1. พรรษาที่ ๑
- จําพรรษาที่อิสิปตนมฤคทายวัน โปรดปญจวัคคีย สังฆรัตนะ เกิดขึ้นครั้งแรกในโลก โปรดพระยสะ และสหาย
๔๕ คน
ออกพรรษา ใหสาวก ๖๐ รูป มีอํานาจบวชกุลบุตร ไดโดยวิธีใหรับไตรสรณคมน
- โปรดภัททวัคคีย ๓๐ รูป โปรดชฎิลสามพี่นอง บวชเปนเอหิภิกขุ ๑,๐๐๐ รูป แสดงอาทิตตปริยายสูตรสําเร็จพระ
อรหันตหมด
ไปราชคฤหโปรดชาวเมืองและพระเจาพิมพิสารเปนพระโสดาบัน ถวายวัดเวฬุวันเปนวัดแรก ใหสงฆสาวกรับ
อารามที่มีผูถวายได
พระอัญญาโกณฑัญญะบวชปุณณมันตานีบุตร ( ลูกนองสาว ) บรรลุอรหันต ได ๒ อัครสาวก อุปติสสะและโกลิ
ตะ
บวชบรรรลุเปนพระอรหันต บวชพระมหากัสสปะโดยรับโอวาท ๓ ขอ
พรรษาที่ ๒
- จําพรรษาที่เวฬุวัน ออกพรรษา เสด็จเมืองเวสาลี แควนวัชชี สอนพระอานนทใหสาธยายรัตนสูตร บรรเทาภัย
ของชาวเมือง
พระอานนทฟงกถาวัตถุ ๑๐ ประการ ( ของพระปุณณมันตาณีบุตร ) เปนพระโสดาบัน
พรรษาที่ ๓
- จําพรรษาที่เวฬุวัน ราชคฤหเศรษฐี ขอสรางเสนาสนะถวายสงฆ เปนที่พํานักถาวร อนุญาตเภสัช ๕ ชนิด และ
ภัตฯ ประเภทตางๆ
อนุญาตการอุปสมบทโดยวิธีญัตติจตุตถกรรม พระสารีบุตรบวชใหราธะพราหมณเปนรูปแรก
อนุญาตวันประชุมสงฆ และแสดงธรรมใน ๑๔ คํ่า ๑๕ คํ่า และ ๘ คํ่า ของขางขึ้นและขางแรม
พรรษาที่ ๔
- จําพรรษาที่เวฬุวัน โปรดหมอชีวกโกมารภัจจเปนพระโสดาบัน ถวายชีวกอัมพวันอนุญาตผาไตรจีวร ๓ ผืน,ผา
จีวร ๖ ชนิด
ออกพรรษา เทศนโปรดพุทธบิดา สําเร็จพระอรหันตและนิพพาน และจุดเพลิงพระบรมศพ
พรรษาที่ ๕
- จําพรรษาที่กฏาคารศาลา ปามหาวัน นอกเมืองเวสาลี พระนางประชาบดี ยอมรับคุรุธรรม ๘ ประการ บวชเปน
ู
ภิกษุณีองคแรก
แลวสําเร็จเปนพระอรหันต-พระนางยโสธราบวชในสํานักพระนางประชาบดีเถรี บรรลุเปนพระอรหันต นาง
รูปนันทา บวชตามหมูญาติ ทรงแสดงฤทธิ์โปรด สําเร็จเปนพระอรหันตออกพรรษา เสด็จไปภัททิยนคร แควนอัง
คะ โปรดเมณฑกะเศรษฐี ธนัญชัยเศรษฐี

2. นางวิสาขาและหมูญาติ เปนพระโสดาบัน อนุญาตโครสทั้ง ๕ ทรงอนุญาตนํ้าผลไมทุกชนิด ( เวนนํ้ากับเมล็ดนํ้า
ขาวเปลือก )
นํ้าใบไมทุกชนิด ( เวนนํ้าผักดอง ) นํ้าดอกไมทุกชนิด ( เวนนํ้าดอกมะซาง ) นํ้าออยสด ทรงอนุญาตใหฉันผักสด
ทุกชนิด
และของขบฉันที่ทําดวยแปง ใหฉันผลไมไดทุกชนิด แสดงมหาปเทส ๔ สิ่งที่ควรและไมควรสําหรับสงฆ
พรรษาที่ ๖
- จําพรรษาที่มกุลบรรพต แควนมคธ หามพระภิกษุแสดงอิทธิปาฏิหาริย ปรารภจะแสดงยมกปาฏิหาริยเอง
ออกพรรษา เดียรถียสรางสํานักหลังวัดเชตวัน พระเจาปเสนทิโกศล เปลี่ยนเปนสรางอารามสําหรับภิกษุณี เรียก
ราชการาม
เพ็ญเดือน ๘ แสดงยมกปาฏิหาริย นอกเมืองสาวัตถี
พรรษาที่ ๗
- จําพรรษาที่ที่สวรรคชั้นดาวดึงส แสดงพระอภิธรรมโปรดพุทธมารดาตลอดไตรมาสจนบรรลุเปนพระโสดาบัน
เรื่องอังกุรเทพบุตรและอินทกเทพบุตร ลงจากชั้นดาวดึงส ที่ประตูเมืองสังกัสสะ หลังออกพรรษา เสด็จกรุงสาวัต
ถี
ปรารภเรื่องนางปฏิปูชิกา ภรรยาของมาลาภารีเทพบุตร นางจิญจมาณวิกา ใสความพระพุทธเจา ถูกธรณีสูบลง
อเวจีมหานรก
พรรษาที่ ๘
- จําพรรษาที่เภสกฬาวัน ภัคคชนบท บิดาของสิงคาลกมานพบวช บรรลุพระอรหันต หลังออกพรรษา บัญญัติ
สิกขาบทเรื่อง
การผิงไฟของภิกษุ โปรดมาคันทิยาพราหมณและภรรยา จนขอบวชทั้ง ๒ คนแลวไดบรรลุเปนพระอรหันต
นางมาคันทิยาผูเปนธิดาผูกจิตอาฆาตในพระศาสดา เศรษฐีโกสัมพี ๓ คนตามไปฟงธรรมที่วัดเชตวัน
เมืองสาวัตถีบรรลุเปนพระโสดาบันและไดสราง โฆสิตาราม ปาวาริการาม และกุกกุฏาราม ถวายที่โกสัมพี
พรรษาที่ ๙
- จําพรรษาที่โกสัมพีเรื่องนางสามาวดี ไดเปนมเหสีพระเจาอุเทน ถูกนางมาคันทิยาวางแผนเผาทั้งปราสาทจน
ตาย
หลังออกพรรษา สงฆที่โฆสิตาราม โกสัมพี แตกความสามัคคี
พรรษาที่ ๑๐
- จําพรรษาที่รักขิตวัน (ปาปาริเลยยกะ)อยูระหวางกรุงโกสัมพีกับกรุงสาวัตถี ชางปาริเลยยกะและวานรถวาย
อุปฏฐากพระพุมธองค
หลังออกพรรษา หมูสงฆชาวโกสัมพีมาขอขมาตอพระองค ทําใหสังฆสามัคคี

3. พรรษาที่ ๑๑
- จําพรรษาที่หมูบานพราหมณ เอกนาลา ใตเมืองราชคฤห แควนมคธ หลังออกพรรษา ไมปรากฏหลักฐาน
พรรษาที่ ๑๒
- จําพรรษาที่ควงไมสะเดา เมืองเวรัญชา ทรงไมอนุญาติใหมีการบัญญัติสิกขาบท หลังออกพรรษา เรื่องเอ
รกปตตนาคราช
พระนางปชาบดีเถรี ทูลลานิพพาน ประชุมเพลิง การอุปสมบท ๘ วิธี
พรรษาที่ ๑๓
- จําพรรษาที่จาลิกบรรพต เมืองจาลิกา เรื่องพระเมฆิยะ หลังออกพรรษา แสดงมงคลสูตร ๓๘ ประการ แสดง
กรณีเมตตาสูตร
เรื่องพระพาหิยะทารุจิริยะ พระอัญยาโกณฑัญญะทูลลานิพพาน
พรรษาที่ ๑๔
- จําพรรษาที่วัดเชตวัน สาวัตถี สามเณรราหุลอุปสมบท ตรัสภัทเทกรัตตคาถา แสดงนิธิกัณฑสูตร หลังออก
พรรษา บัญญัติวิธีกรานกฐิน
อนุญาตสงฆ รับการปวารณาปจจัยเภสัชเปนนิตย
พรรษาที่ ๑๕
- จําพรรษาที่นิโคธาราม กรุงกบิลพัสดุ เจาศากายะถวายสัณฐาคาร แสดงสัปปุริสธรรม ๗ ประการ
เรื่องพระเจาสุปปพุทธะถูกธรณีสูบลงอเวจีหลังออกพรรษา ไมปรากฏหลักฐาน
พรรษาที่ ๑๗
- จําพรรษาที่วัดเวฬุวัน พระทัพพมัลลบุตรทูลลานิพพาน หลังออกพรรษา เรื่องพระวักกลิ
พรรษาที่ ๑๘
- จําพรรษาที่จาลิกบรรพต เมืองจาลิกา หลังออกพรรษา เสด็จเมืองอาฬาวีครั้งที่ ๒ โปรดธิดาชางหูกบรรลุโสดา
ปตติผล
ชางหูกผูเปนบิดาขอบวชสําเร็จอารหัตตผล ตรัสอริทรัพย ๗ ประการ
พรรษาที่ ๑๙
- จําพรรษาที่จาลิกบรรพต เขตเมืองจาลิกา ออกพรรษา เรื่องโปรดโจรองคุลีมาล เรื่องสันตติมหาอํามาตยบรรลุ
อรหัตตผลแลวนิพพาน

4. พรรษาที่ ๒๐
- จําพรรษาที่เวฬุวัน เมืองราชคฤห พระอานนทไดเปนอุปฏฐากประจําพระองค พระอานนททูลขอพร ๘ ประการ
พรรษาที่ ๒๑-๔๕
- จําพรรษาที่วัดเชตวัน วัดบุพพาราม สลับกันไปหลังออกพรรษาที่จาริกไปตามตําบลตางๆ เพื่อโปรดเวไนยสัตว
- ประมาณพรรษาที่ ๒๑ จําที่วัดบุพพาราม สาวัตถี พระองทรงแสดงโอวาทปาฏิโทกขในที่ประชุมสงฆทุกกึ่งเดือน
ครั้งแรก
- ประมาณพรรษาที่ ๒๖ พระราหุลนิพพาน
- พรรษาที่ ๓๗ เทวทัตคิดปกครองสงฆ วางแผนปลงพระชนมพระศาสดา ปลงพระชนมพระเจาพิมพิสาร พระ
เทวทัตถูกธรณีสูบ
- พรรษาที่ ๓๘ แสดงสามัญญผลสูตรแกอชาติศัตรู อชาติศัตรูแสดงตนเปนพุทธมามกะ กรุงสาวัตถี อํามาตยกอ
การขบถ
พระเจาปเสนทิโกศลสิ้นพระชนม พระเจาวิฑูฑภะฆาลางวงศศากยะ พระเจาวิฑูฑภะสิ้นพระชนม
- พรรษาที่ ๔๓ พระยโสธราเถรีนิพพาน
- พรรษาที่ ๔๔ แสดงธรรมใที่วัดเชตวัน ตอบปญหาเทวดา หลังออกพรรษา พระสารีบุตรทูลลานิพพาน
พระสารีบุตรโปรดมารดาจนบรรลุโสดาปตติผลพระสารีบุตรนิพพาน พระโมคคัลลานะถูกโจรที่เดียรถียจางมา 
ทําราย
พระโมคคัลลานะนิพพาน นางอัมพปาลีถวายอาราม นางอัมพปาลีบรรลุธรรม
- พรรษาที่ ๔๕ ภิกษุจําพรรษารอบกรุงเวสาลี ตรัสอานุภาพอิทธิบาท ๔ ทรงปลงอายุสังขาร ตรัสโพธิปกขิยธรรม
๓๗ ประการ
นายจุลทะถวายสุกรมัททวะ ตรัสถึงสังเวชนียสถาน ๔ แหง วิธีปฏิบัติกับพุทธสรีระปจฉิมโอวาทแกภิกษุ เสด็จ
ปรินิพพาน
โรงเรียนพระปริยัติธรรมแผนกธรรม
ตามพระราชบัญญัติเกณฑทหาร มีการยกเวนสามเณรผูรูธรรมไมตองเขาเกณฑทหาร ทางเถรสมาคมจึง
ไดกําหนดองคของสามเณรผูรูธรรมขึ้น และจัดการสอบไล เพื่อใหสามเณรที่กําลังเรียนบาลีไมตองสึกไปเปน
ทหาร จึงเปนตนกําเนิดของการศึกษาพระปริยัติธรรมแผนกธรรม
ตอมาสมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชิรญาณวโรรส ไดทรงรจนานวโกวาท เพื่อทรงสอนพระภิกษุ
ใหมผูบวชชั่วคราว ระหวางพรรษาเปนเวาลา ๓ เดือน และเพื่อใหไดประโยชนทั่วไป จึงไดใหใชหนังสือนวโกวาท
เปนแบบเรียน สําหรับนักธรรมชั้นตรี ทรงรจนาธรรมวิภาคปริจเฉท ๒ เปนแบบเรียนสําหรับนักธรรมชั้นโททรง
รจนาวินัยมุขกับพุทธประวัติเลม ๑,๒,๓ เปนแบบเรียนสําหรับนักธรรมชั้นเอกรวมทั้งไดใหมีการแตงเรียงความแก
กระทูธรรม เพื่อใหนักเรียนรูจักแตงเทศนและแสดงธรรมเปน ในชั้นตอมาเมื่อคฤหัสถมีความประสงคจะเรียน
และสอบความรูนักธรรมชั้นบาง ทางคณะสงฆก็ไดจัดใหมีการสอบธรรม สําหรับคฤหัสถ เรียกวา ธรรมศึกษา
แบงออกเปน ๓ ชั้น คือ ธรรมศึกษาตรี - โท - เอก ในสวนของพระภิกษุสามเณรเรียกวานักธรรม มีนักธรรมตรี -

5. โท - เอก นักธรรมตรีจัดเปนนวกภูมิเปนบุพภาคของการเรียนบาลีประโยค ๓ นักธรรมโทจัดเปนมัชฌิมภูมิ เปน
บุพภาคของการศึกษาบาลี ในชั้นประโยค ๔ ถึง ประโยค ๖ นักธรรมเอกจัดเปนเถรภูมิเปนบุพภาคของ
การศึกษาบาลีประโยค ๗ ถึงประโยค ๙ และเปลี่ยนมาใชชื่อวา เปรียญธรรม (ป.ธ.) ซึ่งไดใชมาจนถึงทุกวันนี้
มหามงกุฎราชวิทยาลัยและมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว มีพระราช
ประสงค ในอันที่จะใหพระภิกษุสามเณรไดมีการศึกษาในระดับอุดมศึกษา เพื่อความเจริญรุงเรืองไพบูลยของ
พระพุทธศาสนา จึงไดโปรดเกลา ฯ ใหจัดตั้งสถาบันการศึกษาในสวนของคณะสงฆธรรมยุติกนิกาย พระราชทาน
นามวา มหามงกุฎราชวิทยาลัย เมื่อป พ.ศ.๒๔๓๙ โดยเปลี่ยนนามมหาธาตุวิทยาลัย ซึ่งพระองคไดทรงสถาปนา
ไว เมื่อป พ.ศ.๒๔๓๒
การศึกษาพระปริยัติธรรมแผนกภาษาบาลี
กอนป พ.ศ.๒๔๖๙ การสอบพระปริยัติธรรมแผนกภาษาบาลี ผูที่เขาสอบตองเขาสอบตอหนา
คณะกรรมการ ตอหนาพระที่นั่งในพระบรมมหาราชวัง โดยการจับฉลาก แลวเขาไปแปลบาลีดวยปากเปลา ซึ่ง
เรียกตอกันมาวา สมัยแปลดวยปากเปลา คณะกรรมการตัดสินใหคะแนนและรูผลกันในวันนั้น ผูที่สอบไดจะ
ไดรับพระราชทานไตรจีวร แพร ซึ่งเปนของที่มีคามากในสมัยนั้น มีพระเปรียญธรรม ๙ ประโยค (ป.ธ.๙) เทาที่พอ
มีหลักฐานที่รวบรวมไดดังนี้
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดแก สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย (จี่ ป.ธ.๙)
เปนชาวจังหวัดพระนครศรีอยุธยา เกิดเมือป พ.ศ.๒๓๓๖ บวชอยูที่วัดราชบูรณะ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์
่
เปนพระราชาคณะที่พระอมรโมลี เมื่อป พ.ศ.๒๓๖๕ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย (จี) มรณะภาพเมื่อป พ.ศ.
่
๒๔๑๖ อายุ ๘๑ ป เปนเจาอาวาสวัดประยุรวงศาวาส นานที่สุดถึง ๔๑ ป
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ไดแก พระอุดมปฏก นามเดิม สอน ฉายา พุทฺธสโร เปน
ชาวจังหวัดพัทลุง เคยเปนเจาอาวาสวัดหงสาราม รูปที่ ๕ เปนเปรียญธรรม ๙ ประโยค ไดรับพระราชทานสมณ
ศักดิ์เปนพระราชาคณะ ที่พระอุดมปฏก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เมื่อพระบาทสมเด็จ
พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ขึ้นครองราชย ดวยเหตุที่ทานเคยคัดคานการตั้งคณะธรรมยุตินิกาย จึงไดลาออกจาก
เจาอาวาส กลับไปอยูที่ภูมิลําเนาเดิม พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงใหอาราธนามาในงานพระราช
พิธีเฉลิมพระชนมพรรษา ทรงรับสั่งวา "ทานเดินทางมาแตไกล นานปจึงไดพบกัน ขอจงใหพระดยมใหชื่นใจท
เถิด" เมื่อทานไดรับอนุญาตจากสมเด็จพระสังฆราชแลว ทานก็ตั้งพัดยศขึ้นถวาพระพรเปนภาษาบาลีวา
อติเรกวสฺสสตํ ชีว อติเรกวสฺสสตํ ชีว อติเรกวสฺสสตํ ชีว
ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ
สุขิโต โหตุ ปรมินฺทมหาราชา
สิทฺธิ กิจฺจํ สิทธิกมฺมํ สิทฺธิลาโภ ชโย นิจฺจํ
ปรมินฺทมหาราชาวรสฺส ภวตุ สพฺพทา ขอถวายพระพร
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงสดับ แลวทรงโปรดคําถวายพระพรบทนี้มาก จึงทรงสั่งใหถือ
เปนธรรมเนียม ใหพระสงฆใชพรบทนี้ถวายพระมหากษัตริย ในพระราชพิธีทั้งปวง จนถึงทุกวันนี้ โดยทรงเติมคํา
วา ชีว เปน ชีวตุ เทานั้น และไดถือเปนธรรมเนียมสืบมาวา พระภิกษุผูที่จะถวายอดิเรกไดนั้น ตองมีสมณศักดิ์
เปนพระราชาคณะ จนถึงป พ.ศ.๒๕๑๐ ทางการคณะสงฆจึงไดอนุญาตใหพระครูสัญญาบัตรชั้นเอก ผูดํารง
ตําแหนงเจาอาวาสพระอารามหลวง ซึ่งถือพัดยศเปลวเพลิง เปนผูถวายอดิเรกไดโดยอนุโลม

6. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว มีอยู ๓ ทานดวยกันคือ
สมเด็จพระสังฆราช (สา) ปุสฺสเทวมหาเถร วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพ ฯ เปนสมเด็จ
พระสังฆราชองคที่ ๙ แหงกรุงรัตนโกสินทร นามเดิม สา ประสูติเมื่อป พ.ศ.๒๓๕๖ ภูมิลําเนาเดิมอยูจังหวัด
ราชบุรี เมื่อป พ.ศ.๒๓๗๐ อายุ ๑๔ ป สอบได ๒ ประโยค ไดเปนเปรียญวังหนา เนื่องจากการสอบพระปริยัติ
ธรรมสมัยนั้น ตองสอบใหได ๓ ประโยคในคราวเดียวกัน จึงถือวาสอบไดเปรียญ
ครั้งนั้นสมเด็จพระบวรราชเจา กรมพระราชวังบวรมหาศักดิ์พลเสพ ทรงอุปการะพระภิกษุสามเณรที่สอบ
ไดตั้งแต ๒ ประโยค จนกวาจะสอบไดเปรียญ ๓ ประโยค ดังนั้นผูที่สอบได ๒ ประโยค จึงเรียกกันวา เปรียญวัง
หนา
เมื่อทานอายุได ๑๘ ป ไดเขาสอบอีกครั้งหนึ่ง สอบคราวเดียวได ๙ ประโยค เมื่อป พ.ศ.๒๓๗๔ นับเปน
สามเณรเปรียญ ๙ ประโยครูปแรกของกรุงรัตนโกสินทร เมื่ออุปสมบทได ๖ พรรษา ไดเปนพระราชคณะที่พระ
อมรโมลี ตอมาไดลาสิกขาออกไปประกอบอาชีพอยางคฤหัสถ
ตอมาเมื่อป พ.ศ.๒๓๙๕ เมื่ออายุได ๓๙ ป พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงโปรดใหทานกลับ
เขามาอุปสมบทใหม ทานไดสอบเปรียญ ๙ ประโยคอีกครั้งหนึ่ง จึงมีนามวา พระมหาสา ปุสฺสเทโว เปรียญธรรม
๑๘ ประโยค เพราะในสมัยนั้น ภิกษุสามเณรเปรียญ หรือนักธรรมรูปใดลาสิกขาไป เมื่อกลับเขามาบวชใหมตอง
สอบใหมหมดตั้งแตตน ระเบียบดังกลาวไดยกเลิกไป เมื่อป พ.ศ.๒๔๘๐
สมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทว) ไดรับพระราชทานสถาปนาเปนสมเด็จพระสังฆราช เมื่อป พ.ศ.
๒๔๓๖ สิ้นพระชนม เมื่อป พ.ศ.๒๔๔๒ พระชนมายุได ๘๗ พรรษา เปนสมเด็จพระสังฆราชได ๖ ป
สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย (ฉิม) วัดโมลีโลกยาราม ภายหลังยายไปอยูวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์
ทานแตกฉานในภาษาบาลีมาก ไดแตงคาถาภาษาบาลีถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว มีคําขึ้นตน
วา ยํยํ เทวมนุสฺสานํ ซึ่งทางคณะสงฆยังคงใชสวดในพระราชพิธีจนถึงปจจุบัน
สมเด็จพระวันรัต (ทับ พุทฺธศิร) วัดโสมนัสวิหาร ทานเกิดเมื่อป พ.ศ.๒๓๔๙ อุปสมบทเมื่อป พ.ศ.
ิ
๒๓๖๙ ไดเปรียญ ๙ ประโยค เมือป พ.ศ.๒๓๗๙ ยายจากวัดราชาธิวาสไปครองวัดโสมนัสวิหาร เมื่อป พ.ศ.
่
๒๓๙๙ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน ที่พระอริยมุนี เมื่อป พ.ศ.๒๓๙๙ มรณะภาพเมื่อป พ.ศ.๒๔๓๔ อายุ
๘๖ ป
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว
สมเด็จพระพุฒาจารย (ศรี อโนมสิริ) สอบไดเปรียญธรรม ๘ ประโยค ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่ง
เกลาเจาอยูหัว ครั้งทรงผนวช เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ขึ้นครองราชย พระองคทรงมี
พระราชดําริวา ความรูของทานถึงภูมิเปรียญธรรม ๙ ประโยค จึงพระราชทานเพิ่มเติมใหอีกหนึ่งประโยค รวม
เปน ๙ ประโยค และทรงตั้งใหเปนพระราชาคณะฤกษ ในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อป พ.ศ.๒๓๙๔ ที่
พระวรญาณมุนี และทรงเปลี่ยนเปน พระอโนมามุนี ในปเดียวกัน ปตอมาโปรดใหทานเปนหัวหนาคณะสมณทูต
ไปลังกาทวีป และโปรดใหยายจากวัดบวรนิเวศไปเปนเจาอาวาสวัดปทุมคงคา
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว
พ.ศ.๒๔๔๕ สมเด็จพระสังฆราช (อยู ญาโนทัย) สมเด็จพระสังฆราช องคที่ ๑๕ สถิตยอยูวัดสระเกศ
ทานเปนพระมหาเปรียญที่สอบได ๙ ประโยค เปนรูปแรกในรัชกาลนี้ ที่ไดรับพระมหากรุณาธิคุณใหรถหลวง

7. นําไปสงถึงพระอาราม และไดถือเปนธรรมเนียมปฏิบัติสืบตอมาจนถึงปจจุบันวา ภิกษุสามเณรที่สอบไดเปรียญ
ธรรม ๙ ประโยค ทางสํานักพระราชวังจะจัดรถหลวงนําสงถึงวัด (ในกรุงเทพฯ) ทุกรูป
ทานไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปนที่พระปฎก เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๑ เปนสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ
สมเด็จพระสังฆราช เมื่อป พ.ศ.๒๕๐๖ สิ้นพระชนมเมื่อป พ.ศ.๒๕๐๘ พระชนมายุได ๙๐ พรรษา
พ.ศ.๒๔๔๕ พระมหาเหรียญ วัดสุทัศยเทพวราราม ทานเปนเปรียญ ๙ ประโยค ของสํานักเรียนธรรม
วัดสุทัศน ฯ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะที่พระศรีสุทธิวงศ เมื่อป พ.ศ.๒๔๔๗ มรณะภาพ
เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๑ อายุ ๓๙ ป พรรษา ๑๘
พ.ศ.๒๔๔๖ พรมหาไคล อุตโม วัดสุทัศนเทพวราราม ไดัรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะ
ที่พระอมรเมธาจารย เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๒ ถึงแกมรณภาพ เมื่อป พ.ศ.๒๔๗๗ รวมอายุ ๕๓ ป พรรษา ๓๓
พ.ศ.๒๔๔๖ พระมหาอยู เขมจาโร (อุดมศิลป) วัดเทพศิรินทราวาส ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน
พระราชาคณะที่พระอมราภิรักขิต เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๒ ลาสิกขาเมื่อป พ.ศ.๒๔๕๙เขารับราชการในกรม
ศึกษาธิการเปนพนักงานราชบัณฑิต ไดรับพระราชทานบรรดาศักดิเ์ ปนพระธรรมนิเทศทวยหาญ ไดโอนไปเปน
หัวหนาอนุศาสนาจารยืในกองทับบก เปนอนุศาสนาจารยคนแรกของกองทัพไทย จนเษียณอายุราชการ เมื่อป
พ.ศ.๒๔๘๕
พ.ศ.๒๔๔๗ สมเด็จพระวันรัต (เฮง เขมจารี) วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์
เปนพระราชาคณะที่ พระศรีวิสุทธิวงศ เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๕ เปนสมเด็จพระวันรัตน เมื่อป พ.ศ.๒๔๘๒
พ.ศ.๒๔๔๘ สมเด็จพระวันรัต (เผื่อน ติสฺสทตฺโต) วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ไดรับพระราชทาน
สมณศักดิ์เปนพระราชาคณะที่ พระศากยบุตติยวงศ เมื่อป พ.ศ.๒๔๖๔ เปนสมเด็จพระวันรัต เมื่อป พ.ศ.๒๔๘๘
ทานเปนสังฆมนตรีวาการองคการปกครองรูปแรก ตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ พ.ศ.๒๔๘๔ ทานมรณะภาพ
เมื่อป พ.ศ.๒๔๙๐ อายุ ๗๒ ป
พระมหาหรุม พฺรหฺมโชติโก ป.ธ.๙ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปนพระราชาคณะชั้นสามัญ ที่พระอมร
โมลี เมื่อป พ.ศ.๒๔๔๙ ไดลาสิกขาเมื่อป พ.ศ.๒๔๖๕
พระมหาอําพัน อรุโณ ป.ธ.๙ ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปนพระราชาคณะชั้นสามัญที่พระกวีวงศ เมื่อ
ป พ.ศ.๒๔๕๒ ภายหลังลาสิกขาเมื่อใดไมปรากฏ
พ.ศ.๒๔๕๑ สมเด็จพระสังฆราช (ปลด กิตฺติโสภโณ) วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม สอบได ป.ธ.๙
ตั้งแตครั้งยังเปนสามเณร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงโปรดปรานมาก ทรงใหจัดรถเขาขบวน
แหนําสงถึงพระอาราม ตอมาทรงอุปถัมภจัดการใหอุปสมบทเปนนาคหลวง และไดถือเปนธรรมเนียมสืบมาจนถึง
ปจจุบันวา สามเณรรูปใดสอบได ป.ธ.๙ ทรงรับสามเณรรูปนั้นไวในพระบรมราชูปถัมภ ใหเขาอุปสมบทเปนนาค
หลวงเปนกรณีพิเศษ ทานไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะที่พระศรีสุทธิวงศ เมื่อป พ.ศ.๒๔๖๖
เปนสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราชองคที่ ๑๔ เมื่อป พ.ศ.๒๕๐๓ สอบไดเปรียญธรรม ๙
ประโยค
พ.ศ.๒๔๕๓ พระมหาทวี สุวฑฺฒโน วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม สอบไดเปรียญธรรม ๙ ประโยค เปน
รูปแรกของวัด เมื่ออุปสมบทได ๘ พรรษา ไดรับพระราชทานสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะที่อมรโมลี พรรษาที่
๑๒ ไดขอลาสิกขา ออกไปรับราชการที่กระทรวงธรรมการ และกระทรวงการคลังตามลําดับ เปนกรรมการชําระ

8. ปทานุกรม (พจนานุกรม) ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ไดรับพระราชทานบรรดาศักดิ์เปน หลวงเทพดรุณานุศิษฎ (ทวี
ธรรมธัช) ยศเปนรองอํามาตยเอก
ตั้งแตป พ.ศ.๒๔๖๙ ทางการคณะสงฆไดกําหนดวิธีการสอบเปนแบบขอเขียน และเพิ่มเปนสามวิชาคือ
๑. วิชาเขียนไทยเปนมคธ โดยออกขอสอบเปนภาษาไทย ใหผูเขาสอบเขียนตอบเปนภาาามคธ
๒. วิชาแปลไทยเปนมคธ ขอสอบแปลมาจากภาษามคธเปนภาษาไทย ใหตอบเปนภาษามคธ
๓. วิชาแปลมคธเปนไทย ออกขอสอบเปนภาษามคธใหตอบเปนภาษาไทย
ตั้งแตป พ.ศ.๒๔๕๑ จนถึงป พ.ศ.๒๕๐๒ เปนเวลา ๕๑ ป ไมปรากฎวามีสามเณรรูปใดสอบได ป.ธ.๙
เลย
ผูที่สอนไดตั้งแตเปรียญธรรม ๓ ประโยค ขึ้นไปยังคงเขารับพระราชทานประกาศนียบัตร พัดยศเปรียญ
และไตรจีวรในพระบรมมหาราชวัง ในวันขึ้น ๑๔ ค่ํา เดือน ๖ กอนวันวิสาขบูชา ๑ วัน เปนประจําทุกป เรียกวา
วันทรงตั้งพระเปรียญ พระภิกษุที่สอบไดประโยค ป.ธ.๓ แลว ถายังไมผานพนวัน จะยังไมใชคํานําหนาชื่อวา พระ
มหาไมได คงใชเชนเดียวกับสามเณร คือ มีคําวาเปรียญตามหลังชื่อ
ตั้งแต ป พ.ศ.๒๔๘๘ เปนตนมา มีพระภิกษุามเณรสอบไดมากขึ้น จึงทรงมอบหมายใหสมเด็จ
พระสังฆราชสกลมหาสังฆปรินายก ทรงดําเนินการแทนพระองค ยกเวนผูที่สอบได ป.ธ.๖ และ ป.ธ.๙ ยังคงโปรด
ใหเขารับพระราชทานประกาศนียบัตร พัดยศเปรียญและไตรจีวร เหมือนเดิม และยังคงใหรถหลวงนําสงเฉพาะผู
ที่สอบได ป.ธ.๙
หลังจากป พ.ศ.๒๕๑๐ ทางคณะสงฆโดยสมเด็จพระพุทธโฆษาารย (ฟน ชุตินธรมหาเถระ ป.ธ.๙) วัด
สามพระยา ครั้งดํารงสมณศักดิ์ที่ พระธรรมปญญาบดี แมกองบาลีสนามหลวง ไดจัดใหมีการสอบเปรียญธรรม
ประโยค ๑ - ๒ อีกครั้งหนึ่ง หลังจากที่คณะสงฆไดยกเลิกการสอบประโยค ๑ - ๒ ไปชั่วระยะหนึ่ง
เมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงจัดองคนักธรรมขึ้นครบทั้งสามชั้น แลวในป
พ.ศ.๒๔๕๔ ไดเปดสอบนักธรรมตรีขึ้นเปนปแรก พระปลัดแบน คณฺฐาภรโณ อายุ ๒๗ พรรษา ๗ วัดบวชนิเวศ
วิหาร สมัครสอบเปนรูปแรกและสอบไดเปรูปแรก ภายหลังทานไดเปนที่พระรัตนธัชมุนี พระราชาคณะชั้นธรรม
ตอมาในป พ.ศ.๒๔๖๐ ไดเปดสอบนักธรรมโท พ.ศ.๒๔๖๕ เปดสอบนักธรรมเอก
ไดมีการจัดใหสอดคลองกับการศึกษาบาลี เดิมดังที่ไดกลาวมาแลวแตตนในเรื่องของนวกภูมิ มัชฌิมภูมิ
และเถรภูมิ จึงนิยมเรียกผูที่สอบบาลีได ป.ธ.๓ วา เปรียญตรี ผูที่สอบ ป.ธ. ๔ - ๕ - ๖ วา เปรียญโท และเรียกผูที่
สอบได ป.ธ.๗ - ๘ - ๙ วา เปรียญเอก
ผนวก ก
การศึกษาภาษาบาลี ถือไดวาเปนการรักษาวรรคดีบาลีแหงพระพุทธศาสนา อันทรงไวซึ่งหลักคําสอนทาง
พระพุทธศาสนา ใหคงอยูเปนมรดกทางศาสนา วัฒนธรรมและวรรณคดี