäëûí àíãèëàëä îðñíû 2 õóâü íü Óñòàæ áàéãàà (ÓÁ), 11 õóâü íü Óñòàæ
áîëçîøã¿é (ÓÁî), 3 õóâü íü Ýìçýã (Ý) (Çóðàã 2) àíãèëàëä õàìðàãäàæ áàéíà. Õîâîðäîæ
áîëçîøã¿é (ÕÁ) ãýñýí àíãèëàëä 6 õóâü íü îðñîí. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû 37 õóâü íü
Ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) ãýñýí àíãèëàëä îðæ áàéíà. Ǻâõºí íýã ç¿éë øàðíàä öººâºð (Cuon
alpinus) Ìîíãîë îðîíä á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí (ÁÍÓ) ãýäãèéã òîãòîîâ.
ÁÍÓ, 1 %
ÓÁ, 2 %
ÓÁî,11 %
Ý, 3 %
ÌÄ, 37 % ÕÁ, 6 %
˻, 40 %
Çóðàã 2. ÄÁÕÕ-íû Óëààí äàíñíû àíãèëëààð ¿íýëñýí íèéò 128 õºõòºí àìüòíû á¿ñ íóòãèéí õàìãààëëûí
òºëºâ áàéäëûã õóâèàð èëýðõèéëñýí äèàãðàìì. ÁÍÓ = Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí, ÓÁ = Óñòàæ áàéãàà,
ÓÁî = Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ý = Ýìçýã, ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÌÄ =
Ìýäýýëýë äóòìàã.
Õîâîðäëûí òºëºâ áàéäàë íü Ìîíãîë îðíû õºõòíèé àíãèëàë ç¿éí á¿ëã¿¿äýýð ÿëãààòàé
áàéíà (Çóðàã 3). Ìîíãîë îðíû òóóðòíû (Artiodactyla, Perissiodactyla) ç¿éëèéí èõýíõ íü
(11/14 áóþó 79 õóâü) á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, ¿ëäñýí ãóðâàí
ç¿éëèéí õî¸ð íü õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä îðñîí. Öîîõîð èðâýñ (Uncia uncia),
Îéí áóëãà (Martes zibellina), Ìàçààëàé áààâãàé (Ursus arctos gobiensis) çýðýã Ìîíãîë
îðíû ìàõàí èäýøò àìüòäûí 12 õóâü íü õîâîðäëûí àíãèëàëä îðñîí áºãººä 22 õóâü íü
õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî), 36 õóâü íü àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é (Àª) àíãèëàëä îðñîí.
Ìýðýã÷äèéí 12 õóâü íü ìºí õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî)
àíãèëàëä 2 õóâü, ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) àíãèëàëä 45 õóâü íü îðæ áàéíà. Æèæèã (ìýðýã÷
áèø) õºõòºí àìüòíû ç¿éë¿¿ä (Lagomorpha, Chiroptera, Erinaceomorpha, Soricomorpha)
õîâîðäëûí àíãèëàëä îðîîã¿é áºãººä èõýíõ áóþó 43 õóâü íü ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ)
àíãèëàëä îðñîí. Èéì ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéãàà íü æèæèã õºõòºí àìüòíû ñóäàëãàà áàãà
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õîéøèä æèæèã õºõòºí àìüòíû íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà õèéâýë
õîâîðäëûí àíãèëàëä îðîõ ç¿éëèéí òîî èõñýõ áîëîìæòîé þì.
23

28. Òóóðòàí Ìàõ÷òàí
ÁÍÓ, 4 %
ÓÁ, 4 %
Àª, 7 % ÓÁ, 14 % ÓÁî, 4 %
ÌÄ, 26 %
ÕÁ, 14 % Ý, 4 %
Ý, 14 % ÕÁ, 22 %
ÓÁî, 51 %
˻, 36 %
Æèæèã õºõòºí (ìýðýã÷ áèø) Ìýðýã÷òýí
ÓÁî, 10 %
Ý, 2 %
ÕÁ, 2 %
ÌÄ, 43 %
ÌÄ, 45 %
˻, 57 % ˻, 41 %
Çóðàã 3. Ìîíãîë óëñûí õºõòºí àìüòíû àíãèëàë ç¿éí 4 á¿ëãèéã õàìãààëëûí çýðýãëýëýýð õàðüöóóëñàí
äèàãðàìì. ÁÍÓ = Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óñòñàí, ÓÁ = Óñòàæ áàéãàà, ÓÁî = Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ý = Ýìçýã,
ÕÁ = Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, Àª = Àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÌÄ = Ìýäýýëýë äóòìàã.
Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû 21 ç¿éë õîâîðäëûí àíãèëàëä îðæ, 8 ç¿éë õîâîðäîæ
áîëçîøã¿é (ÕÁî) àíãèëàëä îðæ áàéíà (Õ¿ñíýãò 2). Íýëýýä îëîí òîõèîëäîëä ýäãýýð
ç¿éë¿¿äèéí ñàëáàð ç¿éë íü Òºâ Àçèä ýíäåìèê òóë òóõàéí ç¿éë¿¿ä íü õºõòºí àìüòäûí
îëîí ÿíç áàéäëûí õàìãààëàëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä
õîâîðäñîí Ñîîòîí àëàãäààõàé (Euchoreutes naso), Õóëàí àäóó (Equus hemionus), Õàâòãàé
òýìýý (Camelus bactrianus ferus), Òàòààð áºõºí (Saiga tatarica), Öîîõîð èðâýñ (Uncia
uncia) ãýõ ìýò 12 ç¿éë äýëõèéí õýìæýýíä õîâîðäñîí áîëîí õîâîðäîæ áîëçîøã¿é (ÕÁî)
àíãèëàëä îðñîí.
24

29. Õ¿ñíýãò 2. Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä õîâîðäîæ áàéãàà (Óñòàæ áàéãàà, Óñòàæ áîëçîøã¿é, Ýìçýã) áîëîí
õîâîðäîæ áîëçîøã¿é õºõòºí àìüòàä.
Õîâîðäîæ
Óñòàæ áàéãàà Óñòàæ áîëçîøã¿é Ýìçýã
áîëçîøã¿é
Ìàçààëàé áààâãàé Ìîíãîë òàðâàãà Ñîîòîí àëàãäààõàé Áàðààí õýðýì
Ursus arctos gobiensis Marmota sibirica Euchoreutes naso Sciurus vulgaris
Òàõü àäóó Ãîçîîðîé çóðàì Îéí áóëãà Åâðàçèéí øèë¿¿ñ
Equus ferus przewalskii Spermophilus alashanicus Martes zibellina Lynx lynx
Õàëèóí áóãà Åâðàçèéí ìèíæ Õàð ñ¿¿ëòèé Ìàíóóë ìèé
Cervus elaphus Castor fiber Gazella subgutturosa Otocolobus manul
Äàâæàà àëàãäààãà Öàà áóãà Ñààðàë ÷îíî
Allactaga elater Rangifer tarandus Canis lupus
Ç¿¿íãàð äààõàé Õÿðñ ¿íýã
Stylodipus sungorus Vulpes corsac
Ñóõàéí ÷è÷¿¿ë Øàð ¿íýã
Meriones tamariscinus Vulpes vulpes
Öîîõîð èðâýñ Çýðëýã ãàõàé
Uncia uncia Sus scrofa
Õóëàí àäóó ßíãèð ÿìàà
Equus hemionus Capra sibirica
Õàâòãàé òýìýý
Camelus bactrianus ferus
Àðãàëü õîíü
Ovis ammon
Öàãààí çýýð
Procapra gutturosa
Òàòààð áºõºí
Saiga tatarica
Áàäàíãà õ¿äýð
Moschus moschiferus
Ìîëöîã õàíäãàé
Alces alces
25

30. 26

31. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÕÒªÍ ÀÌÜÒÍÛ ÒÀÐÕÀÖ
Õºâñãºëèéí óóëñ, Õýíòèé íóðóó, Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýãò 60-ààñ äýýø ç¿éëèéí
õºõòºí àìüòàí íóòàãëàæ áàéãàà ó÷ðààñ Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã íü
òóñ îðíû õîéä íóòãààð õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà (Çóðàã 4). Ìîíãîë îðíû õºõòºí
àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã íü õîéíîîñ ºìíº ð¿¿ãýý áóóð÷ áóé ÷èã õàíäëàãàòàé áàéíà.
Ìîíãîë îðíû ºìíºä áîëîí ç¿¿í ºìíºä õýñýãò, ÿëàíãóÿà Ãîâü Àëòàé íóðóó, Àëàøàíü
ãîâü, Äîðíîä ãîâü, Äîðíîä Ìîíãîë çýðýã íóòãóóäàä ç¿éëèéí áàÿëàã õàìãèéí áàãà áàéíà.
0-6
7-13
14-20
21-27
28-34
35-41
42-48
49-55
56-62
Çóðàã 4. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ç¿éëèéí áàÿëàã. Áàðààí ºí㺠òîäðîõ äóòàì ç¿éëèéí áàÿëàã èõýñíý.
Ìîíãîë îðíû õîéä õýñýãò õîâîðäîæ áàéãàà ç¿éëèéí íÿãòøèë èë¿¿ èõ áºãººä ÿëàíãóÿà
Õàíãàé íóðóóíû õîéä õýñýãò õàìãèéí èõ áàéíà (Çóðàã 5). Ìîíãîë îðíû ç¿¿í áîëîí ç¿¿í
óðä õýñãýýð õîâîðäîæ áàéãàà ç¿éëèéí òîî õàðüöàíãóé öººí áàéãàà íü òóõàéí íóòàã íü
ç¿éëèéí áàÿëàã áàãà áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì. Õýäèéãýýð Ç¿¿íãàðûí ãîâü, Àëòàéí ºâºð
ãîâü çýðýã áàðóóí ºìíºä íóòãóóä ç¿éëèéí áàÿëàã áàãà áàéäàã áîëîâ÷ õîâîðäîæ áàéãàà
ç¿éë îëîí áàéíà. Ìîíãîë îðíû òºâ õýñãèéí Òºâ õàëõûí õýýðò õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí
òîî íü ýíý á¿ñýä òîõèîëäñîí ç¿éëèéí òîîòîé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéãààä íèéñëýë
Óëààíáààòàðûí îéð îð÷ìûí õ¿í àìûí íÿãòøèë, àæ àõóéí õºãæèë, çàìûí õºäºë㺺í
íºëººëæ áàéõ òàëòàé.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Çóðàã 5. Ìîíãîë îðíû õºõòíèé ç¿éëèéí õîâîðäëûí áàéäàë. Áàðààí ºí㺠òîäðîõ òóñàì õîâîðäîæ áóé
ç¿éëèéí òîî èõñýíý.
27

32. Õîâîðäîõ ýðñäýëèéí ¿íýëãýý õèéõýä ìýäýýëýë äóòìàã áàéãàà ç¿éë¿¿äèéã Ìýäýýëýë
äóòìàã (ÌÄ) àíãèëàëä îðóóëñàí. Ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé õýðíýý, ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí
òîî èõ áàéãàà á¿ñ íóòãóóäûã ç¿éëèéí áàÿëãèéí çóðàã áîëîí ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí
òàðõàöûí çóðàã õîîðîíäîî îéðîëöîî õàðàãäàæ áàéãààãààð çóðàãäñàí (Çóðàã 6). Õàíãàé,
Õºâñãºë, Õýíòèé íóðóó çýðýã ç¿éëèéí áàÿëàã èõòýé íóòãóóäàä ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí
èõýíõ íü áàéíà. Àëàøàíü ãîâü çýðýã ç¿éëèéí áàÿëàã áàãàòàé á¿ñ íóòàãò ìýäýýëýë äóòìàã
ç¿éëèéí òîî öººí áàéíà (Çóðàã 6). Àëòàéí ºâºð ãîâü öºë ç¿éëèéí áàÿëàãààð áàãà áàéãàà
áîëîâ÷ õîâîðäîæ áóé ç¿éëèéí òîî îëîí, ìýäýýëýë äóòìàã (ÌÄ) ç¿éë öººí áàéãàà íü
öºëèéí áîëîí çàðèìäàã öºëèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõààð áàéãóóëñàí Ãîâèéí èõ äàðõàí
ãàçðûí À õýñýãò ñóäàëãààíû àæèë õàðüöàíãóé ñàéí õèéãäñýíòýé õîëáîîòîé.
0-2
3-5
6-8
9 - 11
12 - 14
15 - 17
Çóðàã 6. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òàðõàö. Áàðààí ºí㺠òîäðîõ òóñàì
ìýäýýëýë äóòìàã ç¿éëèéí òîî íýìýãäýíý.
28