Εισήγηση της Κ. Μπρεντάνου σε ημερίδα της Δ΄Διεύθυνσης ΔΕ Αθήνας

1. «Εχθροί της δημοκρατίας: ο
Ναζισμός»
το διδακτικό υλικό του Ιδρύματος
της Βουλής των Ελλήνων
http://foundation.parliament.gr/central.a
spx?sId=110I444I1140I646I460627

2. • Το εκπαιδευτικό υλικό «Εχθροί της δημοκρατίας:
ο ναζισμός» δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του
προγράμματος «Δημοκρατία και Εκπαίδευση»
του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων από την
ομάδα εργασίας του προγράμματος (θερινή
περίοδος 2013).
• Ο Φάκελος για τον εκπαιδευτικό συγκροτήθηκε
από τις σχολικές συμβούλους φιλολόγων
Βασιλική Σακκά και Κατερίνα Μπρεντάνου.
• Τα Παιδαγωγικά Εργαστήρια δημιουργήθηκαν
από την Κατερίνα Μπρεντάνου.
• Ο Γιάννης Ψημίτης, η Κατερίνα Παππά και ο
Αντώνης Καζάκος επιμελήθηκαν το εκπαιδευτικό
υλικό.

5. Τα αρχικά ερωτήματα
• Πώς να ενημερώσουμε τους μαθητές για τη
βαρβαρότητα του ναζιστικού καθεστώτος στη
Γερμανία του μεσοπολέμου;
• Πώς να τους δώσουμε τη δυνατότητα να
συνειδητοποιήσουν ότι για τη ναζιστική ιδεολογία
και πρακτική τα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλαδή ο
σεβασμός της ανθρώπινης ζωής ως πρωταρχικής
αξίας, είναι έννοια ανύπαρκτη, προγραμματικά
ασύμβατη με το ναζιστικό τρόπο σκέψης και
δράσης;
• Πώς να τους βοηθήσουμε να καλλιεργήσουν τη
δημοκρατική τους συνείδηση και να
αντιπαρατεθούν κριτικά σε κάθε αρνητή της
δημοκρατίας;

6. Η αναγκαιότητα
• Οι Νεοφασιστικές και ρατσιστικές αντιλήψεις
αποκτούν ανησυχητική δημοτικότητα και
ανάμεσα στους μαθητές του Γυμνασίου και
Λυκείου. Μια σημαντική πλειοψηφία της
νεολαίας απαξιώνει τη δημοκρατία και
αποστρέφεται την πολιτική.
• Το φαινόμενο είναι πολυσύνθετο. Ωστόσο …

7. • Η ανεπάρκεια του ελληνικού εκπαιδευτικού
συστήματος (πχ. διδασκαλία της ιστορίας)
αποτελεί μια πολύ σημαντική αιτία.
• Σε ποιο βαθμό το σύγχρονο ελληνικό σχολείο
μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του εφήβου
(πνευματικές και συναισθηματικές), να
μεταλαμπαδεύσει τις δημοκρατικές αξίες, να
αποκαταστήσει το συλλογικό βίωμα και να
υψώσει οδοφράγματα στην επέλαση του
νεοφασισμού στις τάξεις των μαθητών;

8. Σε σχολείο της Πάτρας

9. Και χρειάζεται τώρα περισσότερο από ποτέ γιατί είναι ήδη αργά- να αποκαλύψουμε το
ναζισμό

10. Η διδασκαλία της Ιστορίας
• Γιατί οι μαθητές μου να θέλουν να μάθουν
αυτό που έχω την πρόθεση να διδάξω;
• Γιατί οι μαθητές μου να θέλουν να μάθουν
Ιστορία;
• Τι ενδιαφέρον μπορεί να βρουν σε αυτό;
• Πώς μπορεί να μιλήσει η ιστορική γνώση στη
ζωή τους, στην ψυχή τους;

11. Η Ιστορία ως εκπαιδευτικό
αντικείμενο δεν αποτελεί μία απλή
καταγραφή γεγονότων και
χρονολογιών του παρελθόντος

12. Πώς θα διδάξουμε Ιστορία;
• Η μέθοδος που προκρίνεται με έμφαση στις σύγχρονες
διδακτικές προτάσεις είναι η βιωματική, ενσυναισθητική
μέθοδος.
• Η δεξιότητα της ιστορικής ενσυναίσθησης, δηλαδή της
ανάπτυξης της ικανότητας του μαθητή να «ζήσει» άλλων
ανθρώπων ζωές, να «μεταφερθεί» στη δική τους
πραγματικότητα, να «βιώσει» τα διλήμματα, τα αδιέξοδα
τους, να αναζητήσει το «γιατί» έπραξαν όπως έπραξαν σε
συγκεκριμένες στιγμές και συνθήκες, δημιουργεί τις
προϋποθέσεις για την προσέγγιση, την κατανόηση και την
ανάλυση σε βάθος των ανθρώπινων πράξεων που
συνιστούν την Ιστορία.
Percoco, J. (2001) Divided we Stand. Teaching about Conflict in U.S.
History. Portsmouth: NH Heinemann.

13. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ
1: «Φονικές ταυτότητες»
(Προσεγγίζοντας τις έννοιες: ατομική –
συλλογική – εθνική ταυτότητα)
2: «Το κρυμμένο πρόσωπο του ναζισμού»
3: «Αποκαλύπτοντας τη συνενοχή»
4: «Ιστορική Γνώση – Συλλογική Μνήμη – Κριτική
σκέψη» ή «Βραδυφλεγής διάτρηση
συνειδήσεων»

14. Τα εργαστήρια αυτά:
• Χρησιμοποιούν τα γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου
Πολέμου ως κίνητρο για ένα βαθύ στοχασμό
σχετικά με τους μηχανισμούς που τα προκάλεσαν.
• Εστιάζουν στις κοινωνικές και ψυχολογικές
παραμέτρους που επέτρεψαν στην ιδεολογία του
ναζισμού να μετατρέψει εκατομμύρια ανθρώπους
σε εγκληματίες πολέμου.
• Επιχειρούν να απαντήσουν στο «γιατί συνέβη» και
στο «πώς μπορεί να μην ξανασυμβεί» και κυρίως
• «αποκαλύπτουν τη συνενοχή»… δείχνοντας ότι:

15. • Ο ναζισμός δεν αφορά μόνο το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
αλλά τη ζωή μας σήμερα και ότι όλα όσα διαβάζουμε
στις σελίδες των βιβλίων της Ιστορίας δεν αποτελούν
άψυχα γράμματα, δεν αφορούν νεκρούς ανθρώπους
του χθες αλλά ζωντανούς ανθρώπους του σήμερα.
• Η βαρβαρότητα και η φρίκη έχουν όνομα αλλά όχι
εθνικότητα.
• Οι εγκληματίες δεν είναι «τέρατα», είναι συνηθισμένοι
άνθρωποι που υπάκουσαν, συμμορφώθηκαν και
ακολούθησαν τις οδηγίες.
• Η μάζα έχει τη δύναμη να καταπιεί τους ανθρώπους.
• Αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως «μικρή» καθημερινή
πολιτική βία ενέχει τον κίνδυνο να μετατραπεί σε μία
«μεγάλη» εγκληματική πράξη αν δεν καταφέρουμε να
αντισταθούμε, αν δε συνειδητοποιήσουμε ότι η
αδιαφορία μας αποτελεί συνενοχή.

16. Η αποκάλυψη της συνενοχής προϋποθέτει:
• Να αποκαλύψουμε το κρυμμένο σε ωραίες λέξεις
και μεγάλες ιδέες πρόσωπο του ναζισμού
• Να φανεί η δύναμη της μάζας και η δυσκολία
αντίστασης σε αυτήν
• Να διακρίνουμε τι μεθόδους χρησιμοποιεί ο
φασισμός για να πείσει … ποια μέσα χειρίζεται…
• Να εντοπίσουμε γιατί μας ελκύει η φασιστική
ρητορική και πρακτική … πώς μας κάνει να
νιώθουμε (ξεχωριστοί, δυνατοί, όμορφοι,
ασφαλείς, κυρίαρχοι, ήρωες…;;;). ;
• Έτσι λοιπόν εξετάζουμε:

17. •
Οι οικονομικές- κοινωνικές συνθήκες στη Γερμανία
του Μεσοπολέμου.
•
Ο εθνικισμός είναι η καρδιά της ιδεολογίας κάθε
φασιστικού κινήματος.
Η ναζιστική ιδεολογία υπόσχεται ειρήνη, ασφάλεια,
προστασία, ισότητα,…
Η δύναμη του ναζισμού δεν βρίσκεται στις ιδέες του αλλά
στην πολιτική του, στη δυνατότητα να μετατρέπει τις
ιδέες σε υπόθεση των μαζών μέσω της προπαγάνδας.
Η φασιστική ρητορική και πρακτική απευθύνεται στο
συναίσθημα, καλλιεργώντας το φόβο, το μίσος, το
θαυμασμό και την υπερηφάνεια. Πείθει τους
ανθρώπους ότι κάνουν το φυλετικό τους καθήκον.
Η σημασία του διαχωρισμού του γεγονότος και της
άποψης / ερμηνείας στην Ιστορία.
•
•
•
•

18. 1. «Φονικές ταυτότητες»
• «Η ταυτότητα του καθενός μας είναι σύνθετη, μοναδική,
αναντικατάστατη, δεν συγχέεται με την ταυτότητα κανενός
άλλου. […] Η ταυτότητά μας δεν είναι κάτι που δίνεται μια
φορά και για πάντα, διαμορφώνεται και μεταβάλλεται σε
όλη τη διάρκεια της ζωής μας. […] Η ταυτότητα συνίσταται
από πολλές υπαγωγές (χρώμα, θρησκεία, φύλο, έθνος,
κοινωνική τάξη, γλώσσα…) αλλά είναι ενιαία και τη
βιώνουμε ως ένα όλον. Η υπαγωγή που ιεραρχικά γίνεται
σπουδαιότερη από τις άλλες και καταλαμβάνει ολόκληρη
την προσωπικότητα κάνει τους ανθρώπους μονομερείς,
προκατειλημμένους, δυναστικούς και τους μεταμορφώνει
συχνά σε δολοφόνους ή σε υποστηρικτές δολοφόνων.
Αυτή είναι μία φονική ταυτότητα […]»
• Αμίν Μααλούφ «Οι Φονικές Ταυτότητες», εκδ. Ωκεανίδα, 2000.

19. Προσεγγίζοντας τις έννοιες: ατομική
– συλλογική – εθνική ταυτότητα
Εστιάζουμε στον Εθνικισμό και μέσα από μια σειρά
βιωματικές ασκήσεις στοχεύουμε :
• Να προσδιορίσουμε την εικόνα του εαυτού μας και
του άλλου
• Να αναδείξουμε τα στερεότυπα σχετικά με τις
εθνικές ταυτότητες
• Να προκαλέσουμε μία συζήτηση σχετικά με την
έννοια του έθνους και των χαρακτηριστικών που
την απαρτίζουν
• Να διαχωρίσουμε τις έννοιες λαός, έθνος, κράτος/
πατριωτισμός – εθνικισμός- σωβινισμός

20. • Να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στο
ελληνικό έθνος και στις συνθήκες που
δημιούργησαν τον ελληνικό πολιτισμό
• Να αναφερθούμε στις μετακινήσεις των
πληθυσμών μέσα στην Ιστορία και στην ουτοπία
της έννοιας «εθνική καθαρότητα»
Και κυρίως:
• Να αποδομήσουμε τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και
να διαχωρίσουμε τα γεγονότα από τις απόψεις

21. 2. «Το κρυμμένο πρόσωπο του ναζισμού»
• Το εργαστήρι αυτό έχει ως σκοπό να αποκαλύψει την καλά
φροντισμένη ρητορεία του μισαλλόδοξου ναζιστικού λόγου,
να δείξει τη δύναμη της μάζας και τη δυσκολία αντίστασης
σε αυτήν και να προβληματίσει σχετικά με τις μορφές της
προπαγάνδας ώστε να αποδομηθεί και να απαξιωθεί κάθε
φασιστική και ναζιστική ιδεολογία που αντιστρατεύεται τη
δημοκρατία.
• Με μια σειρά βιωματικών δραστηριοτήτων οι μαθητές
μεταφέρονται στη Γερμανία της εποχής πριν από τον Β ́
Παγκόσμιο Πόλεμο, βιώνουν το κλίμα της εποχής,
«ηλεκτρίζονται» από τη δύναμη της μάζας, παρατηρούν το
«πάθος» των λόγων του Χίτλερ, ανακαλύπτουν τη «μαγεία»
της προπαγάνδας και οδηγούνται στην αποκάλυψη του
κρυμμένου προσώπου του ναζισμού.

22. Τα 25 σημεία του προγράμματος του κόμματος
των Ναζί, όπως διατυπώθηκαν το 1920.
Φύλλο εργασίας για τα «25 σημεία»
1. Υπογραμμίστε τη λέξη «απαιτούμε»
2. Υπογραμμίστε τις λέξεις «Γερμανία, γερμανικό έθνος, εθνικό»
3. Υπογραμμίστε τις φράσεις που αναφέρονται στην αρχή της
αξιοκρατίας, ισότητας, εθνικής ανεξαρτησίας, ανεξιθρησκίας
και της ελευθερίας.
4. Υπογραμμίστε τις φράσεις που αναφέρονται στην προστασία
της μητρότητας και στην προστασία της τρίτης ηλικίας, που
αντιτίθενται στην παιδική εργασία και που υποστηρίζουν τη
δωρεάν εκπαίδευση.
5. Υπογραμμίστε τις φράσεις που αντιτίθενται στον καπιταλισμό
και την κεφαλαιοκρατία και προωθούν το δίκαιο του εργάτη.
6. Υπογραμμίστε τις φράσεις που υπόσχονται ειρήνη, ασφάλεια
και εργασία σε όλους.

23. 1. Απαιτούμε την ένωση ολόκληρης της Γερμανίας σε
μια Μείζονα Γερμανία πάνω στη βάση του εθνικού
αυτοπροσδιορισμού.
2. Απαιτούμε ισότητα δικαιωμάτων του Γερμανικού
Λαού στις σχέσεις του με άλλα Έθνη και την
κατάργηση των συνθηκών των Βερσαλλιών και του
Σεν Ζερμέν.
3. Απαιτούμε γη και χώρο (αποικίες) για τη διατροφή
του λαού μας και την εγκατάσταση του πλεονάζοντος
πληθυσμού (θεωρία ζωτικού χώρου/lebensraum).
4. Μόνο μέλη του Έθνους μπορούν να είναι πολίτες του
Κράτους. Μόνον αυτοί με γερμανικό αίμα,
ανεξαρτήτως πεποιθήσεων, μπορούν να είναι μέλη
του Έθνους. Συνεπώς, κανείς Εβραίος δεν μπορεί να
ανήκει στο Έθνος.

24. • «Απαιτούμε» – 22 φορές
• «Είμαστε αντίθετοι προς την διεφθαρμένη
κοινοβουλευτική τακτική της πλήρωσης κρατικών
θέσεων σύμφωνα με κομματικές πεποιθήσεις και
χωρίς αναφορά στον χαρακτήρα ή στις ικανότητες.»
Αξιοκρατία;
• «Όλοι οι πολίτες έχουν ίσα δικαιώματα και
υποχρεώσεις.» Ισότητα – Ισονομία;
• «Απαιτούμε ελευθερία όλων των θρησκευτικών
δογμάτων ανά την Επικράτεια» – Ανεξιθρησκία ;

25. •
•
•
•
Δωρεάν εκπαίδευση – Προστασία της μητρότητας και
της τρίτης ηλικίας, κατάργηση της παιδικής εργασίας,
υπεράσπιση των φτωχών;;;;;;;;;
«Απαιτούμε η μόρφωση χαρισματικών παιδιών από
φτωχές οικογένειες, ανεξάρτητα από την κοινωνική
τάξη ή το επάγγελμά τους, να αναλαμβάνεται από το
Κράτος».
«προστατεύοντας μητέρες και παιδιά, απαγορεύοντας
την παιδική εργασία»
«Απαιτούμε εκτεταμένη ανάπτυξη της ασφάλισης των
ατόμων μεγάλης ηλικίας»
«Απαιτούμε την διανομή των κερδών μεγάλων
βιομηχανικών εταιρειών.»
«Το κοινό συμφέρον είναι υπεράνω του ατομικού
συμφέροντος»;;;;;;

26. Με αφορμή το κείμενο
των «25 σημείων»
Αναλύουμε τα χαρακτηριστικά του φασιστικού λόγου
•
ωραιοποίηση,
•
επίκληση στο συναίσθημα και στην αυθεντία,
•
διαστρέβλωση της λογικής,
•
εντυπωσιακά σχήματα λόγου,
•
απόλυτος τρόπος διατύπωσης,
•
επικίνδυνες γενικεύσεις,
•
εξιδανίκευση ενός τρόπου ζωής,
•
προβολή κάποιων αξιών ως ιερών,
•
χρήση συμβόλων και συνθημάτων,
•
… (διαθεματική προσέγγιση με Έκθεση – Έκφραση)

27. 3: «Αποκαλύπτοντας τη συνενοχή»
• Το εργαστήρι αυτό έχει ως σκοπό, μέσω της διδασκαλίας
του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου, να αποκαλύψει τις τραγικές
συνέπειες της υπακοής των ανθρώπων στη ναζιστική
ιδεολογία και της συμμόρφωσής τους με τις αρχές της,
ώστε να γίνει συνειδητή η κοινωνική και πολιτική ευθύνη
του ανθρώπου απέναντι στην Ιστορία, την Ειρήνη και τη
Δημοκρατία.
• Οι δραστηριότητες που προτείνονται οδηγούν τους
μαθητές στη συνειδητοποίηση της ιστορικής σημασίας του
Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στη διαπίστωση της «συνέπειας»
ανάμεσα στη ναζιστική ιδεολογία του μίσους και της βίας
και στις θηριωδίες των πιστών της, στην αποκάλυψη της
δημαγωγικής όψης του ναζισμού, στην ανάδειξη της
φρίκης του πολέμου και στη συνειδητοποίηση της
συνενοχής των ανθρώπων που υπάκουσαν και
συμμορφώθηκαν με την ιδεολογία αυτή.

28. Υλοποίηση
του ναζιστικού προγράμματος
Τα λόγια
"Θα ήθελα να τονίσω ότι πρώτον
δεν έχω κηρύξει πόλεμο, ότι
δεύτερον εδώ και χρόνια
συνεχώς εκφράζω ότι είμαι
αντίθετος τόσο στον πόλεμο όσο
και στην δημαγωγία με στόχο τον
πόλεμο και ότι τρίτον, δεν θα
ήξερα για ποιο λόγο να κηρύξω
πόλεμο.»
Α. Χίτλερ, ομιλία στο Ράιχσταγκ
στις 28 Αυγούστου 1939 –
Τα έργα
Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος
άρχισε την 1η Σεπτεμβρίου
1939 στην Ευρώπη και
τελείωσε τον Αύγουστο του
1945 με τη ρίψη των
ατομικών βομβών στη
Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

29. Λόγων συνέχεια και συνέπεια
Η φρίκη των έργων
• Άσκηση με φωτογραφίες – Η τάξη σε ομάδες. Δίνονται
σε κάθε ομάδα ένα πακέτο 20 φωτογραφιών χωρίς
λεζάντες (αριθμημένες από πίσω με τυχαία σειρά).
– Υποθέτουμε ότι στο σχολείο σας διοργανώνετε μια
έκθεση φωτογραφίας με θέμα τον Β παγκόσμιο
πόλεμο. Η ομάδα σας έχει αναλάβει να διαμορφώσει
τον τοίχο της έκθεσης που έχει θέμα «Συνέπειες του
πολέμου». Ο τοίχος έχει χώρο μόνο για 5
φωτογραφίες. Επιλέξτε ποιες 5 θα βάλετε και με ποια
σειρά, βάλτε τίτλο στις φωτογραφίες που επιλέξατε
και σημειώστε και ποια από τις φωτογραφίες
απορρίψατε πρώτη. Να αιτιολογηθούν όλες οι
απαντήσεις.

30. Λόγων συνέχεια και συνέπεια
Η φρίκη των έργων

31. Η πείνα στην Ελλάδα της γερμανικής
κατοχής

32. Η σφαγή στο Δίστομο

33. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης:
Το Ολοκαύτωμα

35. «Η εργασία απελευθερώνει»

36. «Παίρνεις ότι σου αξίζει» (Jedem das seine)
«everyone gets what he deserves»

38. Οι τραγικές συνέπειες της υπακοής των
ανθρώπων στη ναζιστική ιδεολογία
• Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν θεαματικά
περισσότερες από κάθε άλλο πόλεμο. Από τα περίπου
50.000.000 νεκρών και αγνοουμένων, τα 35.000.000
ήταν Ευρωπαίοι, τέσσερις φορές περισσότεροι απ’
όσους χάθηκαν στον Α‘ Παγκόσμιο πόλεμο! Τεράστιος
ήταν ο αριθμός των αμάχων θυμάτων. Μόνο η
Σοβιετική Ένωση έχασε πάνω 20.000.000 ανθρώπους
(το 10% του πληθυσμού της!), από τους οποίους
σχεδόν το 60% ήταν άμαχοι. Η Ελλάδα υπολογίζεται ότι
έχασε συνολικά περίπου 500.000 ανθρώπους
(ενόπλους και αμάχους).

39. Ποιοι είναι οι δράστες;

40. Μαρτυρία της Ελένης Νανακούδη
«Εμείς εδώ πρέπει να ήμασταν καμιά
εβδομήντα άτομα. Μας βάλανε τρεις-τρεις στην
σειρά. Ακούσαμε να λένε "πού θα τους πάμε να τους
εκτελέσουμε". Κάποιος είπε στο νεκροταφείο. Άκουσα
έναν άλλον να λέει, "όχι στο νεκροταφείο θα μας
φύγουνε, είναι χαμηλός ο τοίχος. Μην μας φύγει
κανείς". Αντίθετα, ο φούρνος ήταν εδώ δίπλα στο σπίτι
μας. "Θα τους βάλουμε μέσα στο φούρνο, είναι μεγάλο
το οίκημα, θα χωρέσουνε", είπε κάποιος άλλος. Μόλις
άκουσα τι λέγανε κρεμάστηκα από της αδερφής μου το
λαιμό και της είπα θα μας σκοτώσουνε. "Όχι εσάς" μου
είπε, "εμάς τους μεγάλους, τα μικρά δεν τα
σκοτώνουν" μου είπε η αδερφή μου. Είκοσι χρονών
ήταν αυτή. Ανοίξανε τις πόρτες, μας βάλανε στον
φούρνο, εμείς που ήμασταν από τις πρώτες στην
γραμμή ανεβήκαμε στο ζυμωτήριο επάνω.

41. Μας είπαν να καθίσουμε. Καθίσαμε, στήσανε
μπροστά ένα πολυβόλο στην πόρτα, στο
ζυμωτήριο επάνω και άρχισαν να μας ρίχνουν.
Σκοτώθηκε η μαμά μου πρώτα, μετά η αδερφή
μου, μετά άρχισαν να φέρνουν δέματα χόρτα και
μας τα έριξαν πάνω μας. Βάλανε φωτιά. Είδα
μία κυρία κατέβαινε με το μωρό της αγκαλιά,
πιάστηκα πίσω από την ρόμπα της και κατέβηκα
κάτω. Εκεί ήταν όλοι σκοτωμένοι και κάτω γεμάτο
με νεκρούς. Η κυρία αυτή δρασκέλισε την
πόρτα να κατεβεί, εκείνη την ώρα βρέθηκαν
μπροστά της και άκουσα που της λένε "κυρία μου
που πας;" και την μαχαίρωσαν.

42. • Έπεσε αυτή ανάμεσα στην πόρτα, εγώ όπως
ήμουνα μικρή δεν με είδανε πίσω. Μπήκα κάτω
από τον πάγκο και δεν με είδανε. Πέρασε λίγη
ώρα και βγήκα. Είδα ησυχία εκεί στην αυλή και
βγήκα άκουσα κουβέντες στον δρόμο. Που να
πάω; Και έξω στην αυλή είχε σκοτωμένους
αρκετούς, όσοι δεν χωρούσαν τους σκοτώνανε
στην αυλή και έπεσα μπρούμυτα εκεί επάνω
στους σκοτωμένους και έκανα τη νεκρή.
Εκεί πέρασε αρκετή ώρα, δίπλα μου ήταν μια
κυρία, θήλαζε το μωρό της. Ήταν νεκρή και το
μωρό θήλαζε. Μια έκλαιγε, μια θήλαζε, ήρθαν και
βλέπανε το μωρό και γελούσαν που θήλαζε από
την μάνα

43. • Εν τω μεταξύ αυτή αιμορραγούσε ακόμα.
Επάνω μου ερχόταν όλο το αίμα, αλλά δεν
μιλούσαμε. Τίποτα κανείς. Άρχισαν να μας
κλωτσάνε μήπως έχει κανέναν ζωντανό, αλλά δεν
μπορούσαν να καταλάβουν γιατί ο κόσμος ακόμα
ξεψυχούσε και δεν μπορούσαν να καταλάβουν
ποιος ήταν ζωντανός ποιος ήταν νεκρός.
Εκεί περίμενα λιγάκι. Άρχισε να βραδιάζει, άρχισε
να καίγεται το οίκημα, ο φούρνος. Δεν
μπορούσαμε να καθίσουμε άλλο, δίπλα ήταν το
σπίτι μας, πήγα εκεί.»
http://www.youtube.com/watch?annotation_id=annotation_989281&feature=iv&s
rc_vid=TJpSG5djHOg&v=rmGJJZmGi6E (13.44)

44. … ο ναζισμός δεν έχει πατρίδα ούτε
εθνικότητα…
• Ο εθνικισμός είναι η καρδιά της ιδεολογίας
κάθε φασιστικού κινήματος.
• Η Σφαγή στο χωριό Χορτιάτη, που βρίσκεται
μερικά χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη,
έγινε στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944 από άτακτα
τμήματα της Βέρμαχτ και Ελλήνων ναζιστών.

45. Υπακοή – Συμμόρφωση – Συνενοχή
Ας δούμε πως τελειώνει η μαρτυρία της κυρίας
Ελένης Νανακούδη:
• «Πώς εξηγείτε αυτά που συνέβησαν;»
• «Εγώ; Πώς να τα εξηγήσω; Οι άνθρωποι αυτοί δεν
ήταν άνθρωποι, ήταν τέρατα».

46. Ο θύτης – «τέρας»;
• Ποιος θα μπορούσε να διαπράξει τέτοιες
πράξεις; Ήταν άνθρωπος; Πώς θα μπορούσε
ένας άνθρωπος να το κάνει αυτό;
• Ήταν δυνατόν να παρακούσει; Πού είναι η
γραμμή ανάμεσα στην προσωπική ευθύνη και
την επίδραση του περιβάλλοντος και της
ομάδας;
• Μήπως αυτά συμβαίνουν μόνο σε καιρούς
πολέμου;
• Είναι δυνατόν να βρίσκεται κανείς εκεί και
απλώς να παρακολουθεί;

47. Το φυλετικό καθήκον
«Ο Άιχμαν ό,τι έκανε, ήταν,
κατά τη γνώμη του, πράξεις
ενός νομοταγούς πολίτη.
Έκανε το καθήκον του.
Υπάκουε όχι μόνο σε
διαταγές, αλλά στον νόμο.
[...]. Κατά την ανάκριση,
όταν δήλωσε με μεγάλη
έμφαση πως είχε ζήσει όλη
του τη ζωή σε συμφωνία με
τους ηθικούς κανόνες του
Καντ και ιδίως σε συμφωνία
με τον ορισμό του
καθήκοντος του Καντ.[…]»

48. • «[…] Ο συνήγορος υπεράσπισης δήλωσε , πριν από
τη δίκη ότι ο πελάτης του είχε την προσωπικότητα
‘ενός κοινού ταχυδρόμου’. Ο Άιχμαν φαίνεται ότι
είναι ένας τρομακτικά φυσιολογικός άνθρωπος.
• Όσο τερατώδεις κι αν ήταν οι πράξεις, ο δράστης
δεν ήταν ούτε τερατώδης ούτε σατανικός, και το
μόνο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που θα μπορούσε
να διακρίνει κανείς τόσο στο παρελθόν όσο και στη
συμπεριφορά του κατά τη διάρκεια της δίκης και
της ανακριτικής διαδικασίας ήταν κάτι ολότελα
αρνητικό: δεν ήταν η ανοησία αλλά μια παράξενη,
σχεδόν αυθεντική ανικανότητα να σκεφτεί»

49. Ηθικό σοκ
• «Το ηθικό σοκ στην περίπτωση του ναζισμού δεν ήταν
τι έκαναν οι επίλεκτες μονάδες των S. S., αλλά το
πόσο εύθραυστη αποδεικνύεται η προσωπική ηθική,
η ευκολία με την οποία οι καθημερινοί άνθρωποι που
δεν είχαν διανοηθεί ποτέ στη ζωή τους να
διαπράξουν φόνο, προσαρμόστηκαν κι
αντικατέστησαν το ου φονεύσεις, που ως τότε
φάνταζε η πιο θεμελιακή απαγόρευση της
πολιτισμένης κοινωνίας, με το ναζιστικό κανόνα που
υπαγόρευε τον φόνο ως φυλετικό καθήκον.»
Hanna Arendt, (2009). O Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ

50. Γιατί οι άνθρωποι υπακούουν;
• Από το 1950 και έπειτα ο κοινωνικός
ψυχολόγος Solomon Asch ξεκίνησε μια σειρά
από πειράματα πάνω στην συμπεριφορά των
ανθρώπων υπό την κοινωνική πίεση, γνωστά
και Asch Conformity Experiment.
• Το πρωτοποριακό πείραμα του Milgram (1961
– Πανεπιστήμιο Yale – USA) μελέτησε
συστηματικά μια πλευρά της υπακοής με
αφορμή τις φρικαλεότητες της ναζιστικής
εποχής .

51. Αυτοί που δεν υπακούουν…
• Κριτική ικανότητα, ικανότητα να σκέπτονται,
να αξιολογούν, να προβληματίζονται, να
στοχάζονται, να ρωτάνε γιατί…

54. 4: «Ιστορική Γνώση – Συλλογική Μνήμη –
Κριτική σκέψη»
• Το εργαστήρι αυτό έχει ως σκοπό να δείξει
πώς μπορεί η γνώση της ιστορίας να
διαμορφώσει τη συλλογική μνήμη και
ταυτότητα και να καλλιεργήσει την κριτική
προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων που
συντελεί στην ανάπτυξη ενός συνεχούς και
ουσιαστικού διαλόγου μεταξύ των ανθρώπων,
απαραίτητο στοιχείο κάθε δημοκρατικής
κοινωνίας.

55. • Με μια σειρά βιωματικών δραστηριοτήτων, οι
οποίες έπονται της διδασκαλίας του Β’
Παγκοσμίου Πολέμου, θέλουμε να
διερευνήσουμε εάν και σε ποιο βαθμό
καλλιεργήθηκε η κριτική ικανότητα με το μάθημά
μας. Στόχος μας είναι να διαπιστώσουμε αν η
ιστορική γνώση που δόθηκε στους μαθητές, αν ο
προβληματισμός που αναπτύχθηκε μπορεί να
έχουν κάποιο νόημα στη ζωή τους σήμερα.
Εξάλλου, ο μόνος λόγος που τελικά διδάσκουμε
όλα αυτά τα φρικτά για τις ψυχές των νεαρών
μαθητών μας γεγονότα της Ιστορίας είναι γιατί
θέλουμε να μην ξανασυμβούν.

56. • Η αξιοποίηση του τρίπτυχου
Γνώση – Μνήμη – Κρίση
κρίνεται εξαιρετικά και πολλαπλά επείγουσα
για να μετασχηματίσουμε τις συγκρούσεις
(αναπόφευκτο στοιχείο κάθε κοινωνίας) σε
μη- βίαιες αντιπαραθέσεις, για να μην
εφησυχάζουμε, για να μην φοβόμαστε αλλά
και να μην υποτιμάμε τον κίνδυνο…

57. «Βραδυφλεγής διάτρηση συνειδήσεων»
Άσκηση:
Παρατηρήστε τις παρακάτω φωτογραφίες και
διατυπώστε τα σχόλια σας σε ένα κείμενο με
θέμα:
«Πώς μπορεί η ιστορική γνώση των γεγονότων
του Β Παγκοσμίου Πολέμου να μας βοηθήσει
να αλλάξουμε τη ζωή μας σήμερα;»

58. • Σε ποιους θα μπορούσαμε να μιλήσουμε σήμερα
για όλα αυτά που συνέβησαν τότε; Στον εαυτό
μας, στους φίλους μας, στους συγγενείς μας,
στους συμμαθητές μας; Τι ακριβώς θα τους
λέγαμε;
• Υπάρχουν άνθρωποι που υπακούουν άκριτα
σήμερα; Που ακολουθούν οδηγίες και εντολές
χωρίς να σκέπτονται; Που κινδυνεύουν να
γίνουν θύματα της μάζας ή της εξουσίας και να
χάσουν τις αξίες και την ηθική τους;

59. 1941

60. 2012

61. 1941

62. 2012

63. Το κοριτσάκι με την κούκλα στη Στέγη
αναπήρων παίδων το 1943

65. • Αφίσα των ΝΑΖΙ : «Σύντροφε 60 μάρκα το χρόνο
στοιχίζει σε δικό σου χρήμα αυτός ο μόνιμα
ανάπηρος»
• Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας ΘΕΜΑ

66. Η άρια φυλή
και οι
αρχαίοι
Έλληνες (Leni
Riefenstahl’s
– “Olympia”)

67. Juden Rauss! (1936)
Επιτραπέζιο παιχνίδι στη Γερμανία του 1936 με
τίτλο «Έξω ο Εβραίος»

68. Ρόδος: νεοναζιστικά συνθήματα στην
Συναγωγή Καχάλ Σαλόμ

69. ‘Εκείνος που δεν θυμάται την
Ιστορία είναι καταδικασμένος να
την ξαναζήσει…’
G. Santayana

70. Σας ευχαριστούμε πολύ
Βασιλική Σακκά
Κατερίνα Μπρεντάνου