Selected photo-essays

Selected photo-essays
Vrij Nederland 2004-2006

44 45
DE VERHALEN VRIJ NEDERLAND
FOTODOCUMENT 29 OKTOBER 2005

De kijker is geen voyeur
Parkportretten van Rineke Dijkstra

In het Stedelijk Museum is vanaf volgende week een speurend naar geschikte modellen – ook in
deze nieuwe serie kinderen en pubers, zoals
retrospectief van de foto’s van Rineke Dijkstra. Hans op de strandfoto’s die haar wereldwijd erken-
Aarsman was ooit haar eerste docent fotografie. Samen ning bezorgden. Dijkstra: ‘Toen ik net begon,
fotografeerde ik álles. Moeders met doch-
met VN keken voorheen meester en leerling naar nieuw ters, opa’s met kleinkinderen, hele families.
werk van Dijkstra – voor het eerst te zien op deze pagina’s. Alleen de puberfoto’s bleven overeind.’
Soms zoekt ze dagenlang tevergeefs naar
mensen om te portretteren. Het toeval een
FOTOGRAFIE RINEKE DIJKSTRA fotograaf en de topfotografe kennen elkaar handje helpen, dat werkt nu eenmaal niet,
TEKST MISCHA COHEN alweer meer dan twintig jaar – zo lang gele- heeft Dijkstra ondervonden. Ze belde deze
den is het dat Rineke Dijkstra begon bij de zomer haar vriendinnen om hun dochters

Z
e zijn op het eerste gezicht tegenpolen. Amsterdamse fotoclub De Moor, waar ze les langs te sturen bij haar lokatie in het park.
Rineke Dijkstra (1959) is een van de suc- kreeg van Hans Aarsman. Dijkstra’s eerste, ‘Prachtige meisjes, daar niet van. Maar ze
cesvolste Nederlandse fotografen. Haar nogal abstracte foto’s van hoogspannings- kleedden zich speciaal hip aan voor de ge-
portretten – op groot formaat en in beperkte kabels vielen niet in goede aarde bij haar do- legenheid en ze vroegen meteen aan me:
oplage afgedrukt – brengen op de internatio- cent. Die lijntjes trek je maar met potlood op okay, wat is bedoeling, wat moet ik dóén?
nale kunstmarkt en op veilingen hoge bedra- papier, vond hij. Rineke Dijkstra: ‘Hans zei: Nou, niks dus.’
gen op. Na een reis langs Europese musea is neem toch eens ménsen als onderwerp. Dat Hans Aarsman: ‘In deze tijd willen kinderen
een retrospectief van haar werk vanaf 4 no- durfde ik nog niet – dus toen ging ik maar stuk voor stuk beroemd worden en ze weten
vember te zien in het Stedelijk Museum. mensen van achteren fotograferen, op bank- heel goed wat daarvoor nodig is: voldoen aan
Hans Aarsman (1951) is al weer jaren gele- jes. Dat was minder confronterend.’ de normen van MTV. Ooit moest je op een
den officieel gestopt als fotograaf – wat ove- Ze zijn het erover eens dat je niet te hoogdra- foto statig zijn, nu sexy.’
rigens niet wil zeggen dat hij geen foto’s vend moet zijn over foto’s. Rineke Dijkstra: ‘Je ziet aan de portretten
meer maakt. Aarsman, voorstander van ‘use- Aarsman: ‘Fotografie is zelf eigenlijk niets, van August Sander van “gewone” mensen
ful photography’, werkt vooral gestaag aan als medium is het bijna onzichtbaar. Het dat die in het begin van de vorige eeuw geen
zijn ‘Aarsman-collectie’, beelden die hij ver- laat zien hoe de dingen eruit zien als je ze idee hadden van het effect van een foto. En
zamelt van internet en uit kranten en tijd- stilzet, meer niet. Als mensen over een foto dat geldt ook nog voor de portretten uit de ja-
schriften. Foto’s voor een groot publiek, na- beginnen, gaat het al gauw over de “kwets- ren zestig van Diane Arbus. De mediacultuur
drukkelijk géén kunst. baarheid” van de geportretteerden en de heeft dat blijvend veranderd. Mensen zijn
‘Toen ik mijn knipselverzameling onlangs in vastgelegde “verstilling”. Verjaardagspraat zich heel erg bewust geworden van zichzelf
het Nederlands Fotomuseum had opgehan- die is doorgedrongen in de kunstkritiek.’ als beeld.’
gen, vroeg iemand of de knipsels te koop wa- Rineke Dijkstra: ‘Door dit retrospectief Hans Aarsman: ‘Toch krijg jij je mensen zo
ren. Toen pas raakte ik ervan doordrongen moet ik zelf ook terugblikken en uitleg ge- ver dat ze erbij staan zoals iemand die bij de
dat die plaatjes weliswaar in grote oplagen ven. Nuttig natuurlijk, maar mijn werk on- haringkar op zijn beurt wacht en zich vol-
zijn gedrukt, maar nu onvervangbaar zijn der woorden brengen heeft ook nadelen. strekt onbespied waant. Of dat ze erg ont-
en als verzameling uniek. En dat ik ze niet Eén: mensen kijken niet meer met hun ei- spannen poseren, zoals de gymnasiasten in
kwijt wil.’ gen ogen als ze mijn verhaal krijgen bijge- het Vondelpark. Wat is je truc?’
Door zijn eigenzinnige blik is Aarsman be- leverd. Twee: ik houd te weinig tijd over om Rineke Dijkstra: ‘Die heb ik niet, helaas. Ik be-
halve collectioneur van knipsels ook editor nieuwe foto’s te maken.’ Liever trekt ze het wonder mensen die goed kunnen enscene-
van fotoseries – de beelden komen tegen- Vondelpark in, sinds een paar maanden ren, maar zelf ben ik niet zo’n regisseur. Tot
woordig naar hem toe, in plaats van anders- haar jachtterrein. Dat ligt voor de hand: op zekere hoogte heb je het in de hand: het
‘Ik ben niet zo’n regisseur. Tot op zekere hoogte heb je het in de om. Onder anderen Ad van Denderen en het park strekt zich uit tussen haar huis in licht, de achtergrond, de casting. Verder laat
Bertien van Manen laten hem meekijken als Amsterdam-Zuid en haar atelier in een voor- ik het toeval zijn werk doen: hoe meer toeval-
hand: het licht, de achtergrond, de casting. Verder laat ik het ze een boek maken. ‘Die zijn lang op reis ge- malig ziekenhuis in Oud-West. Maar als het ligheden in een foto, hoe liever het me is. Het
weest, komen terug met honderden foto’s en zo uitkomt doorkruist ze ook het Parc de la gaat mij er uiteindelijk om dat het psycho-
toeval zijn werk doen: hoe meer toevalligheden in een foto, hoe dan mag ik in een halfuurtje zeggen: die foto Ciutadella in Barcelona, Tiergarten in Berlijn logisch wáár is wat je ziet. Een blik, een hou-
lijkt me wel wat, en die.’ of Central Park in Manhattan.
liever het me is ’ Rineke Dijkstra Al ligt hun huidige werk ver uit elkaar, de ex- Op zoek naar de juiste lokatie en vooral Lees verder op pagina 52 Ñ

46 47

Parc de la Ciutadella,
4 juni 2005

48 49

Vondelpark,
10 juni 2005

50 51

Vondelpark,
19 juni 2005

MAGNUM / HOLLANDSE HOOGTE
Haïti moet wachten op democratie

2 3

Democratie is dezer dagen het belangrijkste export- Paolo Pellegrin
artikel van de VS en hun bondgenoten. Dat het moeilijk Fotojournalist

is Irak en Afghanistan te democratiseren, verbaast
niemand. Maar waarom wil het ook maar niet lukken in 1964 Geboren in Rome, Italië.

Haïti, een piepklein landje vlak bij Amerika? 1995 Pellegrins reportage over aids in
Oeganda wint de eerste prijs in de cate-
gorie ‘daily life’ van World Press Photo.
Vanaf 1999 wint hij bijna elk jaar een
prijs in deze belangrijkste wedstrijd voor
FOTOGRAFIE PAOLO PELLEGRIN sen voor de armen en een mooie toekomst. de fotojournalistiek.
TEKST EMILE FALLAUX Als er maar democratie kwam in Haïti, het
armste land van het westelijk halfrond. 1996 Winnaar van de Kodak Young
In februari 1986, voordat zij in handen vie- Photographers award Visa d’Or op het

E
en stel straatjochies uit Port-au-Prince len van woedende meutes, vluchtten Jean- fotofestival in Perpignan.
ving twintig jaar geleden een glimp op Claude Duvalier en zijn vrouw naar Zuid-
van een menswaardige toekomst. De Frankrijk in een toestel van de Amerikaanse 1997 Zijn boek Children komt uit.
jongens hingen rond bij de school van Jean- luchtmacht. Met de vlucht van Baby Doc, de
Bertrand Aristide, een priester die bekend- zoon van Papa Doc die het land had geterrori- 2000 Krijgt een contract bij het
stond om zijn tirades tegen de dictatuur van seerd vanaf 1957, leek de weg naar die mooie Amerikaanse weekblad Newsweek.
de familie Duvalier. De man had het over kan- toekomst vrij.
2002 Zijn boek Kosovo 1999-2000: The
Flight of Reason komt uit.
1 Ravage na de verkiezingen in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince
2005 Wordt lid van het prestigieuze
2 Leden van een kinderbende in Cité Soleil, een van de armste buurten van Port-au-Prince fotobureau Magnum

3 Nigeriaanse VN-soldaten beschermen een stembureau 2006 Wint twee prijzen bij World Press
Photo met foto’s van de begrafenis van
4 Checkpoint van Braziliaanse VN-troepen in de sloppenwijk Bel-Air de paus en de New York Fashion Week. 4

De straatjochies van toen hebben niet lang kon uitdienen. Pas eind jaren negentig wer-
kunnen dromen. Democratie bleek niet zo den de Amerikaanse militairen teruggetrok-
gemakkelijk te vestigen in een land met een ken. Nu patrouilleren er VN-troepen in het
geschiedenis van twee eeuwen vol buitenland. Al die jaren werden en worden de mili-
landse bezetters, dictators en meer dan der- tairen bijgestaan door diplomaten en ‘bur-
tig staatsgrepen. gerlijke experts’, vooral uit de VS, mensen
Vader Aristide bleef de dakloze kinderen hel- die pretenderen dat ze de democratie komen
pen en raakte betrokken bij voorzichtige de- vestigen. Maar wat Aristide niet lukte, lukt
mocratische hervormingen. Er kwam een hun evenmin. Dat komt niet alleen door de
grondwet, een kiesraad, en in 1990 werden complexe Haïtiaanse samenleving. Er is op-
er eindelijk verkiezingen georganiseerd, die, zet in het spel: democratie moet gevestigde
daar was iedereen het over eens, eerlijk ver- belangen dienen, anders hoeft het niet.
liepen. Aristide, de man die sprak voor de ar- Het jaar 2006 begon met de zelfmoord van
men, werd Haïti’s eerste democratisch geko- de Braziliaanse commandant van de VN-sol-
zen president. En daarmee begon de ellende daten in Haïti. Zijn vredesmacht van negen-
opnieuw. Hij had beloofd het minimum- duizend man was verstrikt geraakt in de ge-
loon te verhogen en de rijken meer te belas- wapende strijd, die mede was veroorzaakt
ten. Dat viel niet goed in de zakenwereld en door Amerikaanse en Franse inmenging.
bij de VS. Met zijn anti-Amerikaanse toespra- Twee jaar eerder, op 29 februari 2004, had
ken joeg Aristide Washington nog verder te- Guy Philippe, leider van een doodseskader,
gen zich in het harnas. met steun van Washington gezorgd voor
Dat Aristide geen verlicht politicus was, maar een regime change: de klok luidde weder-
een product van de Haïtiaanse cultuur, bleek om voor Aristide, die in 2000 opnieuw was
al snel. Hij beheerste het politieke spel niet, gekozen. De actie werd ingegeven door het
en zijn idee van democratie was dat hijzelf feit dat ook Aristide intussen was vergroeid
het volk belichaamde. Bovendien kon de met de gewelddadige krachten van het ge-
nieuwe president het nooit goed doen. Het peupel: zo lag de openbare orde in de han-
land was sterk gepolariseerd, met aan de ene den van gangs. Bovendien werden de VS
kant een rijke elite die de villa’s in de heu- inmiddels vertegenwoordigd door de min-
vels rond de stad bewoonde, en anderzijds der scrupuleuze Bush. Aristide werd gekid-
de werkloze, analfabete hongerlijders die napt, en terwijl dictator Baby Doc nog chic
rondploeterden tussen het afval en de open naar de Cote d’Azur was gevlogen, dump-
riolen van de stad, of op het van elektriciteit te de Amerikaanse luchtmacht Aristide in
verstoken platteland. Zocht Aristide toena- Centraal-Afrika.
dering tot het volk waar zijn hart naar uit- Begin februari van dit jaar, vlak voor de laatste
ging, dan kreeg hij het verwijt een commu- verkiezingen, ontving de Inter-Amerikaanse
nist te zijn; vroeg hij advies aan zakenlieden, Commissie voor de Mensenrechten een pe-
dan verraadde hij het volk dat hem had geko- titie om de rol van de regering-Bush bij de
zen. Het was kiezen tussen volksopstand en staatsgreep van 2004 te onderzoeken. De
staatsgreep. Het werd de staatsgreep; na acht petitie is opgesteld door onder meer Yale
maanden werd hij verjaagd door de elite. University en door de Democraat Maxine
Waters uit het Huis van Afgevaardigden.
Nu, vijftien jaar later, is het perspectief van Washington, zo zeggen zij, heeft intensief sa-
arme kinderen in Haïti slechter dan ooit. mengewerkt met de oppositie om Aristide
Vierhonderdduizend van hen werken als sla- en zijn aanhangers te verdrijven. Als boos-
ven. De jongetjes die droomden van Aristide, doener wezen zij vooral het International
zijn volwassen en handelen nu in drugs, lij- Republican Institute (IRI) aan. Deze aan het
den aan aids, knokken in gangs, of zijn een Witte Huis gelieerde club bouwt in meer
vroege dood gestorven. dan zestig landen, waaronder Afghanistan
En dat ondanks het feit dat Haïti al vijftien en Irak, aan de democratie. Onder president
jaar het werkterrein is van Amerikaanse Bush is het budget van IRI verdrievoudigd.
en internationale brengers van democra- In Haïti stuurde IRI de elitaire oppositie aan,
tie, dat felbegeerde artikel. In 1994 stuur- en stond de club verdacht dicht bij leiders
de president Bill Clinton twintigduizend van doodseskaders. IRI hielp een regering
Amerikaanse militairen om met hulp van van Amerika-gezinde zakenlieden aan de
een kleine internationale coalitie greep op macht. Sindsdien heersen chaos en geweld,
het landje te krijgen. Zij brachten Aristide te- meer nog dan het door wapens overspoelde
rug, die nog een jaar van zijn eerste termijn Haïti altijd al gewend was. Politieke opstan-

5 Voormalig straatkind in een weeshuis dat wordt gerund door een Italiaanse priester in Port-au-Prince 5

6 7

delingen, criminele benden en moordlusti- staat de uitslag nu al te boek als controver-
ge politiemannen domineren grote delen sieel. Daarmee begon het gezaag aan de po-
van de hoofdstad Port-au-Prince. Steeds va- ten van Prévals stoel al voordat de einduit-
ker zijn de blauwhelmen doelwit. Kort na de slag definitief werd vastgesteld. Dat Aristide,
dood van hun commandant werden twee die in ballingschap leeft in Zuid-Afrika, heeft
Jordaanse blauwhelmen doodgeschoten, aangekondigd te zullen terugkeren naar zijn
een derde raakte zwaar gewond. land, zal de Amerikaanse en Franse bemoeie-
nis met Haïti er niet kleiner op maken.
Ondanks alle inspanningen van de zaken- Het aura rond zijn persoon, hoeveel feilen er
elite en hun Amerikaanse partners werd de ook aan de man kleven, maakt het lastig voor
regering begin februari weggestemd door toekomstige Haïtiaanse leiders om het volk
een onverwacht grote meerderheid van de te negeren. Het probleem zit hem in de elite
Haïtianen. Onverwacht, omdat er in de gro- en in de Amerikanen: die moeten de uitsla-
te volksbuurt Cité de Soleil niet mocht wor- gen van democratische verkiezingen leren
den gestemd. De overheid vond het er te on- aanvaarden, of die hun nu bevallen of niet.
veilig en zei de stemlokalen niet te kunnen Als het ooit komt, is het voor de kids van 1986
controleren. Toen bij het tellen der stem- te laat om te genieten van het groeiproduct
men bleek dat René Preval, een ex-president democratie. V
die het goed kan vinden met Aristide, zijn te-
genstanders wegvaagde, begon de zittende Paolo Pellegrin was voor ‘Newsweek’ in
regering de uitslag te manipuleren. Er werd Haïti. VN maakte een eigen selectie uit zijn
gesjoemeld met blanco stemmen, en me- materiaal. Voor videobeelden uit Haïti:
de door openlijke Amerikaanse inmenging www.vn.nl

6 In de sloppenwijk Bel-Air

7 VN-soldaten houden burgers in bedwang bij een stembureau in Bel-Air

8 Gezicht op Bel-Air 8

76 77
FOTOREPORTAGE 17 DECEMBER 2005

Komt allen tezamen
Hoe vieren we kerst? Zes families nodigden ons aan tafel. Russisch, Fotograﬁe Jeroen Hofman
Goois, Braziliaans, Frans, Duits en typisch Hollands. Ze stonden hun Tekst en productie Carolina LoGalbo
meest geliefde recepten af. En vertelden wat kerst voor hen betekent.
‘ Wij willen het samenzijn cultiveren.’

Gevulde paprika Warme biefstuksalade Gegratineerde Gemarineerd speenvarken Weihnachtsgans Oesters met vinaigrette
Ingrediënten Ingrediënten bio-savooiekool Ingrediënten (8 personen) Ingrediënten (8 personen)
400 gram (basmati-)rijst 600 gram biefstuk 1 speenvarken van 10 kilo 1 gans (ongeveer 5 kilo) Ingrediënten
4 paprika’s zongedroogde tomaten in olijfolie Ingredienten 20 oesters
800 gram gehakt zwarte peper 1 verse savooiekool (ca. 1 kilo) Vulling Vulling 2 sjalotjes
3 wortels knoflook 1 grote ui 6 sjalotjes, 2 grote uien, 250 gram boter 250 gram pruimen, 500 gram appels 2 kopjes azijn
1 kleine ui 400 gram champignons 50 gram boter 4 eetlepels olijfolie, zout en peper naar smaak 2 eetlepels suiker, 4-5 eetlepels droog geraspt
0,4 liter gezeefde tomaten gemengde salade 1 eetlepel kerriepoeder 250 gram gemengde nootjes volkorenbrood, 2 centiliter Weinbrand of Haal de oesters uit hun schelp en plaats ze op een
Zout, peper pijnboompitten 200 gram geraspte kaas 100 gram gedroogde pruimen cognac, kaneel met ijsschaafsel bedekte schaal.
1 liter grof cassavemeel Snijd de sjalotjes in heel kleine stukjes en meng
De in ringen gesneden ui en in kleine reepjes ge- Dressing Maak de kool schoon, snijd of schaaf deze fijn en ½ bos peterselie, ½ bos bosuitjes Voor de jus ze met de azijn. Serveer de oesters met deze vi-
sneden wortels koken. 4 eetlepels balsamico-azijn kook hem in weinig water met zout gaar in 7 mi- 100 gram groene olijven, kleingesneden 4 eetlepels room, 1-2 eetlepel bloem, 2-3 eetlepels naigrette.
Rijst koken (apart van ui en wortel). 8 eetlepels mayonaise nuten. Snipper de ui en fruit hem samen met het 100 gram rozijnen , ½ ontpitte rode peper appelmoes, zout en vers gemalen zwarte peper
Pitjes (via bovenkant) uit paprika’s halen en de 8 eetlepels tomatensap kerriepoeder in de boter. Schep dit door de uit-
paprika’s wassen (let op dat de paprika ‘ aan een 2 theelepels Franse mosterd gelekte kool. Doe het mengsel in een beboterde Marinade Gans wassen en drogen, binnenkant inwrijven
stuk’ blijft, met alleen een opening aan de bo- 1 theelepel suiker vuurvaste schotel en bedek het geheel met de ge- (varkentje 2 dagen in de marinade) met zout. Meng geschilde pruimen en in stuk-
venkant). raspte kaas. Plaats de schotel onder de hete grill 2 eetl. gesnipperde knoflook jes gesneden appels met brood, suiker, kaneel en
Rijst goed mengen met (rauw) gehakt, gekook- De biefstuk in platte stukken snijden, peperen of in een hete oven. (225˚ C of gasovenstand 5-6) ½ l. vers geperst sinaasappelsap, 2 l. water, sap Weinbrand. Vul gans en naai dicht. Doe in oven-
te ui en wortel en naar smaak zout en peper toe- en zouten en insmeren met olijfolie. Elke kant tot de kaas goudbruin van kleur is. van 2 citroenen, ½ l. droge witte wijn, zout en schaal ca. 3 kopjes water en een in stukken gesne-
voegen. gedurende tien minuten om en om bakken. De peper naar smaak, 10 laurierblaadjes, ½ bos den appel. Zet schaal in de oven (200º C) en schuif
Deze mix in de schoongemaakte paprika doen. champignons met wat knoflook, peper en zout tijm, ½ bos rozemarijn, 4 e etlepels honing gans op een rooster erboven. Laat de gans 2½-3 uur
Laat de paprika en het gehakt langzaam gaar ko- bakken. Daarna de in stukjes gesneden zonge- braden en bedruip hem af en toe. Steek de gans na
ken in een pan met de 0,4 liter gezeefde tomaten droogde tomaten in olie bakken. Sla over de bor- Vulling: bak sjalotjes, uien (gesnipperd) en ro- anderhalf uur een paar keer in de huid onder de
en vul bij met lauw water tot de paprika’s bijna den verdelen. De stukken tomaat en champig- de peper in de boter en olijfolie tot ze zacht zijn. poten, zodat het vet eruit loopt. Smeer de gans 10
geheel ondergedompeld zijn. non erover. Snijd de biefstuk in dunne plakken Voeg nootjes, rozijnen, olijven en pruimen toe. min. voordat hij klaar is in met koud zout water,
en drapeer die over de salade. Schenk de dres- Laat 5 minuten op laag vuur bakken. Zet vuur uit zodat hij bij 250˚ C knapperig wordt. Uitgelopen
sing erover en garneer de salade met pijnboom- en voeg toe: cassavemeel, peterselie en bosuitjes. jus vermengen met water, room, bloem, appel-
pitten. Vul varkentje en naai dicht. Doe het in de oven op moes, peper en zout. Nog 10 min. laten koken.
130˚C. Per kilo varken 30 minuten. Touwtjes verwijderen en gans trancheren.

78 79

Russisch
Wodka en waarzeggerij
Zestig eieren, elf kilo vlees, tien kilo aard-
appelen, vijf potten mayonaise en een
berg groenten heeft Marina Krouwel no-
dig voor haar kerstdiner. Gastvrijheid is
de trots van elke Rus, dus komt het niet
aan op een beetje meer of minder. De uit
Moskou afkomstige Marina heeft dertien
traditionele gerechten bereid en ieder-
een, vriend en familie, is welkom om ze te
komen proeven. Vanavond zijn dat haar
man Leon, zoon Vlad, dochtertje Nicole
en vriendin Oksana. Omdat een Russische
kerst met veel mensen gevierd wordt, zijn
ook haar studenten Russisch Ineke, Jan,
Wanda, Carla en Janrik uitgenodigd. De
vrijdagavondclub, noemt Marina hen. Met
zijn tienen zijn ze vanavond. Dat is maar
goed ook, want volgens een oud Russisch
gebruik brengt een oneven aantal gasten
ongeluk. In dat geval wordt een extra bord
geplaatst.
Leon probeert tussen al het eten op tafel
een plekje te vinden voor de wijn en de
champagne, die als limonade bij de wod-
ka worden gedronken. Met een blik op de
tafel zegt Marina: ‘Eten en drinken zijn erg
belangrijk in de Russische kerstviering.
Maar voordat we met tafelen en feesten
beginnen, hebben wij een moment van
bezinning in de Russisch-orthodoxe kerk.
Tot middernacht zijn we daar aan het luis-
teren en reflecteren. Kerst is dé gelegen-
heid om na te denken en je gevoelens te
delen met dierbaren.’
Kerst is voor vrijgezelle vrouwen ook hét
moment om via waarzeggerij hun toe-
komstige man te ontmoeten. Om die re-
den is vriendin Oksana met haar rug naar
een grote spiegel gaan zitten. In de ene
hand heeft ze een brandende kaars, in de
andere een klein spiegeltje. Oksana: ‘Als je
lang genoeg geconcentreerd via de klei-
ne in de grote spiegel achter je kijkt, zie
je je toekomstige partner op een gegeven
moment opdoemen. Vooral vrouwen uit
Russische dorpen doen op kerstavond dit
soort spelletjes.’
Je kunt ook een tarotkaart onder je kus-
sen leggen en dan hopen dat je toekom-
stige man in je dromen verschijnt. Maar
je kunt hem ook gewoon kiezen, en dat
is wat Marina enkele jaren geleden heeft
gedaan. Zij nam het heft in handen en be-
toverde Leon met haar fameuze gevulde
paprika’s, een succesrecept dat op dit uit-
gebreide kerstdiner niet mag ontbreken.
Marina kan het iedereen aanraden. V

84 85

Braziliaans
Speenvarken en amigo
secreto
Een woonkamer vol licht. Aan de wan-
den hangen strengen kleine lampjes en
overal staan kaarsjes. Maria Polak houdt
van kaarslicht en ze vindt het leuk dat de
Nederlandse kerst daarom vraagt. Dat is in
Brazilië wel anders. ‘We zijn daar gewend
kerst in luchtige zomerkleding te vieren.
Dat geeft toch minder sfeer,’ zegt ze.
‘Misschien voelt het minder kerstig in die
verzengende hitte, maar het wordt wel
een stuk uitbundiger en losser gevierd
in Brazilië,’ zegt haar echtgenoot Peter.
‘Alleen al die swingende, opzwepende mu-
ziek.’ Toch viert het stel, samen met zoon
Yuri, kerst meestal in Nederland.
Dat het ook hier feestelijk kan zijn, bewijst
de rijk gedekte tafel. De gevulde kalkoen is
het traditionele gerecht, maar daarnaast
heeft Maria een heel speenvarken bereid,
diverse salades en een stuk of drie taarten.
Maria: ‘Als kind woonde ik met mijn fami-
lie op een boerderij in Brazilië. Tijdens het
kerstdiner verschenen complete, gevul-
de beesten op tafel. De vrouwen hadden
daarvoor uren in de keuken gestaan. Eerst
marineerden we de kippen en parelhoen-
ders, daarna stopten we ze vol met ge-
droogd fruit en nootjes. Een flink karwei,
maar we hadden een grote familie en dus
genoeg hulp.’
De familie in Brazilië is er in de loop van de
tijd alleen maar groter op geworden. Het
gezin Polak heeft wel eens kerst gevierd
met honderdvijftig familieleden, in een
grote boerderij. Sommigen moesten wel
duizend kilometer reizen om er te komen.
Meestal komen ongeveer vijftig familiele-
den bij elkaar. Het kerstdiner op de vijfen-
twintigste is een familieaangelegenheid,
op de vierentwintigste zijn ook veel vrien-
den aanwezig. Maria: ‘Dan hebben we een
soort pakjesavond, amigo secreto (gehei-
me vriend) heet dat. We hebben lootjes ge-
trokken en die avond ligt er voor iedereen
een cadeau onder de kerstboom van een
geheime afzender. Spannend!’
Amigo secreto viert de familie Polak in
Nederland niet, maar haar cultuur hoeft
Maria tijdens deze dagen niet te missen.
Brazilianen zoeken elkaar met kerst altijd
op. ‘Ze mixen heel goed met Nederlanders.
Dat levert tijdens ons kerstdiner een kleur-
rijk gezelschap van vrienden op, en een
boel gezelligheid.’ V

86 87

Duits
Een adventkrans en
gevulde gans
‘Wij dromen van een witte kerst’, zegt
Uschi Schaper, terwijl ze een laatste blik
werpt op de gigantische gans in de oven.
Omdat de kans daarop in Nederland klein
is, reist ze elk jaar met haar man Jochen en
de kinderen Felix en Alice naar Oostenrijk.
‘Gegarandeerd sneeuw.’
Behalve sneeuw zoekt Uschi er de typische
kerstsfeer die ze zo goed van Duitsland
kent. Als kind keek ze haar ogen uit wan-
neer de stad zich opmaakte voor de don-
kere dagen en strengen lichtjes bomen en
straten versierden.
De adventtijd heeft Uschi altijd de span-
nendste periode van het jaar gevonden,
met als hoogtepunt de Heilige Abend. ‘Wij
kinderen stonden trappelend van onge-
duld te wachten op het geluid van de kerst-
bel. Als we dat hoorden, stormden we de
woonkamer binnen, waar we de volgehan-
gen, verlichte kerstboom zagen, die tot
dan toe voor ons verstopt was.’ Minstens
zo leuk waren de cadeaus die onder de
boom lagen. Het bewijs dat de kerstman,
of voor de katholieken het Christkind, de
verlanglijstjes ontvangen had. Het duur-
de eeuwen voordat de pakjes tijdens deze
pakjesavond, die Bescherung, van hun pa-
pier ontdaan waren.
Uschi doet er nog steeds alles aan om de
Duitse kersttraditie in ere te houden. Het
huis is versierd met houten poppetjes,
kransen en kaarsen die ze op de kerst-
markt heeft gekocht. Aan de muur hangt
een adventkalender, op de piano staat een
adventkrans met nog een kaars. De vori-
ge drie zijn de afgelopen drie weken opge-
brand. De eerste kaars luidt de adventtijd
in, de laatste de komst van het Christkind
op Heilige Abend. Uschi: ‘Die avond gaan
we meestal naar de kerk en eten we een-
voudig, bijvoorbeeld een haringsalade. De
huisvrouw slooft zich al genoeg uit door
de Bescherung te organiseren en houdt
het simpel, vooral met het oog op het gro-
te kerstdiner de dag daarna. Bij dat diner,
op de vijfentwintigste, horen veel mensen
en een flinke gans.’
Vanavond vieren de Schapers kerst met
hun vrienden Uschi en Claus Neubert en
de kinderen Noritz en Dominik. Ook al
sneeuwt het niet, de dampende gans op
het rode tafelkleed brengt de Duitse kerst
iets dichterbij. V

88 89

Frans
Oma’s aan de foie gras
Flinterdun gesneden gerookte zalm en
schalen vol escargots, dat is kerst op zijn
Frans. De broers Grégory en Benjamin
Ducros staan bij het aanrecht en wrikken
geconcentreerd de ene na de andere oester
open. Vier jaar geleden vertrok Grégory uit
Frankrijk om met zijn partner Sanne, met
wie hij twee kinderen heeft, in Nederland
te gaan wonen. Benjamin, zeer aan zijn
broer verknocht, kon niet achterblijven.
Hij verhuisde met zijn vrouw Géraldine
en hun twee dochtertjes naar een appar-
tement hartje Amsterdam, waar vanavond
het kerstdiner plaatsvindt.
Als de broers de glanzende schaaldieren
op ijs hebben gelegd, zijn de vrouwen aan
zet. Zus Caroline is dit jaar met moeder
Michèle en Pascale, Géraldines moeder,
naar Amsterdam gekomen om kerst te vie-
ren. Zij nemen de foie gras met gekarame-
liseerde peer voor hun rekening.
Het samen koken is een belangrijk onder-
deel van de kerstavond. Hier beginnen de
gesprekken, onder het genot van een eer-
ste glas wijn. Géraldine: ‘De hele avond
door praten en discussiëren we, ook over
het eten dat we klaarmaken. We kunnen
enorm uitweiden over een tikje te veel of
te weinig in een gerecht, of over een essen-
tieel ingrediënt dat we missen. Het eten is
altijd heerlijk, maar mopperen hoort er-
bij.’
Minstens zo belangrijk als het eten is het
samenzijn met de familie. Vroeger dineer-
den de Ducrossen met zo’n vijfentwintig
familieleden. Nu Benjamin, Grégory en
Caroline kinderen hebben, kiezen zij voor
een wat kleiner gezelschap. Maar de oma’s
mogen niet ontbreken. Grégory: ‘Als kind
vond ik het bijzonder om met zo veel vol-
wassenen rond de tafel te zitten en hun
band te voelen. Dat kerstgevoel wil ik mijn
kinderen meegeven.’
Hoewel de Franse kerst bij uitstek een
familiehappening is, maakt de familie
Ducros graag een uitzondering voor hun
vrienden Esther en Heng Sie. Zij vergapen
zich aan de sublieme kazen, wijnen en
champagnes die inmiddels op tafel staan.
En dan te bedenken dat dit nog maar kerst-
avond is. Morgen zal het diner een vervolg
krijgen. Met een gigantische kalkoen, nog
meer wijn en gesprekken tot diep in de
nacht. V

44 45
NOORDERLICHT ANOTHER ASIA VRIJ NEDERLAND
9 SEPTEMBER 2006

Het andere Azië in Noorderlicht

Another Asia is de titel
van de dertiende Noorder-
licht Internationale Foto-
manifestatie. Vierenzestig
fotografen brengen in
zevenhonderd foto’s het
leven in landen als India,
Indonesië, Thailand en
de Filippijnen in beeld. In
Vrij Nederland een selectie
uit de foto’s, een essay van
Anil Ramdas en een portret
van de geëngageerde
fotograaf Shahidul Alam uit
Bangladesh.

46
NOORDERLICHT ANOTHER ASIA

I-Lann Yee (Maleisië), uit de serie Sulu Stories (2005)

Over Noorderlicht

E
conomische groei, globa- door meer dan honderdduizend
lisering: Azië verandert in mensen bezocht.
duizelingwekkend tempo. Lange tijd was Noorderlicht syno-
Traditionele samenlevingsvor- niem met documentaire fotogra-
men staan onder druk, bestaan- fie. Foto’s moesten iets zeggen
de tegenstellingen worden aan- over de samenleving, een verhaal
gescherpt. Wat die veranderingen vertellen. Dat vond zijn oorsprong
voor Aziaten betekenen, is te zien in beeldanalyse, een benadering
op de Noorderlicht Internationale van fotografie die mede-oprichter
Fotomanifestatie Another Asia. en directeur Ton Broekhuis aan de
Azië wordt veelal geassocieerd met Groninger universiteit ontwikkel-
China en Japan, maar Noorderlicht de. Vanaf het prille begin in 1980,
laat het andere Azië zien – in ruim toen Noorderlicht als jaarlijkse ma-
zevenhonderd foto’s geven vier- nifestatie nog niet bestond maar
enzestig fotografen hun visie op de naam van een aan de universi-
het leven in landen als India, Laos, teit verbonden galerie was, voer-
Cambodja, Thailand, Indonesië en de deze benadering de boventoon.
de Filippijnen. Foto’s van zowel Met die nadruk op engagement on-
Aziatische als westerse fotografen derscheidde Noorderlicht zich van
worden tentoongesteld, en histo- fotogaleries elders in Nederland en
rische foto’s van de regio. Europa. Maar vanaf de introductie
Noorderlicht Internationale van de jaarlijkse fotomanifestatie
Fotomanifestatie bestaat inmid- is er meer aandacht voor de vorm
dels dertien jaar. De jaarlijkse ma- waarin het engagement is gegoten.
nifestatie is een begrip geworden, Fotografie die louter en alleen ge-
vermaarde fotografen van over de engageerd is, is eendimensionaal:
hele wereld werken eraan mee. voor de krant interessant, maar
Noorderlicht wordt afwisselend in niet voor Noorderlicht. Noorderlicht
Groningen en Leeuwarden gehou- Internationale Fotomanifestatie
den. In Groningen is Noorderlicht zoekt naar gelaagde foto’s. Een
thematisch, in Leeuwarden staat goede foto is tenslotte complex,
telkens niet-westerse fotografie even complex als een gedicht.
centraal. Thema’s waren onder De jaarlijkse manifestatie is niet de
meer ‘Global Detail’ (2003) en enige activiteit van Noorderlicht.
‘Traces & Omens’ (2005), niet- Gedurende het hele jaar zijn er
westers de manifestaties ‘Afrika exposities in de Noorderlicht
Inside’ (2000) en ‘Mundos Creados’ Fotogalerie in Groningen. Verder is
(over Midden-Amerika, 2002). er het Noorderlicht Projectbureau,
De laatste niet-westerse edi- dat opdrachten verleent en lezin-
tie droeg de titel Nazar (2004): gen, reizen en cursussen organi-
fotografie uit Saoedi-Arabië. seert, en de Noorderlicht Uitgeverij
Noorderlicht wilde hierin niet in het Aurora Borealis, verantwoordelijk
cliché van de islam als bedreiging voor de catalogi en de fotoboeken.
blijven steken en toonde een ander, Ook bouwt Noorderlicht aan een ar-
vriendelijker gezicht van de gods- chief over (en met foto’s van) foto-
dienst. Nazar was een groot suc- grafen uit binnen- en buitenland: Sherman Ong (Singapore), uit de serie
ces. De tentoonstelling maakte een Pandora’s Box. Monsoon – the mechanics of rain,
tournee in twaalf landen en werd Edzard Mik mobility and intervention (2005)

48

Essay

De fotograaf als butler
Het kijken is in Azië aan voor het gesjouw, zouden met de vlucht van Edward Said. Met het begrip ‘oriëntalisme’
negen uur Gujarat binnenstormen. Maar introduceerde hij de gedachte dat aan iede-
strenge regels gebonden. voorlopig hadden wij het rijk alleen. re onderwerping nauwkeurige studie vooraf
Als een oude vrouw op een Dat rijk was vooral puin en mensen die gaat (Orientalism, 1979). Studie, dat is als je te
langs de weg hun tanden aan het poetsen maken hebt met volkeren die je niet verstaat,
perron haar jurk optrekt en waren, alsof achter hen niet een ﬂatgebouw in de eerste plaats kijken. Westerse onder-
gaat plassen, heeft niemand als een platgetrapte boterham erbij lag. Het zoekers gingen naar de Oost, in de ruimste
dat gezien. Oosterse leven gaat in sommige contreien erg gauw zin des woords, soms zo dichtbij als Egypte,
door, maar de Amerikaan had daar hoor- soms verder, tot Mongolië. Wat ze daar
fotografen brengen dan baar problemen mee. Zijn bureau verwacht- deden was kijken en wat ze zagen, dat kwam
ook niet, zoals hun westerse te close-ups van gezichten die bedekt waren in boeken en schilderijen.
collega’s, ‘de waarheid’, met zand en cement, gewonden, een arm die Door die boeken en schilderijen te analy-
nog ergens uitstak. Geen mensen die hun seren kwam Edward Said op het idee dat de
maar zijn gedienstig aan tanden poetsten alsof het een dag was als al- eerste onderwerping al plaatsvond door het
hen die ze fotograferen, le andere. werpen van een blik. Een blik die niet onbe-
‘Tell them not to look in the camera,’ vangen kon zijn, een blik waarin al voorspeld
ze fotograferen hun beeld schreeuwde hij aldoor tegen zijn assistent was wat er gezien kon worden. Hulpeloze
van waardigheid. die niet-begrijpend keek. Toeschouwers grin- mensen, primitieve mensen, onschuldige
nikten, spuugden tandpasta en speeksel uit mensen.
en brachten hun haar in orde, voor als er een In de blik zat het oordeel gevangen. En op
kiekje van ze zou worden genomen. dat oordeel volgde een daad. Als je vaststelt
Alles wat Oost en West verschillend maakt, dat iemand er hulpbehoevend uitziet, is het
zit in dat ene zinnetje van die Amerikaan be- vanzelfsprekend dat er hulp wordt gebo-
sloten, zou Susan Sontag hebben gezegd (in den. Dat namen generaals en bestuurders en
On Photography, 1977). In het Westen kijken artsen en priesters voor hun rekening. Aldus
we niet meer in de lens en doen we alsof de begon de kolonisatie, volgens Said.
fotograaf ons niet vastlegt. Dat doen we uit
beleefdheid tegenover de fotograaf. Hij legt Fotograﬁe is niet eerlijk
het moment vast zoals het is, in zijn onge- Voor zover ik weet heeft Edward Said nooit
kunsteldheid, in zijn volle natuurlijkheid foto’s als bewijsmateriaal gebruikt. Schil-
Door Anil Ramdas – en juist daar gaat het eigenlijk mis, want derijen, romans, die bestudeerde hij enthou-

‘Z
niets is zo onnatuurlijk als mensen die doen siast, maar aan foto’s begon hij niet. Zijn na-
alsof ze in hun natuurlijke doen zijn. volgers wel – zoek op het internet maar op
eg ze dat ze niet inOosterlingen worden zich onmiddellijk ‘photography and orientalism’ om te zien
de camera moeten bewust van de lens en kunnen dat bewust- hoeveel colleges er vooral op Amerikaanse
kijken!’ schreeuw-
zijn niet meer loslaten. Of ze verstijven, of ze universiteiten worden gegeven over dit on-
de de Amerikaan gaan zich aanstellen door te giechelen en al- derwerp. Maar Said zelf waagde zich er niet
tegen zijn Indiase
lerlei malle poses aan te nemen, zelfs na een aan en ik heb wel een vermoeden waarom.
assistent. Er hing
aardbeving. Zoals de camera hen in de gaten Voor Said was de rol van de waarnemer van
nog een grijzige ne-
houdt, houden zij de camera in de gaten, de essentieel belang. De niet-neutrale waarne-
vel van stof na de aardbeving in Gujarat in
een zal de ander niet betrappen op een onbe- mer, de vooringenomen waarnemer, de weg-
westelijk India. Op de eerste vlucht uit Delhi
waakt moment. Maar wat die oosterlingen bereider van de imperialist. De invloed van
van zes uur ’s ochtends hadden alleen men-nou zo graag willen bewaken, dat moet wor-
sen gezeten die vrijwel zonder bagage kon-den uitgezocht.
den reizen. Fototoestel of schrijfblok dus, de
Amerikaan en ik. De echte filmploegen met Over de manier waarop Oost en West naar
grote aluminiumkoffers en buisvormige elkaar kijken, zijn bibliotheken vol geschre- Wahyudi Rahardjo (Indonesië), uit de serie
kunststofdozen voor statieven en personeel ven. Aanstichter van die papierenberg is Sky workers (2003)

50
DE FOTOGRAAF ALS BUTLER

Westerlingen zijn hoopvol op zoek naar dé waarheid, oosterlingen
erkennen meer waarheden tegelijk

de waarnemer is het grootst in werken van lijksportret is, anders bederft het al mijn John Stanmeyer/VII (USA), uit de serie
fictie, zoals de roman, het schilderij. De lezer plezier – een sinistere kijk op het huwelijk, Burma Nights, Rangoon lights (2005)
of kijker leest of ziet wat erin is gestopt: om een kritiek die harder aankomt dan alle fe-
tucht vragende mannen, om seks vragen- ministische pamfletten bij elkaar.
de vrouwen. Maar bij een foto doet zich de De bruidegom staat er een beetje bij als
suggestie voor dat de maker er zelf weinig in pauw, de meest onhandige vogel na de
heeft gestopt. dodo. En zijn bruid neemt voor hem een andere waarheid proberen ze te trotseren.
Zoals Susan Sontag al zei: fotografie lijkt even onhandig dier mee, een potsierlijk dier Maar ze erkennen meer waarheden tegelijk,
in de eerste plaats een technisch procédé, dat nooit een poot in Azië heeft gezet. Laat de hoewel de hiërarchie tussen die waarheden
een kwestie van natuur- en scheikunde, het bruidegom maar een pauw wezen, de idioot, voor niet-oosterlingen een tikje moeilijk te
vangen van licht op een gevoelige plaat. Dat hij krijgt van zijn bruid wat niet bestaat. volgen is.
is helemaal niet zo, met foto’s is er altijd ‘ge- De meest betrapte waarheid komt van de
knoeid’, vroeger met borsteltjes en chemisch Amerikaanse fotojournalist John Stanmeyer, Doden glimlachen niet
spul, nu met software. die in een van de raarste landen in het Tijdens mijn reizen door Aziatische landen
Het onderwerp is actueler dan ooit; nog Oosten, te weten Birma, een auto vastlegt. was ik in veel huizen te gast waar de ken-
maar een paar weken geleden werd een Regenachtige avond, zwarte auto, type Lada nismaking steevast werd geopend met het
Libanese fotograaf ontslagen, omdat hij de in limo-uitvoering van 1958. Achterin zit een portret van de overleden vader, grootva-
wolken op een foto van een Israëlisch bom- kennelijk welgestelde, in ieder geval aristo- der, stichter van de familie, patriarch. Altijd
bardement op Beiroet met Photoshop zou cratische vrouw met dito poedel. Hoe zou zwart-witfoto’s en meestal is de pater fami-
hebben aangedikt. Hierop ontstond de dis- de foto zijn geworden als een Birmese foto- lias westers gekleed. Foto’s maken was een
cussie of het wel zo verstandig was die oorlog graaf hem genomen had, vraag ik me af. Het westerse bezigheid.
alleen te laten verslaan door ‘lokale’ fotogra- rode plastic krukje met daarop een alumini- In India hangen ze elke ochtend een ver-
fen, lees: inheemse fotografen, inboorlin- um theepot op de voorgrond zou zijn weg- se bloemenkrans om de foto, waardoor het
gen. gehaald, de vrouw zou rechtop zijn gaan zit- geen gewone afdruk in een houten lijstje is,
Maar het is natuurlijk een totale non- ten en ze zou haar hondje nog prominenter maar een actieve aanwezigheid, zij het twee-
discussie, met foto’s is altijd geknoeid, en het in beeld hebben gebracht. Birma als het land dimensionaal. In Indiase films komen regel-
gebruik van dat woord zegt al veel: alsof een van de gelukkige poedels. matig scènes voor waarin de moeder met de
foto wezenlijk objectief en maagdelijk zui- foto praat, hem de problemen voorlegt, hem
ver is, maar gemanipuleerd, ja bezoedeld Onder water om advies vraagt, hem soms ervan langs
kan worden door een fotograaf met minder Ik heb soms het gevoel dat westerlingen geeft dat hij dit alles maar lekker niet hoeft
eerlijke bedoelingen. hoopvoller op zoek zijn naar een objectieve mee te maken en alle last op haar schouders
De eerlijkheid van foto’s, het feit dat we waarheid – of de waarheid via een objectief – heeft gelegd. Er wordt overvloedig gezworen
foto’s voor waar aannemen, is misschien wel dan andere volkeren op aarde. Neem de serie en gebeden bij foto’s en de foto, die kijkt en-
het grootste misverstand dat Susan Sontag over de Moken-nomaden die praktisch on- kel ernstig terug, recht in de lens.
uit de wereld heeft proberen te helpen, maar der water leven, alsof Darwin vergeten was Dat is het meest opvallende aan de aan-
het heeft in het Westen niets geholpen. We ze te vertellen dat ze nu wel zo’n beetje aan beden foto’s met de bloemenkransen: ze
geven wel toe dat de fotograaf het gezichts- land mochten. Maar het opperhoofd weet zijn nooit casual genomen, man leunend te-
punt en het kader bepaalt, dat hij nog een iets wat anderen niet weten: het bestaan van gen een muurtje, of met een voet op de bum-
paar andere kleine hulpmiddeltjes heeft als duikbrilletjes, waar hij er een van heeft. Dat per van een auto, of een sigaret in de hand,
belichtingstijd en scherpte, maar verder is duikbrilletje is voor hem voldoende waar- of naast de lens kijkend. Onmogelijk: uit al-
de foto gewoon ‘waar’. Fotograferen is waarheid, het bevestigt althans de echtheid van le mogelijke foto’s die er van de pater famili-
nemen, de waarheid betrappen en vastleg- zijn status. as bestaan, wordt juist die ene gekozen waar
gen. Spiegel dit onderwatergespartel met het hij strak in de lens kijkt, zich zeer bewust van
andere eind van de evolutie, waar we in de het feit dat hij gefotografeerd wordt. En hij
Gelukkige poedels serie van Wahyudi Rahardjo bouwvakkers glimlacht niet, wat ook wel klopt: de doden
Met die ogen zullen mensen straks de ten- wolkenkrabbers zien bouwen in Jakarta en glimlachen niet.
toonstelling Another Asia bezoeken, maar op de gevaarlijkste richels nonchalant zien Dat is de eerste kennismaking. En ook bij
neem nou de foto van het eiland en de giraf- balanceren zonder veiligheidsriemen. Maar de tweede en de derde gaat het toneelstukje
fe, die daar hangt en op de opening van deze wel met een hoed of helm op, die hen kenne-
Noorderlicht-special is afgedrukt. Is hier een lijk beschermt tegen, jawel hoor, de zon. De
letterlijke waarheid betrapt? Als er al iets is brandende zon is de waarheid en de zwaar-
betrapt, is het de absurditeit van het huwe- tekracht, ach, die bezorgt hun geen zware
lijk, want ik zie in I-lann Yee’s huwelijkspor- hoofdbrekens. Laat ik het zo zeggen: de ene John Stanmeyer/VII (USA), uit de serie
tret – ik neem even aan dat het een huwe- waarheid gehoorzamen ze blindelings, de Burma Nights, Rangoon lights (2005)

52
DE FOTOGRAAF ALS BUTLER

Als fotograaf in het Oosten moet je niet zelf het moment willen
bepalen. Laat de ander dat doen

over de goedheid en de wijsheid van de pa- schreven en niemand nam er aanstoot aan. Als het kijken al aan zulke strenge regels ge-
ter familias door, totdat je een gestudeerde Maar die ene enkele passage over de poepen- bonden is, hoe gaat de fotograaf er dan mee
dochter tegenkomt, ja, opvallend vaak een de sloppenbewoners, dat vonden Indiërs on- om? En dan heb ik het niet over de Westerse
dochter, die op fluistertoon vertelt wat voor vergeeflijk. Waarom? Het ging om het kijken. fotograaf die almaar roept tegen mensen
een tiran hij was, hoe hij zijn vrouw heeft on- Alle Indiase treinreizigers, en dat zijn er nog- dat ze niet in de camera mogen kijken, maar
derdrukt en zijn kinderen geslagen, hoe hij al wat, weten dat die sloppenbewoners van Oosterse fotografen die de tergend subtiele
dronken thuiskwam en zijn hele familie te de spoorwegen hun openlucht-wc hebben regeltjes kennen en begrijpen en toch hun
schande maakte. gemaakt, maar niemand heeft het erover. werk een beetje moeten doen, namelijk op
Dat is dan misschien de waarheid, nee, Niemand zag het. In dat meest onwaardige een bepaald moment op het knopje druk-
laten we voorzichtig zijn: een waarheid. Punt moment werd aan de mensen die niet over ken. Hoe bepalen ze dat moment? Als je de
is alleen: daar gaan foto’s in het Oosten he- privacy beschikten die ene waardigheid ge- Noorderlicht-tentoonstelling bekijkt, krijg
lemaal niet over. Dat gedoe met het vangen gund: ik kijk weg. Ik heb het niet gezien. Dus je het gevoel dat ze welbewust aan de penibe-
van de werkelijkheid zoals die was, daar heb- is het niet gebeurd. Waardigheid gered. De le situatie hebben willen ontsnappen.
ben ze in het Oosten niet zo’n last van. Niet waardigheid van de poepende man of vrouw, Als fotograaf in het Oosten moet je niet
waarheid staat centraal, maar waardigheid. wel te verstaan. zelf het moment willen bepalen. Laat de an-
Dat is de functie van de duikbril van het Met een schok kon ik die ervaring van der dat doen. Vertel mij maar hoe je op de fo-
Moken-opperhoofd, of het ontbreken van Naipaul delen toen ik in 2001 op een Indiaas to wilt komen (met andere woorden, hoe je
de veiligheidsriem bij de bouwvakkers van perron op de trein stond te wachten, met je waardigheid wilt beschermen of je verle-
Jakarta. honderden andere reizigers. Een oud vrouw- genheid wilt verbergen), ik druk wel op het
tje, niet eens zo oud eigenlijk, in de zestig, knopje als u zover bent.
Ik kijk weg kwam aangelopen, hurkte bij de schacht,
Het gaat ver, het geworstel met waardigheid. deed wat ze doen moest, stond op, trok haar Gedienstig
Je zou bijna kunnen zeggen dat men in het lange rok naar beneden en liep weg. Al die De fotograaf in het Oosten verschilt op een
Oosten, vanwege het belang van de waar- honderden mensen op het perron hadden pikante manier van de fotograaf uit het
digheid, de visualiteit totaal heeft gerituali- hun blik afgewend. Niemand had iets gezien Westen. De westerse fotograaf is regisseur,
seerd. Kijken is aan strenge regels gebonden. en die vrouw had dus de privacy gehad van hij is de grote bepaler, hij is de kunstenaar,
Gewoon een beetje om je heen kijken en naar een toilet in een vijfsterrenhotel. Misschien der Macher. Hij mag roepen: kijk niet in de
dit of dat staren, iedereen die in het Oosten zijn er betere manieren om dit soort proble- camera, waarmee hij het tafereel in scène zet
heeft gereisd, heeft wel eens aangevoeld dat men op te lossen, maar dit was ook een ma- en tegelijkertijd verdoezelt dat dat het geval
het niet zomaar kan. Het kijken in het Oosten nier. Als ik die vrouw op het moment suprê- is, om zijn geloofwaardigheid bij de latere
is misschien te vergelijken met het afluiste- me zou hebben gefotografeerd, zou ik ter kijker naar de foto niet op het spel te zetten.
ren in het Westen. Naar andermans gesprek- plekke zijn gelyncht, en terecht. De kijker, de westerse kijker in ieder geval,
ken luisteren is in het Westen tamelijk onbe- wil niet luisteren naar Susan Sontag en wil
leefd, alsof je je oren kunt sluiten. Zo is ook Strenge regels blijven geloven in realisme en echtheid.
het kijken naar andermans levens, hun han- Fotograferen is geen ongevaarlijke bezig- De oosterse fotograaf is gedienstig, hij be-
delingen, hun hoedanigheden, in het Oosten heid, in het Oosten. De meest gedurfde serie paalt niks, hij gaat niet tegen je schreeuwen,
tamelijk onbeleefd, met dit verschil dat je de in de Noorderlicht-tentoonstelling is dan hij zal beleefd vragen of het nu kan, drukken
ogen wel kunt sluiten, de blik wel kunt af- ook die van de Papoea-gangsters, gemaakt op het knopje, hij is de butler. In het Westen
wenden. door Stephen Dupont (ja, pech, weer geen geeft de fotograaf zijn mening, zijn visie op
Het was V.S. Naipaul die op dit buitenge- echte oosterling). Vraag gangsters, moorde- de werkelijkheid, in het Oosten geeft de ge-
woon merkwaardige fenomeen stuitte, toen naars, raskols zoals ze ter plekke heten, hoe fotografeerde zijn mening, zijn visie op zich-
hij iets meer dan veertig jaar geleden naar ze op de foto willen. En we zien dat de meest zelf. Noem het dan maar onwaar, zeg maar
India reisde en in zijn boek schreef over de onwaardige schepsels maar naar één ding dat het werk van de horige fotograaf in het
mensen die zich langs het spoor aan het streven: het terugwinnen van waardigheid. Oosten niet overeenstemt met ‘de’ waarheid.
ontlasten waren. Naipaul heeft in zijn eer- Er is maar één gangster die daarin heel ver Maar waardigheid is ook belangrijk. V
ste twee India-boeken (An Area of Darkness, gaat. Terwijl al die andere moordenaars
1964, A Wounded Civilization, 1977) ontstel- dreigend of cool willen lijken, zet deze man
lend veel lelijke dingen gezegd over India het pistool tegen zijn slaap. De zelfmoord-
en de Indiërs vonden het niet erg. Wat ze wel plegende gangster. De filosoof van het tal.
erg vonden, was de beschrijving van die ge- Voor hem zou ik echt bang zijn. Die ene fo-
hurkte, poepende mensen langs de spoor- to van de man die zich bewust lijkt te zijn
wegen. van hoe gevaarlijk hij is, maakt van al die
Naipaul zelf heeft er diep over nagedacht: andere foto’s kiekjes van rappers voor een Michael Shaowanasai (Thailand), Playgirl uit de
hij had vreselijke gruwelen van India be- cd-hoes. serie Self-portraits (2004-2005)

54 55
9 SEPTEMBER 2006

‘Een samenleving op de rand van anarchie’ noemt de Australische fotojournalist Stephen Dupont Papoea-
Nieuw-Guinea. Dupont wordt aangetrokken door plaatsen en mensen die dreigen te verdwijnen, of die op
het punt staan onherkenbaar te veranderen.
In de voormalige Australische kolonie fascineert hem de stammenstrijd tussen de hooglanders en de
Papoea’s die aan de kust wonen. De eeuwenoude tribale verhoudingen zijn met de bevolking meeverhuisd
van het oerwoud naar de stad.
In de hoofdstad Port Moresby zijn de clans vervangen door raskols, straatbendes die roven om in hun on-
derhoud te voorzien. Maar de raskols zijn meer dan criminele bendes. In de stad leeft tweederde van de in-
woners in een sloppenwijk, zeventig procent van de mensen is werkloos. De bendes zijn de enige autoritei-
ten, zij kunnen beschermen en onderhouden.
Het kostte Dupont een week om in het territorium van de Kips Kaboni (‘Rode Duivels’) te worden toegela-
ten en het vertrouwen van de bendeleden te winnen. Terwijl de honderdtwintig leden in een bendeoorlog
verwikkeld waren, bracht hij drie middagen in hun clubhuis door – met de raskol de straat op gaan was te
gevaarlijk. Zestig leden van deze bende kreeg hij voor zijn camera.

De geportretteerden zijn slachtoﬀer van het verval van hun land. Dat aspect wil Dupont belichten. Om hun
waardigheid niet aan te tasten, liet hij ze zelf hun pose kiezen. Met zelfgemaakte wapens in de hand pose-
ren de criminelen, soms kinderen nog. Hun houding is in bijna alle gevallen stoer. ‘Het is een manier om
hun menselijke gezicht te tonen,’ zegt Dupont hier zelf over.

Raskols – Gangs of Port of Moresby Foto’s Stephen Dupont

56 57
RASKOLS – GANGS OF PORT OF MORESBY 9 SEPTEMBER 2006

58 59
9 SEPTEMBER 2006

The Moken Foto’s Andrew Testa

60 61
THE MOKEN 9 SEPTEMBER 2006

Ooit zwierf het volk der Moken langs de eilanden bij Birma en Thailand. De Thaise overheid dwong deze zee- en vervangen de traditionele visvangst. De Moken exploiteren zichzelf nu als toeristische attractie. De kinde-
nomaden zich te vestigen op de Surin-eilanden en verbood ze bomen om te hakken om kano’s te bouwen. ren van de Moken kunnen overigens vijftig procent beter onder water zien dan kinderen elders ter wereld.
Tegelijkertijd kunnen ze de moderne samenleving niet meer ontlopen; drank en junkfood dringen zich op De Britse fotograaf Andrew Testa (1965) werkte onder meer voor The Observer, Paris Match en Der Spiegel.

62 63
9 SEPTEMBER 2006

Gastspreker Shahidul Alam Azië niet als voer voor calamiteitennieuws, maar als bruisende bron van menselijke
energie. De fotograaf Shahidul Alam uit Bangladesh wil met zijn persbureau Drik
de hegemonie van westerse persbureaus en fotoagentschappen doorbreken.
En zijn engagement zit de kwaliteit van zijn foto’s ook niet in de weg. Portret van een
daadkrachtige fotograaf.

Door Pieter van der Blink Sinds de eerste dag van zijn bestaan heeft het uit de rest van Azië, Afrika en Latijns Amerika
Foto Shahidul Alam land de bijnaam ‘bad news Bangladesh’ – bij zich hebben aangesloten, is dat zij de Derde
de onafhankelijkheidsstrijd in 1971 vielen in Wereld ‘niet ziet als voer voor calamiteiten-
acht maanden drie miljoen doden, van de nieuws maar als een bruisende bron van men-

G
een fotograaf maar een shangbadik, 144 miljoen inwoners leeft de helft van min- selijke energie’. In Drik-spraak heet de Derde
noemt hij zichzelf. Letterlijk betekent der dan één dollar per dag, fundamentalisti- Wereld dan ook de Majority World. Drik ont-
het ‘journalist’, maar in de praktijk sche moslims winnen aan invloed, stichten vangt steun van het Prins Claus Fonds – ook
van zijn land, Bangladesh, is het de aandui- madrassa’s en plegen aanslagen, en de moes- een verschil met andere fotoagentschappen.
ding voor ‘iedereen met een werkende came- sons trekken zich van al die omstandigheden In het essay van Shahidul Alam dat de
ra’. Shahidul Alam is geen fotograaf maar fo- niks aan en zetten jaarlijks het land blank. serie contemporaine Aziatische foto’s op
tojournalist. Het onderscheid is belangrijk. Maar de Bangladeshi zijn ook een mooi, Noorderlicht begeleidt, schrijft hij droogjes
Shahidul Alam beschouwt zich niet alleen als strijdbaar volk. Eind augustus trok de bevol- wat zijn ervaring in meer dan twintig landen
vastlegger van de beelden, maar ook als bren- king van de noordelijke regio nog ten strijde hem heeft geleerd. ‘Elke [fotografen-]vereni-
ger van het nieuws. ‘Media-activist’ noemt hij tegen de komst van een Engelse mijnbouw- ging heeft zijn eigen prijswinnende foto van
zich ook. Hij heeft een duidelijke opvatting ﬁrma. Als wapens hadden zij de pijl en boog. een groepje gesluierde vrouwen van wie er
over zijn vak: ‘Als niemand een ongemakke- Het land heeft de potentie om een kleine eentje in de lens kijkt. Ik ben opgehouden
lijk gevoel krijgt van je aanwezigheid, doe je Aziatische tijger te worden. me erover te verbazen hoe telkens hetzelf-
waarschijnlijk iets verkeerd.’ Hij associeert Alam is van oorsprong scheikundige. Hij de beeld jaar na jaar in de prijzen valt.’ Het
het vak van shangbadik met de strijd voor ging fotograferen toen in de jaren tachtig stoort hem dat er in de ‘Majority World’ fo-
verandering. ‘Het is een eenzame, zenuwslo- de militairen in zijn land de macht overna- tografen rondlopen ‘die niet bestaan, wier
pende maar intens bevredigende reis’. men. Met zijn in 1989 opgerichte Drik Picture manier van fotograferen nooit heeft plaats-
Engagement dus van top tot teen. Die tenen Library wil hij tegenwicht bieden aan de he- gevonden.’ Fotografen die een ander soort
spelen een aparte rol in zijn engagement. Hij gemonie van westerse persbureaus en fo- beeld maken. Om hen een podium te bieden,
is er trots op een Bangladeshi te zijn en draagt toagentschappen, die hij verantwoordelijk richtte Alam na Drik ook nog Chobi Mela op,
altijd de klederdracht van zijn land. ‘Ook toen houdt voor het bad news imago van zijn land het eerste fotofestival in Zuid-Azië.
ik koningin Beatrix ontmoette en naast de en de regio. Misschien heeft hij uit zijn verle- Rest de vraag: is Shahidul Alam behalve een
prinses aanzat aan het diner, en elke keer als den als scheikundige het gevoel voor de juis- enorme initiator ook een goede fotograaf?
ik de premier ontmoet, ook al zou ik het bij te mix van ingrediënten overgehouden: hij Zijn engagement zou je bijna het zicht op de
die gelegenheden warmer hebben gehad in zal de rampspoed niet buiten beeld houden, beelden zelf ontnemen. Maar zodra het daar-
een driedelig pak.’ Want bij die kleding horen maar voegt waar mogelijk wel een positief over gaat, zijn de verschillen met Magnum in-
sandalen. En bij sandalen horen blote tenen. element toe in zijn beeldverhalen: een spe- eens nihil. De beeldtaal van Alam is van een
Op de uitnodiging voor een receptie die lend kind, een onbeschrijfelijk wolkenspel. grote dramatiek, in de ogen van een wester-
Alam ontving van de Nederlandse ambassade Zoals Alam meer is dan een fotograaf, is ling misschien zelfs wat gezwollen. Zoals op
in Bangladesh stond echter een dresscode ver- Drik meer dan een agentschap. Hoezeer en- de foto van twee kinderen en een oude man
meld. Bij een vergelijkbare gelegenheid was gagement voor Drik prevaleert boven het aan tussen de tenten. De man kijkt naar de grond,
hem de toegang geweigerd om zijn sandalen. de man brengen van foto’s, blijkt als je de si- zijn houding drukt bezorgdheid uit, maar
Shahidul Alam (Bangladesh), uit de serie ‘Nature’s Fury’ (2005) over de aardbeving in Pakistan Wijs geworden liet Alam de Nederlandse am- te van Drik vergelijkt met die van een groot het rechterkind kijkt juist omhoog, naar het
bassadeur, Kees Beemsterboer, weten dat hij westers agentschap als Magnum. Vanaf de ho- licht. Hij en zijn speelkameraadje hebben
verstek zou laten gaan. Waarop Beemsterboer mepage van Magnum sta je in twee klikken in geen oog voor de misère om hen heen. Het
hem terugschreef dat voor Shahidul Alam na- het portfolio van een individuele fotograaf. is niet de eerste de beste shangbadik die deze
tuurlijk een uitzondering gemaakt kon wor- Op de site van Drik zijn de archieven alleen scène weet te pakken in een reportage. V
den. Een uitzondering! De westerling zou thematisch geordend, niet op naam. Een an-
over zijn hart strijken om hem zijn kleder- der verschil is dat Drik zich ook met mensen- Shahidul Alam is samen met de fotograaf
dracht te laten dragen. In Bangladesh, zijn rechten en scholing bezighoudt en en pas- Alex Supartono (Indonesië) gast tijdens de
eigen land. Alam bedankte voor de eer. sant Bangladesh voorzag van e-mail. ‘Drik’ is talkshow onder leiding van Emile Fallaux

Derde Wereld is Majority World
De in 1955 in Dhaka geboren Alam doet Sanskriet voor ‘visie’. De gemeenschappelijke (hoofdredacteur Vrij Nederland) op zondag
veel voor zijn land. Nieuws brengen uit visie van de ‘Drik-familie’, waarbij niet alleen 10 september om 15.00 uur in het Fries
Bangladesh is een delicate aangelegenheid. Bangladeshi maar ook ‘mediaprofessionals’ Museum in Leeuwarden

52 53
14 OKTOBER 2006

Fotodocument Vakantie in Irak

Attractiepark Koerdistan

Foto’s Anoek Steketee

Een vijfsterrenhotel aan het Denkha-meer te Dukan in Koerdistan,
vroeger exclusief onderdak voor de top van de Baath-partij

54 55
VAKANTIE IN IRAK 14 OKTOBER 2006

Irak vakantieland? Wel in schril contrast staat met hun dagelijkse
realiteit. Zij leven in een vrijstaat van ban-
voor Iraakse Arabieren en dieten en moordenaars, in een land waar
Amerikaanse soldaten. Zij terrorisme allang niet meer alleen poli-
tiek of ideologisch is maar is uitgegroeid
ontsnappen aan oorlog, tot een bedrijfstak, een manier om snel en
dreiging en strenge regels veel geld te verdienen. De tweeëndertig-
in noordelijk Koerdistan, jarige Said is nu nog vrolijk aan het tafel-
voetballen, maar over een paar dagen zit
het enige veilige gebied hij weer op zijn kantoor in Bagdad. Door
van Irak. Fotografe Anoek zijn vooraanstaande positie als ingenieur
Steketee stuurde Vrij bungelt er een aantrekkelijk prijskaartje
aan hem: eerder werden al een oom en een
Nederland opmerkelijke vriend van hem ontvoerd. De achttienjari-
‘vakantiefoto’s’. ge Muna is nu onderweg naar de botsau-
to’s. Na de vakantie loopt zij weer te ijsbe-
ren door haar huis in Bagdad. Als ze naar
de universiteit gaat, loopt ze trillend over

V
De poort van Dream anuit het reuzenrad kun je de he- straat. Verderop in het pretparadijs staat Linksboven: picknick in
City, het pretpark in le stad zien. Beneden schitteren de een Amerikaanse soldaat. Morgen loopt Dream City
Duhok, Koerdistan lichtjes van het pretpark en krioe- hij weer zwaarbewapend door de straten
len tientallen families met ijsjes, popcorn van Mosul. Nu schiet hij zijn speelgoedpis- Linksonder: een gezin
en blikjes frisdrank. Kinderen lachen en tool leeg op een spelcomputer. uit Bagdad bij zijn
rennen van attractie naar attractie: een vakantiehuisje in
wildwaterbaan, trampolines en een speel- Aan de oever van het Denkha-meer staat Dukan
hal. We zijn in Dream City. Dream City is een vijfsterrenhotel dat vroeger exclusief
een pretpark. We zijn op vakantie. In het onderdak bood aan de top van de Baath- Rechtsboven: vader en
Koerdische noorden van Irak. partij. Na de Amerikaanse invasie werd dochter in de bossen
het afgehuurd door het Amerikaanse le- ten zuiden van
De autonome regio Koerdistan is de facto ger. In deze surrealistische marmeren mo- Suleimaniyeh
onafhankelijk sinds de Golfoorlog van 1991 loch konden de manschappen een paar
en vandaag de dag het enige veilige gebied dagen waterskiën of aan de rand van het Rechtsonder:
van Irak. Vandaar dat het een aantrekkelij- zwembad aan een bloody mary nippen. verkoeling in een
ke vakantiebestemming is voor de Iraakse De lounge hangt vol met officiële bedank- riviertje tussen Arbil en
Arabieren en Amerikaanse soldaten die brieven en foto’s van generaal Casey en Barzan
aan de andere kant van de binnengrens Paul Wolfowitz tussen de soldaten. Nu lo-
dagelijks met bloedvergieten worden ge- geert er een delegatie dokters uit Bagdad
confronteerd. De Koerden hebben hun die de plek hebben uitgekozen voor een
vrijheid zwaar bevochten; naar schatting conferentie. De doktersvrouwen en -kin-
180.000 Koerden stierven onder het regi- deren hebben de gelegenheid aangegre-
me van Saddam Hoessein. De Koerdische pen om vakantie te vieren. Tot diep in de
veiligheidstroepen, de Peshmerga’s – ‘zij nacht wordt er aan de zwembadrand uit-
die de dood in de ogen zien’ – hebben bun- bundig gedanst op Arabische popmuziek.
kers en wachtposten neergezet om het De dokterszoons Mohammed en Ahmed
Iraakse terrorisme buiten de grenzen te vertellen dat zulke feestjes in Bagdad niet
houden. De busladingen toeristen wor- kunnen. Dat zou zelfmoord zijn.
den hier grondig geïnspecteerd en on-
dervraagd voordat ze kunnen doorrei- In Dream City draait het reuzenrad tot
zen naar hun vakantiebestemming: de middernacht door; dan sluit het pretpark
beroemde watervallen van Gali Ali Beg, zijn hekken. Ook Koerdistan gaat na vijf
de snelstromende rivieren rond Arbil en dagen – de door de regionale regering toe-
Suleimaniyeh, en in de winter prachtige gestane verblijfsduur – weer op slot voor
besneeuwde toppen om te skiën. De va- de vakantievierders. Ze hebben even ge-
kantiefolder van Koerdistan is kleurrijk en proefd van vrede en rust en keren terug
lijkt in niets op het door burgeroorlog ver- naar hun door geweld verziekte thuis. En
Vakantiegangers scheurde centrale en zuidelijke Irak. blijven dromen. V
worden aan de grens
van de autonome Het publiek van Dream City bestaat uit Eefje Blankevoort,
Koerdische regio streng Koerden, Arabieren en Amerikaanse sol- Arnold van Bruggen
gecontroleerd daten. Voor hen is deze stad een droom die en Tomas Kaan

56 57

58 59

Toeristen uit Bagdad bij de beroemde watervallen van Gali Ali Beg

Selected photo-essays

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Andere mochten auch

Andere mochten auch (20)

Mehr von Stephan Saaltink (韩默默)

Mehr von Stephan Saaltink (韩默默) (20)

Selected photo-essays