"Μεταμοντερνισμός". Διάλεξη στο πλαίσιο του προγράμματος "Ακαδημία Πλάτωνος" του ΕΚΠΑ.

1. Η εποχή των «μετα-»
Επιμέλεια: Θανάσης Τσακίρης

2. Mεταμοντερνισμός
• Ο μεταμοντερνισμός είναι αντίδραση στον
μοντερνισμό.
• Γι’ αυτό θα κατανοήσουμε τον
μεταμοντερνισμό από ιστορική σκοπιά θα
χρειαστεί πρώτα να κατανοήσουμε τον
μοντερνισμό.
• Έτσι …

3. …μοντερνισμός είναι
• Ο πειραματισμός με τις αναπαραστάσεις της
πραγματικότητας
• κατά το πρώτο μέρος του 20ού αιώνα
• Αξιολογικές κρίσεις (δηλ. Υψηλή Κουλτούρα
= καλή, χαμηλή κουλτούρα = κακή)

4. Αρχιτεκτονική
• Απλοποίηση της μορφής και εξάλειψη των
«διακοσμητικών» και των «στολιδιών»

5. Τέχνη
• Πειραματισμοί με την αναπαράσταση των
ανθρώπων.

6. Πυρηνική Οικογένεια

8. Μοντερνισμός
Τέχνη: χαρακτηρίζεται από την
• σκόπιμη και προσεκτική «παρέκκλιση» από την παράδοση και
• χρήση νεωτεριστικών μορφών έκφρασης.
Ο μοντερνισμός αναφέρεται στο ενδιαφέρον της περιόδου για:
- Νέους τύπους χρωμάτων και άλλων υλικών
- Έκφραση αισθημάτων, ιδεών, φαντασιώσιων και ονείρων αντί του οπτικού κόσμου
(visual world ) που ούτως ή άλλως βλέπουμε.
- δημιουργία αφαιρέσεων αντί της αναπαράστασης αυτού που είναι πραγματτκό
- απόρριψη του νατουραλιστικού χρώματος
- χρήση γκοφρέ, τραχιών (choppy), καθαρών ορατών πινελιών
- αποδοχή της γραμμής, της μορφής, του χρώματος, της διαδικασίας ως έγκυρων
θεμάτων ως τέτοια
- εκ των ων ουκ άνευ προϋποθέση: το κοινό παίζει πιο ενεργό ρόλο ως ερμηνευτής

9. 1950-1960
• Α. Toynbee και D.Bell συνειδητοποιούν ότι κάτι αλλάζει
στον κοινωνικό ορίζοντα και προσπαθούν να το
περιγράψουν.
• Το άγχος του Toynbee για τη σταθερότητα των
μεσοαστικών αξιών και της κυριαρχίας του αντίστοιχου
αμερικάνικου τρόπου ζωής είναι φανερό.
• Aυτό που ο ίδιος θεωρεί νεοτερικότητα, δηλαδή ο
εργαλειακός λόγοςκαι οι συμπαραδηλώσεις του
κινδυνεύουν από τη φρενήρη ανάπτυξη και τους
τρελούς ρυθμούς της τεχνολογικής αλλαγής που
επιταχύνεται σε καθημερινή βάση υπό την αιγίδα όχι
μόνον της καπιταλιστικής επιχείρησης αλλά και του
κράτους.

10. • Ο Toynbee βλέπει στην ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους
πρόνοιας στη Δυτική Ευρώπη και, εν μέρει, στη Βόρεια
Αμερική, ένα διάπλατα ανοιχτό παράθυρο από το οποίο οι
μάζες θα εισβάλλουν στον κόσμο της μεσοαστικής τάξης.
• Η αμφισβήτηση της νεοτερικότητας άρχισε, κατ’ αυτόν, ήδη
από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.
• Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος αποκαλείται ως ο πρώτος
μετανεοτερικός πόλεμος.
• Η Σοβιετική Επανάσταση αντιπροσωπεύει, πάλι κατ’ αυτόν,
την πρώτη μαζική επίθεση κατά της νεοτερικότητας όπως την
όρισε.
• Η μεσοαστική τάξη του δεν φαίνεται να γνωρίζει πια την
εποχή στην οποία ζει και αναπνέει, είναι μια εποχή που η
ηγεμονία της φθίνει.

11. Daniel Bell
• Μιλά για τη μεταβιομηχανική κοινωνία που αντιπροσωπεύει την
παρακμή του αστικού νεοτερικού πολιτισμού όπως εκφράστηκε
στο βιομηχανικό ορθολογισμό.
• Οι πολιτισμικές αντιθέσεις του καπιταλισμού είναι τέτοιες που θα
προκαλέσουν την αποσύνθεση αυτής της βιομηχανικής
ορθολογικότητας και κοινωνίας.
• Η νοσταλγία του παρελθόντος είναι χαρακτηριστικό στοιχείο της
νεοσυντηρητικής σκέψης του Βell.
• Eστιάζοντας το βλέμμα του ιδιαίτερα στο χώρο της τέχνης,
υποστηρίζει πως αυτή έχει υπονομεύσει την ηθικότητα του
προτεσταντικού βιομηχανικού πνεύματος και πως η πουριτανική
ηθική της εργασίας δίνει τη θέση της στην ηδονιστική αναζήτηση
νέων αισθήσεων, εντυπώσεων και ικανοποιήσεων για λογαριασμό
ενός ανεμπόδιστου κι ελεύθερου δεσμεύσεων και υποχρεώσεων
“εγώ”

12. Κριτική στον Dell
• M. Featherstone τονίζει στην κριτική του ότι ο Βell
υπερεκτιμά το ρόλο των πεποιθήσεων που απορρέει
και από την υπερβολική έμφαση που δίνει στην
παρουσία της τέχνης ως αποσταθεροποιητικής
λειτουργίας της κοινωνικής ζωής χωρίς από τη μια
αντιλαμβάνεται τις ίδιες τις πρακτικές της
εμπορευματοποίησης της τέχνης που εντάσσουν μέσα
στα πλαίσια του κυρίαρχου συστήματος όποιες
αντίπαλες προς αυτό κριτικές και από την άλλη την
επιδίωξη πολλών από αυτούς τους κριτικούς
αντιπάλους ιδιαίτερα του χώρου της τέχνης και της
διανόησης να παίξουν ταυτόχρονα το δικό τους
ανατρεπτικό παιχνίδι αλλά και το παιχνίδι στο τερραίν
της εμπορευματοποίησης.

13. Umberto Eco
Tρεις χαρακτηριστικές πλευρές της νέας εποχής
• Aποδιάρθρωση των συστημάτων που διατηρούσαν την
ειρήνη και την τάξη
• Mεσαιωνοποίηση της πόλης, δηλαδή δημιουργία μιας
πόλης με μικροκοινωνίες, θύλακες μειονοτήτων,
συγκρούσεις και κατατμήσεις / θρυμματισμός του
κοινωνικού σώματος με κοινωνικά αιτήματα την
ασφάλεια και προστασία
• Kαθολική εμπέδωση ενός κλίματος “ρίσκου” σε
συνδυασμό με την πλήρη εμπορευματικοποίηση της
ύστερης καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων

14. Aρνητικές συνέπειες των αφηρημένων
συστημάτων γνώσης και της συγκεκριμένης τους
εφαρμογής στην τεχνολογία
• μόλυνση περιβάλλοντος,
• παραγωγή δηλητηριωδών και επικίνδυνων
άχρηστων προϊόντων,
• εξαφάνιση αγρίων ζώων κλπ.
Η συλλογική και ατομική στρατηγική που προτείνει o
Έκο είναι η προσαρμογή στην κουλτούρα της
συνεχούς αναπροσαρμογής.

15. Ulrich Βech : κοινωνία του ρίσκου
• Θεωρία περί “ανακλαστικού εκσυγχρονισμού”.
• Η νεωτερικότητα και η εποχή της είναι πράγματα ξεχασμένα.
• Δημιουργείται με τρόπο πρωτότυπο μια νέα εποχή, μια
“εποχή χωρίς όνομα” ακόμα αβάπτιστη.
• Αυτή η εποχή χαρακτηρίζεται από τον ανακλαστικό
εκσυγχρονισμό ιδίως στην περιοχή της βιομηχανικής δύσης
όπου η νεοτερικότητα είχε λάβει τη μορφή ενός
αυτονομημένου εκσυγχρονισμού-ορθολογισμού.
• «Ο ανακλαστικός εκσυγχρονισμός ανοίγει τη δυνατότητα
μιας δημιουργικής (αυτο)καταστροφής μιας ολόκληρης
εποχής, της βιομηχανικής.
• ” Υποκείμενο ” αυτής της δημιουργικής αυτής της
δημιουργικής καταστροφής δεν είναι η κρίση, αλλά η νίκη
του δυτικού εκσυγχρονισμού

16. Ρίσκο
• Το “ρίσκο” αναφέρεται στη δυνατότητα μιας
πολιτικής θεωρίας της γνώσης της
νεοτερικότητας που γίνεται αυτοκριτική.
• Η βιομηχανική κοινωνία αναγνωρίζει τους
κινδύνους της περιόδου του αυτονομημένου
εκσυγχρονισμού, ασκεί την αυτοκριτική της και
μεταρρυθμίζεται ως κοινωνία του ρίσκου, που
προϋποθέτει την ύπαρξη ενεργών πολιτών.
• Με αυτήν την έννοια έχουμε να κάνουμε με μια
διαφορετική ματιά πάνω στο παρελθόν

17. Θάνατος του υποκειμένου
• Frederic Jameson: θα μιλήσει για το φαινόμενο του
“μιμητισμού” (pastiche) περασμένων αισθητικών
προτύπων ξεπερνώντας ακόμη και την παρωδία τους
στο βαθμό που αυτή συσχετιζόταν άμεσα με το
αυθεντικό αισθητικό πρότυπο και, μ’ αυτήν την έννοια,
εντασσόταν στα πλαίσια της νεοτερικότητας.
• Το νέο στοιχείο που ο Jameson προσθέτει είναι ο
“”θάνατος του υποκειμένου” στην εποχή των μεγάλων
επιχειρήσεων και της δημογραφικής επέκτασης.
• Douglas Kellner [3η γενιά Σχολής της Φραγκφούρτης]
θεωρεί ότι η ταυτότητα ενός υποκειμένου σήμερα
γίνεται ολοένα και πιο εύθραυστη και ασταθής, με
αποτέλεσμα να θεωρείται μύθος και αυταπάτη.

18. Αισθητικοποίηση
• Mike Featherstone: κάνει λόγο για το φαινόμενο
της “αισθητικοποίησης της καθημερινής ζωής” [13]
που περιλαμβάνει τα υπο-φαινόμενα της
διάβρωσης των ορίων υψηλής και χαμηλής
κουλτούρας, τέχνης και καθημερινής ζωής, της
μετατροπής της ζωής σε έργο τέχνης, της έντονης
ροής σημείων και εικόνων που διαπερνούν το
οικοδόμημα της καθημερινής ζωής στη σύγχρονη
κοινωνία, δείγματα των οποίων συναντά κανείς και
στα έργα συγγραφέων που αναφέρονται στην
περίοδο της ίδιας της νεοτερικότητας

19. “Αισθητικοποίηση της πολιτικής”
• O όρος επινοήθηκε από τον Walter Benjamin
(συνεργάτης της Σχολής της Φρανκφούρτης) και
περιγράφει μία κατάσταση κατά την οποία η
έμφαση του κοινού, της μάζας, τοποθετείται στην
πολιτική ”μορφή” (ύφος, πρόσωπα, εικόνα) και όχι
στο πολιτικό περιεχόμενο.
• Δείτε την ταινία ”Ο θρίαμβος της θέλησης” της
Ρίφενσταλ, στην οποία η σκηνοθέτις
επικεντρώνεται με αριστουργηματικό τρόπο στην
μεγεθυμένη μορφή του κεντρικού προσώπου, του
Χίτλερ.

20. Art

21. Το σχήμα του “γκροτέσκου Άλλου”
• Μια από τις προσφερόμενες ερμηνείες, που προσφεύγει ήδη στο
Μεσαιωνικό καρναβάλι, άρα σε προ-νεοτερική εποχή, για να
εξηγήσει το φαινόμενο της “αισθητικοποίησης της καθημερινής
ζωής” είναι αυτή των P. Stallybrass και A. White περί της
συμβολικής σημασίας του “γκροτέσκου Άλλου” που εντάσσει
αυτό το, αποκλεισμένο από το σύστημα σχηματισμού ταυτότητας
• τον “Άλλο” των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, τάξεων και
μαζών στα πλαίσια της παραγωγής ονείρων και ιδεατών
μοντέλων, δηλαδή αποκτά την δική του θέση ως “αντικείμενο
επιθυμίας”.
• Μέσα από τη διαδικασία της ανάπτυξης της
εμπορευματικοποίησης και της επικράτησης της βιομηχανικής
ορθολογικότητας αυτή η, σχετικά, ανατρεπτική εκδήλωση
μετατρέπεται σε οργανωμένη δραστηριότητα που εντάσσει εντός
ορίων την επιθυμία.

22. Αισθητικοποίηση

23. Ντιζνεϊοποίηση της κοινωνίας
• Στη μετανεοτερική περίοδο βλέπουμε καθαρά το ρόλο
πολυεθνικών πια εταιρειών να “οργανώνουν την
αποδιοργάνωση”
• Ηπερίπτωση Disneyland είναι ενδεικτική της έννοια της
οργανωμένης αποδιοργάνωσης.
• Το φαντασιακό Άλλο είναι πια μια γλυκιά
εμπορευματικοποιημένη διαδικασία που κρατάει τους
κινδύνους εντός πλαισίων.
• Η ίδια μέσες- άκρες διαδικασία είναι αυτή των
πανηγυριών, των συναυλιών, των θεαμάτων, των
θεματικών πάρκων, των υπερκαταστημάτων –
εμπορικών κέντρων (malls) και, πάνω απ’ όλα, του
τουρισμού.

24. Μεταφορντισμός
• Κατάτμηση μαζικών αγορών για τυποποιημένα
προϊόντα (εξειδικευμένες-niche αγορές, παρτίδες
προϊόντων)
• Επιχειρήσεις πιο ευέλικτες και ανταποκρινόμενες
καλύτερα στα μεταβαλλόμενα σήματα της αγοράς
• Μείωση μεγέθους επιχειρήσεων (downsizing) και
εστίαση στα βασικά αντικείμενα εργασίας τους
(core competencies)
• Ανάθεση εργασιών σε τρίτους προμηθευτές
(outsourcing) για χαμηλότερος κόστος παραγωγής

25. Μεταφορντισμός
• Μικροεπεξεργαστής, ψηφιακή επανάσταση,
τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας.
Συμβάλλουν στην αναδιοργάνωση της εργασίας.
• Μαζική προσαρμογή στα γούστα του
μεμονωμένου καταναλωτή
• Νέες ψηφιακές τεχνολογίες που συνδυάζουν την
εξοικονόμηση κόστους με την ευελιξία και τον
προσαρμοστικό χαρακτήρα της βιοτεχνικής
παραγωγής (εξατομίκευση, παραγγελία)

26. Μετφορντισμός – ευέλικτη εργασία
• Λιτή παραγωγή:
• άμεση ανταπόκριση της παραγωγής στις διακυμάνσεις της
αγοράς και στις παραγγελίες των καταναλωτών (just-in-time
production)
• πολλαπλές δεξιότητες,
• εναλλαγή στις θέσεις εργασίας,
• Ομάδες εργασίας,
• διαχείριση ποιότητας,
• εκτεταμένο outsourcing (ανάθεση σε εξωτερικούς
συνεργάτες),
• Σειρά καινοτομιών για αποτελεσματικότητα και
εντατικοποίηση εργασίας, παραγωγής, διάθεσης,
διαφήμισης κλπ

27. Παράδειγμα μεταφορντισμού στη
διαφήμιση και στο μάρκετιγκ
• Ταινία “Minority Report” με Τομ Κρουζ
• Σκηνή: ο Τομ Κρουζ διασχίζει ένα εμπορικό κέντρο
(αεροδρομίου) στην πρωτεύουσα των ΗΠΑ. Ξαφνικά
κάθε φορά που περνά από διαφημιστική πινακίδα
ολογράμματα ξεπετάγονταν για να του προτείνουν να
αγοράσει τα διαφημιζόμενα προϊόντα ή υπηρεσίες
βάσει του καταναλωτικού προφίλ που είναι
καταχωρημένο και ενημερωμένο σε ηλεκτρονικές
βάσεις δεδομένων και ενεργοποιούνται όταν οι
κρυφές (;) μικροκάμερες τον αναγνωρίσουν από τα
μάτια του. Δηλαδή, μια σχεδόν «ζωντανή» Amazon.

28. Video Minority Report

29. ΣΎΓΚΡΙΣΗ ΦΟΡΝΤΙΣΜΟΎ-ΜΕΤΑΦΟΡΝΤΙΣΜΟΎ
Επιχειρηματική
προτεραιότητα
Εθνική παραγωγή για
εθνικές αγορές
Παγκόσμια παραγωγή για
παγκόσμιες αγορές
Διεθνής ανταγωνισμός Ασθενής Έντονος
Αγορές Μαζικές Εξειδικευμένες
Οργανωτική δομή
επιχείρησης
Γραφειοκρατική Μείωση ενδιάμεσων
διευθυντικών στρωμάτων
(de-layered)
Παραγωγή Αλυσίδα παραγωγής Ευέλικτη
Τεχνολογία Μηχανική – ενός σκοπού Ψηφιακή – ευπροσάρμοστα
μηχανήματα

30. ΣΎΓΚΡΙΣΗ ΦΟΡΝΤΙΣΜΟΎ-ΜΕΤΑΦΟΡΝΤΙΣΜΟΎ
Μορφή απασχόλησης Κανονική μόνιμη
πλήρης απασχόληση
Μη κανονική
μερική/επισφαλής/ορισ-
μένου χρόνου
απασχόληση
Ρόλος κυβέρνησης Προστασία δυνάμεων
της αγοράς
Ενίσχυση δυνάμεων της
αγοράς
Κύριος στόχος
οικονομικής πολιτικής
Πλήρης απασχόληση Χαμηλός πληθωρισμός
Βασική αρχή
οικονομικής πολιτικής
Ασφάλεια Ευελιξία
Σχέσεις οργανωμένης
εργασίας και διοίκησης
Συγκρουσιακή Συνεταιρική
Δεξιότητες Αποειδίκευση Πολλαπλές δεξιότητες