Književnost i jezik

1. Zor ica T ur j ačani n
CE T I R I PE JZAŽA D E SAN K E M AK SI M OV I Ć
(Primj eri školske interpretacij e pej zažne lirike)
U lirskom opusu Desanke Maksimoviđ pejzažna lirika zauzi-
ma vidno mjesto. Pjesnikinja j e opčinjena .ljepotom prirode, boja-
ma i oblicima krajolika, mirisom zemlje, životom šumaraka, polj a
i livada, vj ečnom izmjenom godišnj ih doba koj a, svako na svoj na-
čin, utkivaju nove šare u bogati vez pjesnikinj ina stiha. Pri tom
pej zaž, naj češče, nij e sam sebi svrha, već j e proj ekcij a intimnih
raspoloženj a, predio u kojem se prepoznaju vedra i sj etna stanj a
duše. Radost zbog bogatstva i punoće života, obilja i zreline, pred-
osj ećanj e nečeg mutnog i neizrecivog, slutnj a samoće, starosti i
smrti, pomirenosti i ozarenj a — sve to živi u pej zažnim slikama
Desanke Maksimović, u zvuku i ritmu nj enog poetskog govora, mu-
zici stiha u čijoj iznijansiranoj emocionalnoj intonaciji prepozna-
jemo otkucavanj e srca u pej zažu.
Naj veće tuge (Krik) i naj veće radosti (Prolećna pesma, Predo-
sećanj e), uzbuđenj a i taj ne, pj esnikinj a j e iskazala slikom kao uni-
verzalnom metaforom ustreptalih stanj a čovj ekove duševnosti .
Zbog nj ihove j ednostavnosti i moći da naj raznovrsnij a osj e-
ćanj a i misli iskažu toplo, Ij udski i snažno, pj esme D. Maksimović
su nezaobilazno štivo u svim izborima namij enj enim naj mlađim
j er svoj im misaono-emocionalnim i ekspresivno-ritmičkim vrij ed-
nostima doprinose razvoj u nj ihove literarne senzibilizacij e, r azvi-
j anju lj ubavi prema umj etnosti rij eči u koj oj i svij et i čovj ek na-
laze naj autentičnij i prostor svoj e životne egzi stencij e.
U čitankama za osnovne škole u SR Bosni i Hercegovini pri-
sustvo pj esama Desanke Maksimović vrlo j e vidlj ivo. Tako u ,,Či-
tanki I
"
Kulidžana i Šipke susrećemo antologij sku pj esmu Livadsko
zvonce, dok su se Đorđe i Borka Čekrlij a i „Čitanci 2" opredij elili
za prolj ećnu pj esmu U gostima. „ Čitanka 3"
Miloša Božanovića do-
nosi Slikarsku zimu i I gru žmure, a „Čitanka 4
"
B. Milićevića i N.
Radibr atovića Plj usak.

2. Cetir i pej zaža 34 1
Aut or ski tim : J. Marek , N . Senić, Z. Diklić i O. H adžić u ,,Či-
tankama 5 — 8
"
bira pj esmu Vožnj a („ Čitanka 6
"
) i Krvavu baj ku
(„ Čitank a 8
"
).
U školskoj praksi , međutim , nastavnik će se susresti i sa dru-
gim pj esmama ove autorice koj e su, zastuplj ene u antologij ama,
izborima ili štampi, stekle veliku popularnost, kao što je slućaj sa
Strepnj om, Pređosećanj em, Opomenom, Pokošenom livadom, Pau-
kovom Ij ulj aškom, Voznj om, pa zatim Bliži se, bliži leto, Mravima
zidar ima, Belom vranom it d.
Ovaj napis pružiće interpretacij u četiri pej zažne pj esme De-
sanke Maksimović koje pokazuju pj esnikinjin doživlj aj godišnjih
doba. To su: U gostima (praljeće), Bliži se, bliži leto (lj eto), Pođimo
u šume (j esen) i Pahulj ice snežne (zima).
Pj enušavi divertimento prolj ećnih boja i glasova: U g o s t i m a
Pj esma j e inspirisana bogatstvom i buj nošću prolj ećne liva-
de. Promatrajući veseli karneval cvj etova i buba u maj skom slav-
lj u, pj esnikinj a j e zaželj ela da magij om stiha dočara obilj e nj ego-
vih odblj esaka, boj a, zvukova, mirisa, pokreta, da stvori takvu
sliku koj a će vizuelno, akustički, olfaktorno i dinamički ispuniti sva
naša čula, zaplj usnuti nas talasanj em svoj e životne radosti i ve-
d r i n e .
Već i sam naslov potcr tava izuzetnost trenutka: prolj ećno
slavlj e, gozbu u koj oj svi, kao gosti, treba da uzmemo učešća, da
podij elimo sreću sa suncem, cvij ećem, pticama i bubama, sa opi-
j enim stanovnicima livade koj e j e maj pozvao na raskošni pir.
Maj j e ovdj e glavni „predmet
"
pj evanj a, osnovni motiv koj i
se razvij a i nadgrađuj e sredstvima, u prvom redu, vizuelne trans-
pozicij e prvotnog doživlj aj nog podsticaj a. Maksimovićeva želi da
svojom slikarskom kičicom zaustavi jedan bljesak, ovremeni tre-
nutak slavlj a, zaustavi kazalj ke prolj ećnog časovnika. Zbog toga
u nj enoj pj esmi susrećemo apsolutnu dominaciju imenica koj e su-
geriraj u traj nost , postoj anost oblika i značenj a, okrenutost poj ava
svoj im vlastitim suštinama izvan bilo kojeg konkretnog, ali pro-
ilaznog trenutka. Želja da se odupre vremenu, da efemernim poj a-
vama i stanj ima da dimenzij u neprolaznog, realizuj e se imenicama
(36 imenica : 9 glagola) koj e, lišene vremenske determiniranosti
glagolskih riječi, označavaju jedno u sebi dovršeno i traj no odre-
đenj e bića i stvari .
Međutim, svoj im semantičkim supstantivitetima imenice se
međusobno diferenciraju, dovode u odnos nadređenosti i podređe-
nosti, subj ekta i obj ekta.
Prve tri strofe, pri tom, vizuelno konkretiziraju opjevanu po-
j avu: maj , dok četvrta predstavlja neku vrstu njene zvučne poente.

3. 342 К њиж евност и ј език
Počet n i st ih ov i st r of a :
Pozvao j e m aj
(sve bube na čaj );
Spr em io j e m aj
su dove za čaj
Sipao j e m aj
svak om m ed u čaj
sadrže osim subj ekta i nj egovu predikacij u u čij im prostorima leže
mogućnosti dalj eg r azgranj avanj a osnovnog motiva u pravcu nj e-
gove obj ekatske dopunj ivosti (1. i 2. strofa) ili adverbij aine odred-
lj ivosti mj estom izvr šenj a radnj e.
Iako nas cj elina zaplj uskuje obilj em i svj ežinom, buj nošću
asocij acij a, ona j e, vidimo, ipak građena na principu str oge sime-
tričnosti dij elova u koj oj se opšti poj am konkretizuj e (u pravcu:
koga, šta, gdj e) uvij ek pomoću pet ilustrativnih poj edinosti :
SVE BUBE: tihe bubamare, leptire, bumbare i livadske popce
i rudare r ovce;
SUDOVE ZA ČAJ: raznoboj ne šolje, pozlaćene kupe, čuturice
skupe i rumene zdele i krčage bele:
S I PA O J E M A J
SVAKOM MED U ČAJ: u crvene lale, u zvončiće male, u haj -
dučku travu, peruniku plavu, u žute ilj utiće,
srodne ritmičke organizacije koj e potcrtavaju harmoniju bića i
pj esm e.
Razmj eštaj dij elova, melodioznost govorne fraze i nj ena pre-
cizna ritmička organizacij a približavaj u govor stiha skladnosti ri-
tamsko-tonskog muzičkog iskazivanja. Moramo odmah naglasiti da
u pj esmi susrećemo dva načina ekspresivnog ozvučenj a teksta koj e
bismo uslovno mogli nazvati : popratnim i ilustrativnim.
U prvom dij elu (početne tri strofe) zvučni elemenat govora j e
u prisj enku elemenata vizuelne konkretizacij e. Shvataj ući da j e u
stihu i svaki glas nosilac određene ekspresij e, pj esnikinj a j e svoj e
poetsko govorenj e izatkala iz pređe svij etlih vokala (a= 41, i = 25,
e= 51) koj ima j e želj ela da sugerira vedre boj e maj skog slavlj a.
Suglasnička struktura rij eči išla j e za aliteracij skim gomilanj em
konzonanata izrazite zvučne markiranosti koj i u raziličitim kombi-
nacij ama (B:M:B) dočaravaj u glasno brundanj e bumbara, (SE, CE)
sitno cvrlj enj e mušica i buba, (Z:Ž) zuj anj e pčela, dok struj no
S:Š i sliveno Č:Ć dočaravaj u nj ihanj e trave, opšti žamor u čij u se
šumnu maticu sliva bezbroj poj edinačnih zvučnih tokova.
Muzička organizacij a 4. strofe, međutim, nema karakter zvu-
čne pratnj e koj a doprinosi punini emocionalnog efekta slike. Ona
se ovdj e konkretizuj e od opšteg zvučnog ugođaj a u onomatopej sko
preslikavanj e poj ave. Slij edeći tok svoj ih asocij acij a Maksimovi-
ćeva gradi zavr šnu strofu iz nekoliko zvučnih sloj eva. U prva tri
st ih a :

4. Č&tir i pej zaža 343
Popio j e svak
i leptir ić lak
čaj a pola litr e
izrazita frekvencij a suglasnika: P, L dočarava tihi lepet leptirovih
krila, j edva čujno titranj e zračne strune koj a se u zadnj em slogu
trećeg stiha zgušnj ava u prebiranj u po žicama nevidlj ive citre: u
zvučne rime nj enih prigušenih titraj a.
Nij edan zvučni elemenat, međutim, ne j avlj a se u čistom ob-
liku, več se prožima, prepliće, obogaćuj e vrelima novih sazvučj a
koj a prskaj u kao žive mlaznice, u kreščendo intoniranom stavku u
kome se slivaj u svečane trube sviračica buba (Z, S, B, N) sa glasnim
pj evanj em žune iz žbuna čij e napadno, snažno Ž gromko poentira
mnogozvučj e razlivene prolj ećne simfonij e:
Čitava poslj ednj a strofa dobija na taj način značenje pjenu-
šavog, svijetlog divertimenta u kome se jedan zvučni motiv oboga-
ćuj e novim sazvučj ima dočaravajući svoj om ukupnošću žubor ra-
dosnog prolj ećnog pej zaža:
Popio j e svak
i Iept ir ić lak
čaj a pola litr e,
zasvir ale ci tr e,
iz obližnj eg žbuna
za ču l a se t r u b a
sv ir ači ca b ub a,
zapevala žuna.
Zlatni pejzaz Ij eta: Bliži se, blii i leto
Pj esma Bliži se, bliži leto daj e pj esnikinj inu slutnj u lj eta koj e
zaplj uskuj e vidik zrelim boj ama pšeničnih polj a.
Maksimovićeva svij et viđenog prelama kroz prizmu doživlj a-
j a. Zato nj ena pj esma pruža intimni drhat bića, uronj enog u vrelo
more Ij eta. Početno-završni stihovi strofa: Bliži se, bliži leto, u funk-
cij i svoj evrsnog refrena, uokviruj u poj edinačna viđenj a, uramlj uj u
tri pej zažna kr okij a koj i se uobličavaj u kolorističko-zvučnim (1.
strofa) i kolorističko-olfaktornim elementima (2. strofa) doživlj ene
stvarnosti. U isto vrij eme ovaj stih dobij a značenj e svoj evrsnog
lirskog provodnika motiva koj i daruj e poetskom kazivanju j edin-
stvenu emocionalnu oboj enost .
Ispunjena opj evanim pejzažem doživlj ajem i slutnjom, pjesni-
kinj a polazi od konkretnog podsticaj a koj i, već u slj edećem stihu,
metaforički ostvaruje nov predmetni kvalitet. Tako u prvoj strofi
zrelo more žitnog klasja upoređuje sa zlatnom krunom personifi-
ciranog ljeta, dok su u drugoj crvene bulke nj egove rujne usne.
Najzad, u trećoj strofi, ostaje samo poređenj e, samo slika
stvorena bogatom pjesničkom imaginacijom.
Zanimljiva j e koloristička struktura predstavljenog pejzaža
koja j e, ovog puta, sredstvo posrednog izricanja emocionalnih sa-

5. 344 К њиж евност и ј език
držaj a pj esnikinj mog bića. Doživlj avaj ući svij et u prvom redu vi-
zuelno Maksimoj/ićeva j e izabranim poj edinostima, u osnovnom i
prenesenom značenju, dočarala požar Ij etnj ih boj a. Zgusnutost ko-
lorističke supstance (zlatna, žuta, zrela):
Pomalj a zlatnu kosu
u zrelim nj ivama i utim
ublažava se bistrim mlazom zrikavčeve pj esme koj a, kao dažd,
škropi užareni lj etnj i predio.
U drugoj strofi crvene i ruj ne boj e procvalih bulki zapljusku-
j e poplava mirisa koj im odišu „ livade buj ne, i polj a i šumarci
" .
Naj zad, u metaforičkoj proj ekcij i predj ela, u viđenj u ispod
spušteniah trepavica, zrelina polj a postaj e kruna čovj ekovog napo-
ra, zlatni i rumeni ukras na glavi kralj ice lj eta.
Tako pj esma u svoj oj emocionalno-misaonoj organizacij i po-
kazuj e svoj evrsno talasanj e, pri čemu kolorističko-vizuelni elemen-
ti doprinose intenzifikacij i doživlj aj a, a akustičko-olfaktorni odah-
nuću, opuštanj u, utapanj u u magij u zvuka i mirisa.
Pj esme U gostima i Bliži se, blii i leto nose u svoj oj emocio-
nalnoj potki ditirambično slavlj enj e života i nj egovih radosti otj e-
lovlj enih u skladnosti i Ij epoti prirode koj a j e pj esnikovo „stanj e
sebe". U nj ima emocionalni elemenat odnosi prevagu nad misao-
nim, osj etilni nad iskustvenim i spoznajnim. One su viđenj e tre-
nutka, bez prošlosti, tame i taloga, obasjani predio „među javom
i m ed sn o m
"
.
Jesenj e rime: Pođimo u šume
Jesen je uz proljeće vrlo čest motiv pejzažne lirike. Pri tom
se dočarava ili pitoreskni štimung berbe i pozlaćenih vidika ili su-
morni predio samoće i umiranj a, teški ritam kiše od kojeg u duši
biva ,,sve j esenij e
"
.
Maksimovićeva j e istančanim čulom čovj eka i pjesnika pošla
mirenjem sa vremenom koje pustoši. Prigušenost osjećanj a koj a,
vlastitom stazom u svoju „belu jesen" osjenčenu sjetom i tihim
iz skrivenih dubina bića, kao oslablj eni eho dopiru u rij eči , prisutna
je u leksici, boj i poetskih slika, diskretnoj emocionalnoj intonacij i
kazivanj a, u do kraj a neizrečenim nagovj eštaj ima.
U noći koja miriše na jesen i prolaznost pjesnikinja želi da
prođe „starom iskusnom šumom"
, da vidi uspravnu starost drve-
ća. Iako u nj enoj svij etlo-tamnoj slici nema izrazitih zatamnjenj a
kroz koja ne bi probila svjetlost, prokapala žuta mjesečina, zabje-
lasala se vitka stabla breza ili svijetlo i sj etno jesenj e cvij eće, blj e-
snula vij ugava traka posrebrenih rij eka, poj edinosti otkrivaju su-
štinu emocionalnog odnosa čovj eka i svij eta. Svaki detalj nosi u
sebi svoju suprotnost, svoj e tamno i bolno naličje: cvijeće, koje
simbolizira lj epotu, ne cvj eta nego se, oj esenj eno, kruni , „pada na

6. Ćetir i pejzaža 345
ravan put
"
, umire; prolj eća ne mirišu mladošću nego tugom:, davni
dani su uveli kao gomile sumrtvog lišća („ tužno mirišu uvelih pro-
leća gomile
"
), smij eh česta j e bolan, a llišće opalj eno mrazom j e-
seni tone u smrt kao u duboki san bez buđenj a. Grane hrastova,
umorne od života i godina, se slamaj u, ali u nj ihovoj bezglasnoj
smrti nema goreine već samo pomirenosti . Pj esnikinj a uz glagol
slomiti stavlj a prilog spokojno („ noćas se / hrašća umorne grane /
spolcoj no slomile"
) tvoreći tako neobični spreg, sintagmu koj a ot-
kriva nj enu životnu) spoznaj u: skončanj e, mada bolno, donosi po-
nekad i spokoj , smirenj,e, i tišinu.
Pj esnikinj a vezuie svoj intimni doživlj aj za j esenj u, noćnu
šumu. Okružena samoćom i šutnjom pj esnikinj a uzalud priziva ne-
ko blisko biće. Njen poziv: „POĐIMO U ŠUME"
odzvanja pj esmom,
odj ekuje u tkivu strofe, vraća se, povezuj e slike i stanj a, sjećanja
i ;asocij acij e, upij a se u gradivo rij eči, zvuči kao želj a, zov, j ek i
odjek, opomena, slutnja, predosjećanj e, bol i pomirenost. Njime
počinje svaka strofa kao poziv na hodočašće ojesenjenoj šumi, svo-
j oj vlastitoj bolnoj nutrini čiji se sadržaj i metaforiziraju oblicima
bij ele, pitome smr ti :
POĐI M O U SUM E ,
n o ć a s sa m r a d a
da gledam kako j esen bela
cvet a i pada
n a r av a n p u t .
PO Đ I M O U S UM E
iz svi j u vr ela
gleda po j edan m esec žu t .
PO Đ I M O U ST A R E
I SK USN E S UM E :
noćas se hr ašća um or ne gr ane
spokojno slom ile.
P O Đ I M O U S U M E
n a s v e s t r a n e
t u žn o m i r i šu
uvelih pr oleća gomi le.
PO Đ I M O U S UM E
n o ća s će t r a k o m
svi j u se r ek a sr eb r o osu t i .
PO Đ I M O U S U M E
pod zvezdom svak om
sanj aju m ir no listovi žut i
stazo m i m ost om , b r d om i d ol om .
POĐ I M O U S UM E
n o ć a s b i h h t e la
d a m e se u v e k se t i š s b o l o m .
Mirna u svome nemiru, pj esnikinj a ritmom ističe emocional-
nu podvoj enost, glasnosti i šutnje, korake u pej zažu i njihov odj ek
u intimnoj sferi bića.

7. 346 К њиж евност и ј език
I skusna za j edan proživlj eni život, za saznanj a koj a se plaćaj u
gorkom cij enom godina i samoće, ona opj evanim predj elom slika
svoj e vlastito oj esenj enj e, j esen kao stanj e sebe i stanj e svij eta.
Ledena čarolij a: „ Pahulj ice snežne
"
Pahulj ice snežne j edna j e od rij etkih pj esama u koj ima j e
Maksimovićeva zakoračila izvan prostora strofe izvan čvrste organi-
zacij e ritma i rime da u proznoj formi sagleda svij et naivnim i nevi-
nim očima dj eteta kome se on, nepoznat i nesaznaj an, otkriva kao
čudo, kao taj na čij i se klj učevi ne mogu pronaći u iskustvu pro-
življ enog.
Na početku i na kraj u, kao prozorski ram kroz koj i mališan
prati bij eli nemir zimskih pahulj ica, stoj i pitanj e:
Mama, znaš mi reći šta su pahulj ice snei ne?
D a n i su
Zvezde pomrle od mraza?
B el o c v eće sa m eseca ?
Ozebli beli leptir i?
Mama, znaš mi reći šta su pahulj ice snežne?
u čij em se neodgovoru začinju rojevi novih zapitanosti. Nemoguć-
nost proniknuća uzburkava maštu. U pitanju je nagoviješten od-
govor,ali i sumnjau njegovu ispravnost i prihvatljivost.
Djetinja predstava pahulj ica vezuj e se za ono što je poznato:
zvijezde, cvijeće, leptire, ali se bitno mijenja njihova predmetna i
emocionalna suština. Poj movi: zvijezde, cvijeće, leptiri nose u dje-
tinjem iskustvu značenje nečeg lijepog, prijatnog, radosnog. Ovdje
su to samo gole ljušture, obespredmećeni obUci koji poprimaju
svoj stva nečeg neugodnog, hladnog, odbojnog i bolnog.
Pahuljice su zvij ezde „pomnle od mraza"
, „srebrnasto bele i
hladne
"
, „belo cveće s meseca
"
naj zad „ozebli beli leptiri
"
što lepr-
šaju da se ogriju na starom suncu. Sve je mrazno srebrnasto belo,
hladno bez ozarenja i topline. Otvrdnut i u sebi zatvoren svijet ska-
menjene hladne ljepote dijete ne može da rastumači i prihvati i za-
to se nj egova pitanj a razbij aj u o sleđeno prozorsko staklo iza koj eg
lepršaj u pahulj ice snežne.