1. ENBI-GMD 1 (2010-2011) Gedragsbiologie
De ethologie van vlinderrupsen
Onderzoek naar het territoriaal gedrag van
Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller),
de voorjaarskortvleugelmot
Tymo Muus Achtergrond:
eigen foto

2. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Inleiding
In Nederland kennen we ca. 2380 soorten
vlinders,
waarvan ruim 300 exoten (geïmporteerd) of
soorten die op de status “uitgestorven” staan.
Vlinders maken binnen de orde der insecten
(Insecta) het grootste deel uit, met nu al
180.000 soorten (aan het begin van mijn
hobby, in 2003: 155.000 soorten!).
Wetenschappelijke term: Lepidoptera (lepido =
schubben; ptera = vleugels).
De onderverdeling in ons land is als volgt:
- Dagvlinders ca. 100 soorten
- Grote nachtvlinders ca. 800 soorten
- Micro-vlinders/motten ca. 1400 soorten
(naar Kawahara et al. 2009)

3. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Inleiding
Diurnea fagella is een soort die behoort tot de
Chimabachidae, een familie binnen de
Lepidoptera.
Het is een “motje” oftewel, micro-vlinder.
In 2009 heeft de soort voor het eerst een
Nederlandse naam gekregen, samen met de
1400 soorten. Voorjaarskortvleugelmot,
vernoemd naar het seizoen waarin de vlinders
vliegen en de wijfjes met korte vleugels. Enige
taak: paren en eitjes leggen, vliegen is dus niet
nodig volgens de evolutie.
Ze is polyfaag, oftewel, leeft op zeer veel
loofbomen en struiken. Niet op kruiden,
naaldbomen en bijzondere cultivars zoals
buxus, vlinderstruiken en hulst.
(^ naar Funet.fi, website)

4. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Inleiding
Het was de tweede vlindersoort ter wereld
waarbij ontdekt werd, dat de soort geluid
produceerde als rups door Hunter (1987). De
rups maakt het geluid met de poten.
De soort produceert geen geluid van binnenuit,
maar uitwendig. De enige soort(en) die geluid
van binnenuit produceert is de
doodshoofdvlinder, Acherontia atropos.
YOUTUBE
Binnen verschillende taxa, zoals de
tijgervlinders, eenstaartvlinders en
nachtpauwogen, is nu ook geluidsproductie
waargenomen. Eigen foto
Een interessant stuk is te vinden in Nature
genaamd “Caterpillar Talk” YOUTUBE

5. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Onderzoeksvraag
Hoe draagt het gedrag bij aan de
overleving en het succes van deze rups?
Uit de leer van Nikolaas Tinbergen -
volgend de vraag “Waarnaar”.
Hypothese
De rups zet een territorium uit en kan
daarbij de belagers weren, waardoor
het blijft overleven.
eigen foto

6. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Materialen en methodiek P. vitrealis
eigen foto‟s
- voorjaarskortvleugelmot
(Diurnea fagella)
Exempl: Friesche Veen, Groningen GR
(25-9-2010) op eik (Quercus)
- satijnlichtmot (Palpita vitrealis)
Exempl: Friesche Veen, Groningen GR
(22-9-2010) op licht gevangen vlinder,
A. Jagersma, eitjes gelegd, kweekrupsen
- oorwurm (Forficula auricularia)
Exempl: Beetsterzwaag FRL
(27-9-2010) onder steen
- Jodekoekpotten met eikentak incl. bladeren
- Ethogram in Excel maken, per 10 seconden, 5 minuten per
sessie. Printen en invullen.
- Grote klok, om de seconden goed bij te houden.
- Potlood/gum
- Excel om het grafiek daarna in te plotten. Oorwurm
(Wikipedia)

7. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaten
Foto: Harthmut Strutzberg
P.S.
Sorry, ik wist niet goed hoe alles „netjes‟ in een grafiek te verwerken!

8. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaat 1: Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 seconden
Situatie zonder min min min min min
ander dier: in uut
1
uut
2
uut
3
uut
4
uut
5
eigen omgeving
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
250
260
270
280
290
300
stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
nakauwen 1 1 1 1 1 1
poepen
rag op blad spinnen
blad omvouwen/spinnen
vreten
rag op blad spinnen
blad omvouwen/spinnen
vreten
langzaam lopen
snel lopen
oppervlak proeven
verkennend opzij kijken
verkennend omhoog kijken
krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1
trommelen met kop
dreighouding, kop omhoog
krabben met kop (heen weer)
krabben met poten (hard)
met kop slaan

9. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaat 2: Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 seconden
Rups buiten min min min min min
voedselbron uut
1
uut
2
uut
3
uut
4
uut
5
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
250
260
270
280
290
300
stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
nakauwen 1 1 1 1 1 1 1 1 1
poepen
rag op blad spinnen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
blad omvouwen/spinnen
vreten
rag op blad spinnen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
blad omvouwen/spinnen
vreten
langzaam lopen 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
snel lopen 1 1 1 1 1
oppervlak proeven 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
verkennend omhoog kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
trommelen met kop 1 1
dreighouding, kop omhoog
krabben met kop (heen weer)
krabben met poten (hard)
met kop slaan

10. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaat 3: Vak = minuut, opgedeeld in range van 10 seconden
Rups met andere min min min min min
soort (P. vitrealis) uut
1
uut
2
uut
3
uut
4
uut
5
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
250
260
270
280
290
300
stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
nakauwen
poepen
rag op blad spinnen
blad omvouwen/spinnen
vreten
Lijn = ongeveer de afstand tussen
de “intruder” en D. fagella.
rag op blad spinnen
Waarbij bovenzijde = zeer dichtbij.
blad omvouwen/spinnen
vreten
langzaam lopen 1 1 1 1 1 1 1 1
snel lopen 1 1 1 1
oppervlak proeven
verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
verkennend omhoog kijken
krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
trommelen met kop 1 1 1 1 1 1 1
dreighouding, kop omhoog 1 1 1 1 1 1 1 1 1
krabben met kop (heen weer) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
krabben met poten (hard) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
met kop slaan 1 1 1 1 1 1

11. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaat 4:
Rups met min min min min min
oorwurm uut
1
uut
2
uut
3
uut
4
uut
5
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
250
260
270
280
290
300
stilstaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
nakauwen
poepen
rag op blad spinnen
blad omvouwen/spinnen
vreten
Lijn = ongeveer de afstand tussen
de “intruder” en D. fagella.
rag op blad spinnen
Waarbij bovenzijde = zeer dichtbij.
blad omvouwen/spinnen
vreten
langzaam lopen 1 1 1
snel lopen
oppervlak proeven 1 1 1 1
verkennend opzij kijken 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
verkennend omhoog kijken 1 1
krabben met poten (zacht) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
trommelen met kop 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
dreighouding, kop omhoog 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
krabben met kop (heen weer) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
krabben met poten (hard) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
met kop slaan 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

12. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Materiaal: Uitvergroting van 3e thoraciale poot:
Canon EOS 400d gesclerotiseerd uiteinde, waarmee
lens 65 mm over het blad geschraapt wordt en
1:5 magnification een „tsjilpend‟ geluid wordt overgebracht.
Vergelijkbaar met de kristalnaald op
Bron: eigen foto grammofoonplaat.
1 mm

13. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Resultaten samengevat
buiten blad rups oorwurm
stilstaan 21 23 29
nakauwen 9
poepen
rag op blad spinnen 16
blad omvouwen/spinnen
vreten
rag op blad spinnen 16
blad omvouwen/spinnen
vreten
langzaam lopen 14 8 3
snel lopen 4
oppervlak proeven 28 4
verkennend opzij kijken 24 31
verkennend omhoog kijken 10 13
krabben met poten (zacht) 15 31 29
trommelen met kop 2 7 15
dreighouding, kop omhoog 9 14
krabben met kop (heen weer) 17 25
krabben met poten (hard) 25 21
met kop slaan 6 13

14. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Conclusie
Indruk na interpretatie ethogram.
De rups kan een vlinderrups (planteneter, geen rupseter) verjagen,
maar een belager (rupseneter) met grote moeite. Hiervoor moet de rups ook
beter zijn best doen en is ook veel agressiever. Hoe dichterbij de belager, des
te meer activiteit bij de rups. De rups kan een andere rups waarschijnlijk
beter opmerken dan een ander insect, mogelijk door een soortgelijke
(evolutionaire) communicatie binnen de orde Lepidoptera. Omdat de soort
niet kan communiceren met oorwurmen, orde Dermaptera, moet zij ook beter
oriënteren (in de rondte kijken).
Antwoord onderzoeksvraag
- Hoe draagt het gedrag bij aan de overleving en het succes van deze rups?
De belager wordt verjaagd, bij de andere vlinderrups lukt dit, de serieuze
belager met moeite. Door geïsoleerd op 1 blad te blijven, heeft de soort geen
concurrentie en kan zij “prima” overleven.

15. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Discussie
- De rupsen zijn sowieso verstoord, gezien ze altijd tussen 2 volledig
ingesponnen bladeren leven. In kweek is dit minder ingesponnen. Zou een
rups in het echt werkelijk zo agressief reageren? Wat als een belager van de
andere kant van het blad zou zitten?
- Rupsen kunnen de hele dag onbeweeglijk zijn, en niet eten, nachtactief.
Lastig deze gegevens goed te analyseren (kost uren).
- Protocollen moeilijk aan tijd te koppelen, zie vorige. Indien verstoord, dan
afhankelijk van de activiteit van de belager.
- Het is interessant om te weten waarom deze vlinderrupsen elkaar verstaan,
en een oorwurm niet. Misschien hebben oorwurmen geen gehoororganen?
Aangehaalde werken:
Bronnen Kawahara, A.Y., K. Nishida, & D.R. Davis, 2009.
Systematics, host plants, and life histories of three new
Phyllocnistis species from the central highlands of Costa Rica
Websites: (Lepidoptera, Gracillariidae, Phyllocnistinae). ZooKeys 27:7-30.
Lepiwiki.de
Wikipedia.org Hunter, M.D., 1987. Sound production in larvae of Diurnea fagella
(fagella) (Lepidoptera: Oecophoridae). Ecological Entomology 12: p. 355–357.
Funet.fi
Microlepidoptera.nl Yack, J.E., Smith, M.L., Weatherhead, P.J., 2001. Caterpillar Talk:
Vlindernet.nl Acoustically mediated territoriality in larval Lepidoptera.
Proceedings of the National Academy of Sciences. 98:11371-11375.

16. Onderzoek naar het territoriaal gedrag van Diurnea fagella (Denis & Schiffermüller), de
voorjaarskortvleugelmot
- Gedragsbiologie / ENBI-GMD 1
Bedankt voor jullie aandacht!
Graag tips!
Leden van een bijzondere generatie:
Tinbergen & Lorenz