1. KAEDAH KELIMA
AL-ADATU MUHAKAMATUN
Maksud
Al – ‘Adatu Muhakkamatun boleh ditakrifkan sebagai “Adat kebiasan dapat ditetapkan
sebagai hukum” (Al-Sayuthi ,TT:63)
Dasar-dasar nas Kaedah ini ialah daripada Al- Quran:
Firman Allah , Surah al-A’raf , ayat 199.
“Maksudnya “ Dan serulah orang-orang yang mengerjakan yang ma’ruf serta
berpalinglah dari orang yang bodoh.”
Selain itu ,
Firman Allah dalam Surah al-Nisaa 4 , ayat 19 :
Maksudnya :
“ Dan pergaulilah mereka (isteri-isterimu) secara patut .”
Sabda nabi SAW
Maksudnya “ Apa yang dipandang baik oleh Muslim maka baik pula di sisi Allah “
(HR. Ahmad dari Ibn Mas’ud)
-1-

2. PENGERTIAN ‘ADAH ATAU ‘URUF
Makna ‘Adah
Menurut jumhur ulama : ‘Adat dengan ‘Uruf mempunyai erti yang sama.
Sebahagian Fuqaha’ membezakannya.
Menurut al-Jurjani :
’Adah adalah suatu (perbuatan) yang terus menerus dilakukan manusia , kerana logik dan
dilakukan secara terus menerus.”(Abdul Mudjib,1980:40 )
Makna ‘Uruf
‘Uruf dari sudut bahasa ialah terkenal. Manakala dari sudut istilah pula boleh
dibahagikan kepada tiga iaitu menurut Abd. Wahab Khallaf , ‘uruf ialah sesuatu yang
telah diketahui oleh orang ramai dan dilakukan oleh mereka, baik perkara yang berupa
perbuatan atau perkataan atau sesuatu yang ditinggalkan.
Yang kedua pula , ‘uruf ialah perkara dan urusan yang disepakati oleh sekumpulan dan
segolongan manusia di dalam perkembangan hidup mereka .
Yang ketiga ialah ,’uruf merupakan perkara yang selaras dengan perasaan dan tabiat
akibat dilakukan secara berulang, merangkumi perkataan dan perbuatan sama seperti
adat.1
Jika kita melihat terjemahan daripada Abdul Al-Mudjib pula , uruf adalah suatu yang
tetap di jiwa terasa tenang melakukannya , kerana sesuai dengan akal fikiran dan diterima
oleh tabiat yang sejahtera .
1
Abdul Latif Muda , Rosmawati Ali @ Mat Zin, ( 2000 ) Perbahasan Usul al-Ahkam,
hal : 120
-2-

3. ‘Uruf tidak hanya merupakan perkataan , tetapi juga perbuatan atau juga meninggalkan
sesuatu. Walau bagaimanapun dalam terminologi ( peristilahan ) bahasa Arab , ‘uruf dan
‘adat adalah sama .2
Sebagai contohnya , apabila menggunakan kalendar haid bagi wanita. Pada setiap bulan
seorang wanita akan mengalami darah haid. Cara pengiraan haid itu berbeza iaitu ada
yang menggunakan cara tamyiz ( iaitu membezakan darah kuat dan darah lemah dan
yang kuat dianggap darah haid ) dan ada juga cara ‘adah (iaitu menganggap darah haid
atas hari-hari kebiasaan keluarnya darah tiap bulan). Dalam hal ini bagi Imam Hanafi
mewajibkan penggunaan cara ‘adah sedangkan Imam Syafi’i menguatkan cara tamyiz.
Syarat boleh diterima ‘Uruf / ‘Adah
‘Adah boleh diterima dengan 4 syarat :-
Pertama, perbuatan yang dilakukan itu hendaklah sesuai dan relevan dengan akal yang
sihat. Ini menunjukkan bahawa ‘adah tidak mungkin berkenaan dengan perbuatan
maksiat.
Kedua, perbuatan dan perkataan yang dilakukan itu hendaklah selalu berulang-ulang dan
sudah menjadi darah daging pada perilaku masyarakat .
Ketiga, perkara itu hendaklah tidak bertentangan dengan ketentuan nas , sama ada al-
Quran ataupun al-Sunnah .
Kempat, perkara itu hendaklah tidak mendatangkan kemudaratan serta sejalan dengan
jiwa dan akal yang sejahtera.
Kaedah Yang Berkaitan Dengan ‘Adah
2
Mohd. Said Ishak,(2002),al-Qawa’id al-Fiqhiyyah,hal.70
-3-

4. “Semua yang diatur oleh syara’ secara mutlak namun belum ada ketentuan dalam agama
serta dalam Bahasa maka semua itu dikembalikan pada ‘uruf.” ( Abd al-Hamid Hakim ,
1956:84)
Untuk lebih jelas, mari kita ambil contoh,misalnya :
Hukum syariah menetapkan hukum mahar dalam perkahwinan , namun tidak ada
perincian berapa banyak ketentuan mahar , maka ketentuan itu dikembalikan kepada
kebiasaan. Demikian juga, wanita yang haid, berapa lama darah yang keluar dianggap
haid, maka kebiasaan tiap bulan merupakan standardnya .
Penggunaan ‘uruf dan ‘adah
Penggunaan ‘uruf dan ‘adah di dalam fiqh ada berbagai bentuk. Setiap satu dibinakan
suatu hukum menurut cara yang khusus. Namun begitu, penggunaannya boleh
diringkaskan seperti berikut :
1. Digunakan sebagai dalil untuk perundangan hukum atau dalil yang mentakhsiskan
bagi suatu nas atau mengqaidkannya. Sebagai contohnya, mengambil dalil tentang
keharusan mudharabah dengan uruf. Contoh lain ialah mengambil dalil tentang
keharusan mewaqafkan benda-benda yang boleh dipindah dengan uruf menurut setegah
fuqaha’ dan mengambil dalil tentang keharusan menempah barang-barang perhiasan dan
alat-alat perabot dan lainnya. Mengikut imam Malik , beliau mengambil dalil tidak khiar
syarat mengikut ‘uruf ahli Madinah.
Apa yang dijelaskan di atas ialah bukan pada hakikatnya dalil tetapi hanya dalil pada
zahirnya sahaja yang boleh membongkar dalil yang sebenar. Jika kita lihat, mudharabah
itu adalah berdasarkan dalil sunnah taqririyah. Manakala istishna’pula berdasarkan dalil
-4-

5. daripada ijma’ sukuti. Tidak ketinggalan pula mewaqafkan kitab-kitab untuk tujuan
pinjaman atau mewaqafkan wang ringgit untuk tujuan pinjaman dan perkara ini diakui
oleh ahli ijtihad.
2. Digunakan uruf supaya menjadi ukuran bagi mufti atau kadi dalam
mempraktikkan hukum-hukum yang mutlak yang berbeza mengikut perbezaan adat dan
maslahah manusia. Terpulanglah kepada kadi dan mufti supaya mempraktikkanya
mengikut ‘uruf masing-masing .
Sebagai contohnya sebuah hadis nabi:
Yang bermaksud : Barangsiapa daripada kamu melihat suatu perkara mungkar,
hendaklah diubahkannya.
Hadis ini menunjukkan bahawa pihak pemerintah wajiblah menakutkan orang ramai
terhadap jenayah-jenayah yang boleh merosakkan ketenteraman atau keamanan
masyarakat, jenayah dan jarimah. Di sini diijmalkan sahaja di bawah perkataan mungkar .
Para fuqaha’ mendefinisikan mungkar dengan perkara-perkara yang menyakiti dan
merosakkan orang Islam sama ada perkataan atau perbuatan. Sudah pasti ia berbeza
mengikut adah orang ramai yang mana sesetengah perkataan cacian bagi suatu negeri
adalah tidak dianggap cacian bagi negeri yang lain.
Begitu juga dengan perkataan al-tagyyir yang bermaksud mengubah atau membasmi.
Hukuman al-taghyyir itu adalah juga berbeza yang mana penjara mungkin sesuai bagi
sesetengah tempat dan ada kalanya hukuman berbentuk wang ringgit dipilih dan ada
kalanya hukuman itu berbentuk buang negeri atau buang daerah.
3. Digunakan ‘uruf sebagai perbicaraan yang dikenali kebanyakan tentang buktinya ,
sama ada bertujuan memberi keizinan, larangan, kewajipan atau penyaksian di dalam
mahkamah dan sebagainya .
-5-

6. Untuk mengetahui kehendak hati, lazimnya ia diungkapkan dengan perkataan sahaja. Ada
kalanya, tidak memerlukan perkataan dan cukup hanya dengan ‘adah sahaja. Sebagai
contoh, ‘adah yang menunjukkan kepada keizinan tanpa perkataan ialah dalam sutau
kebakaran , adah bermakna mengizinkan memasuki rumah untuk memadamkan
kebakaran.
Adah yang menunjukkan larangan pula ialah seperti tanda ‘no entry’ atau besi merah di
kepala jalan yang bermaksud tidak harus kereta memasuki jalan itu.
4. Digunakan kepada pemakaian ‘uruf dalam bahasa. Setiap orang yang bercakap
diletakkan percakapannya ke atas ‘uruf yang dipakai kebanyakan orang , sama ada
percakapan syara’ atau tindakan manusia.
Dalam membicarakan hal ini, kita boleh ambil perkataan solat. Solat dalam bahasa ialah
do’a dan manakala dalam syara’ pula ialah segala perkataan dan perbuatan yang khusus
yang dimulai dengan takbiratul ihram dan diakhiri dengan salam.
Maksudnya ialah segala hukum yang mengandungi kewajipan fiqh, sama ada akad
pembatalan syarat dan sebagainya hendaklah berjalan sesuai mengikut kehendak urufnya.
5. Digunakan kepada ‘uruf yang biasa di antara orang ramai yang boleh
mentarjehkan sebahagian mazhab di dalam fiqh daripada mazhab yang lain dengan syarat
setiap mazhab yang ditarjehkan itu ada mempunyai dalil yang boleh diterima.
Apabila ada satu mazhab yang mempunyai dalail yang lebih kuat daripada yang lain,
maka ditarjehkan mazhab yang agak lemah dengan ‘uruf kerana uruf telah menandakan
kepada keperluan atau kehajatan masyarakat.
Sebagai contohnya ialah ditarjehkan mazhab Maliki dan mazhab Hambali, yang
mengatakan orang yang hilang yang tanpa diketahui sama ada masih hidup atau mati
-6-

7. maka diputuskan telah meninggal dunia apabila telah mencecah kepada empat tahun
kerana ia sesuai dengan zaman sekarang.
Penerangan selanjutnya ialah kita lihat bagaimana ditarjehkan mazhab Hambali yang
mengatakan pemegang gadaian harus mengambil faedah dari perkara yang digadaikannya
tanpa keizinan daripada pihak penggadai jika perkara yang digadaikannya itu binatang
yang boleh diperahkan susunya atau ditunggangi sebagai kenderaan, dengan syarat
pemegang gadai telah mengeluarkan perbelanjaan untuk memeliharanya, tetapi dia hanya
boleh mengambil faedah hanya sekadar perbelanjaan yang telah dikeluarkannya sahaja.
Jika diteliti, kaedah ini adalah bertentangan dengan pendapat jumhur termasuklah imam
Syafi’i. Selain itu, harus juga diambil faedah daripada benda-benda yang digadai dengan
syarat mendapat keizinan daripada penggadainya kerana uruf masyarakat melakukan
demikian. Sebahagian pendapat mazhab pula tidak membenarkan mengambil faedah
walaupun sedikit. Sudah tentu, setiap pendapat itu, masing-maisng ada mempunyai dalil
yang boleh diterima dari segi sunnah.
6. Digunakan kepada ‘adat yang mendatangkan kesan terhadap hukum syara’ ,
kerana keadaan persekitaran masyarakat telah menerima perubahan yang memerlukan
pengambilan hukum ihtiyati atau hukum keringanan .
Kefasadan zaman yang berlaku pada zaman ini merealisasikan kaedah ini. Misalnya ialah
tentang keadilan saksi yang tidak boleh diterima lagi zaman sekarang kerana tidak dapat
dibuktikan lagi . Keadilan itu mesti dengan tazkiyah atau sokongan orang lain yang
mengatakan seseorang itu orang baik. Ini adalah kerana pada zaman ini manusia telah
menurun imannya dan manusia banyak berbohong.Untuk mencari saksi pada zaman
silam hanya cukup dengan beragama Islam sahaja tetapi pada zaman ini.
Contoh bagi keringanan pula ialah seperti mengambil upah mengajar al-Quran, azan dan
membaca khutbah juma’ah kerana masyarakat tidak begitu berminat membuat kebajikan
-7-

8. dengan secara sukarela untuk mengajar al-Quran, agama dan sebagainya. Ini perlu dijaga
kerana jika tidak dibenarkan mengambil upah, sudah tentu akan hilang syiar agama.
Syarat diterima ‘Uruf dan ’Adah
1. Setiap ‘uruf dan ‘adat itu mestilah digunakan secara menyeluruh atau ghalibnya
iaitu digunakan oleh kebanyakan. Maksud ialah menyeluruh itu ialah ‘uruf
yang rata-rata dipakai dan tidak menimbulkan perselisihan di antara ahli ‘uruf sama ada
umum atau khusus. Maksud ghalib pula ialah uruf itu digunakan oleh majoriti masyarakat
dan hanya minoriti yang tidak memakainya. Ini adalah berdasarkan kenyataan iaitu ‘uruf
itu menjadi tetap dan diterima setelah digunakan oleh semua orang atau majoriti .
Dalam hal ini fuqaha’ mengatakan:
Yang muktabar adalah yang ghalib dan yang menyeluruh dipakai, bukan yang jarang-
jarang.
2. Hendaklah ‘uruf itu umum dalam semua negeri dan inilah ‘uruf yang menjadi
dalil-dalil hukum pada zahirnya , yang menunjukkan kepada dalil yang sebenar, seperti
kedudukan ijma’ dan masalih mursalah.
Inilah uruf yang mengharuskan istisna’ iaitu menempah membuat sesuatu benda dan
yang mengharuskan waqaf perkara-perkara yan boleh dipndahkan. Sesungguhnya ijma’
itu tidak mungkin berlaku kecuali diakui oleh seluruh ahli mujtahid alam islami. Begitu
juga dengan maslahah mursalah tidak diakui kecuali maslahah umum atau maslahah
kulliyyah yang ada mempunyai illah yang tetap dan nyata terhadap maslahah umum.
Inilah yang dinamakan zaman ‘uruf am atau umum.
3. Hendaklah ‘uruf dan ‘adat itu tidak bertentangan dengan suatu hukum yang ada
mempunyai dalil syara’. Jika ada pertentangan dengan dalil syara’ maka terbatallah ‘uruf
tersebut. Secara mudahnya jika masyarakat ramai minum arak, bermain judi dan
melakukan riba yang semuanya ini bertentangan dengan dalil syara’. Dalil bagi
-8-

9. pensyaratan ini telah sah daripada syara’, yang mengetahui tentang maslahah-maslahah
manusia untuk mentadbir urusan-urusan mereka, maka ini dikira benar dan menjadi
pegangan kepada majoriti. Kita juga sedar bahawa ‘uruf adalah tidak ma’sum. Maka uruf
yang tidak bertentangan dengan dalil syara’sahaja yang dapat dipakai atau diterima
senagai uruf orang ramai di dalam adat perniagaan, peraturan kehakiman, undang-undang
sosial yang diperlukan oleh masyarakat. Syarat ini adalah umum di dalam segala
pemakaian uruf.
4. Hendaklah ‘uruf yang ditanggungkan perkataan atau perbuatan orang yang
melakukan tindakan dan nas-nas syara’, memang ada ketika datangnya nas-nas itu , maka
dikeluarkan daripada syarat ini , ialah apabila ‘uruf itu mendatang ke atas sesuatu
tindakan atau nas dan hanya berlaku selepas keduanya maka tidak ditanggungkan ke atas
setiap daripada keduanya .
Contohnya ialah dalam kes seorang yang mewaqafkan kebunnya kepada ulama’ pada
tahun 100 H yang menurut uruf pada zaman itu ialah ulama bahasa dan agama. Pada satu
masa kemudian, masyarakat menggunakan perkataan ulama’ untuk tujuan umum yang
merangkumi istilah ulama’ itu untuk ulama’ bahasa, sains, kimia dan doktor. Dalam hal
ini, hasil kebun itu hanya diberikan kepada ulama agama dan bahasa sahaja.
5. Hendaklah ‘uruf itu merupakan suatu kepastian , iaitu perkara yang wajib
digunakan mengikut pandangan masyarakat atau merupakan ‘adah bagi sebahagian
negeri, walaupun tidak menjadi ‘adah bagi negeri yang lain.
Sebagai contohnya, ada hantaran atau hadiah dari pengantin lelaki kepada pengantin
perempuan. Menurut adat sebahagian tempat, pengantin lelaki akan membawa hantaran
selain daripada maskahwin. Pihak perempuan pula kebiasaannya akan membalas hadiah
itu kepada pengantin lelaki. Jika tidak dibalas, masyarakat menganggapnya sebagai
kehinaan. Ini semua dikembalikan kepada ‘adah.
-9-

10. Menurut fuqaha’, perkara yang dibawa oleh syara’ secara mutlak tanpa diterangkan
secara terperinci dan tidak diterangkan pula dalam segi bahasa , maka dikembalikan
kepada ‘uruf.
Persoalan yang tidak diterima ‘uruf , walhal tidak pula diterangkan secara
terperinci di dalam syara’ dan bahasa.
1. Jualbeli dengan memberi dan mengambil tanpa berlafaz akad. Tidak sah menurut
asal mazhab Syafi’i, wal hal bagi sebahagian mazhab lainnya sah tetapi jika telah menjadi
‘adat , bahawa jual beli dengan memberi dan mengambil. Maka menurut pendapat Imam
al-Nawawi dalam pendapat yang terpilih dari segi dalil, jual beli ini adalah sah.
2. Masalah seorang yang memberi sesuatu bahan kepada tukang untuk sesuatu benda
dan ‘adat tukang, biasanya mengambil upah terhadap penat lelahnya, maka tukang tidak
berhak mendapat upah sekiranya tidak disyaratkan menurut pendapat yang sah. Demikian
juga seorang yang memberi kain kepada tukang jahit untuk dibuat pakaian atau duduk di
atas kerusi tukang gunting untuk digunting rambutnya , atau naik ke sebuah kapal dengan
keizinan tuannya, dan kapal itu berlayar ke seberang dan begitulah selanjutnya .
Itulah kaedah asasiah yang kelima yang diakhiri dengan al-adatu Muhakkamatun. Selain
daripada lima kaedah asasiah itu , sebahagian ulama memasukkan kaedah
“ Tiada pahala tanpa niat”
Kaedah itu adalah sebahagian daripada kaedah assasiah. Ia tidak masuk kaedah pertama
kerana niat bermaksud ialah tujuan melakukan sesuatu .
Menurut Muhammad izzuddin bin Abd. Al-Salam :
“Menolak kerosakan dan menarik kemaslahatan.”
- 10 -

11. Tujuan pokok syariat Islam adalah tahqiq al-adalah (mewujudkan keadilan) dan jalb al-
maslahah (menarik kemaslahatan).
KAEDAH-KAEDAH GHAIR ASASSIAH
Kaedah pertama
“Ijtihad tidak dapat dibatalkan dengan ijtihad.”(al-Suyuthi, TT:71)
Hukum furu’ yang terbit
Seorang fasiq menjadi saksi lalu ditolak kesaksiannya , kemudian dia bertaubat maka
tidak diterima kesaksiannya , kerana menerima kesaksian selepas taubat mengandungi
makna pembatalan ijtihad dengan ijtihad .
Sebagai contoh lain ialah apabila berlaku dalam perbicaraan, seorang hakim menjatuhkan
suatu hukuman dengan ijtihad kemudian ijtihadnya berubah. Hal ini tidak membatalkan
hukuman yang pertama sekalipun ijtihad itu lebih kuat. Namun begitu, di dalam kes baru
yang sama dengan itu hendaklah ia mengambil ihjtihad yang kedua kecuali jika dia
berasa yakin salahnya .
Ijtihad dibatalkan oleh ijtihad
Ijtihad boleh diabatalkan seandainya berlaku bahawa ijtihad yang kedua lebih kuat
daripada ijtihad pertama .
Selain daripada itu , seandainya ijtihad terdahulu tidak relevan lagi dengan keadaan yang
dihadapi dewasa ini sehingga hasil ijtihad tersebut perlu disemak semula, maka pada
waktu itu, ijtihad boleh dibatalkan dengan ijtihad.
Kaedah fiqhiyah dinyatakan :
- 11 -

12. Perubahan hukum itu berdasarkan perubahan zaman , tempat dan keadaan .
Kerosakan keputusan ijtihad dapat diterima jika ternyata keputusan itu bertentangan
dengan nas atau ijma’ atau qiyas jali. Menurut al-Iraqi pengguguran itu ketika
bertentangan dengan kaedah-kaedah kulli sedangkan menurut Ulama Hanafi
menggantungkan dengan tidak berdasarkan dalil .
Kaedah kedua
“Apabila antara yang haram dan yang halal berkumpul maka dimenangkan yang haram
( al-Suyuthi , TT : 74)
Kaedah ini menyatakan tentang prioriti bagi mendahulukan yang haram bererti apabila
ada dua dalil itu, maka dipilih yang mengharamkan, kerana itu lebih ihtiyati ( al-Suyuthi ,
TT 75)
Dalam kaedah ini , ia berdasarkan daripada ketetapan khalifah Usman bin Affan ketika
ditanya ketentuan mengahwini dua saudara yang seorang merdeka dan yang seorang
hamba sahaya. Khalifah mengenalpasti ada dua ayat daripada dua surah yang berkaitan
dengan kes ini .
Dalam surah al-Nisa’, ayat 22 , tidak boleh mengumpulkan dua saudara wanita untuk
dinikahi.
Dalam surah al-Nisa’ ayat 23 , membolehkannya asalkan yang satu menjadi hamba
sahaya. Keputusan beliau ialah melarangnya , sesuai dengan kaedah di atas .
Dalam kaedah ini juga boleh dilihat kepada pertentangan daripada dua hadis iaitu :-
- 12 -

13. Hadis riwayat Abu Daud dari Huzaim ibn Hakim membolehkan bersenang-senang
bersama isteri yang haid setakat pinggang ke atas .
Riwayat Muslim dari Anas hanya membatasi pada bersetubuh.
Menurut kaedah ini, lebih cenderung kepada hadis pertama iaitu mengharamkan tamattu’
dengan isteri yang haid di kawasan antara pusat dan lutut supaya dapat berhati-hati
sebagai ihtiyati namun apabila mengikut metode tarjeh maka hadis kedua diutamakan
kerana diriwayatkan oleh para perawi yang lebih daripada perawi hadis pertama.
Tidak ketinggalan untuk menyusul ialah kes apabila berhimpun di dalam ibadah pada
aspek hadhar/bermuqim dengan aspek musafir , maka dimenangkan atau diutamakan
hadhar.-al-Suyuthi,TT:79
Misalnya, seseorang yang berpuasa di rumah kemudian pada tengah hari, dia bermusafir ,
maka diharamkan berbuka puasa. Demikian juga mengqada’ Solat musafir dilaksanakan
di rumah atau sebaliknya maka tidak boleh diqasarkan malah disempurnakan.
Apabila bertemu dengan kes iaitu jika seseorang telah mendapati waktu telah sempit
untuk melakukan perkara-perkara yang sunat untuk bersuci, maka haram membuat sunat
bahkan sebaliknya hendaklah membuat yang wajib sahaja .
Hal ini juga adalah seperti seseorang yang melukakan orang lain dengan dua liang luka
parah. Satu luka dengan sengaja dan satu luka lagi dengan cara yang tersalah. Kemudian
ia meninggal dunia kerana keduanya , maka keputusannya ialah tidak dijatuhkan
hukuman qisas kepada individu tersebut.
KAEDAH KETIGA
Mengutamakan orang lain di dalam ibadah dimakruhkan sedangkan selain ibadah
disukai.( al-Suyuthi,TT 80)
- 13 -

14. Berdasarkan firman Allah yang bermaksud :
Mereka itu ( sahabat Ansar) mengutamakan sahabat muhajirin atas diri mereka sendiri.
Sekalipun mereka memerlukan ( apa-apa yang ereka berikan iu (Surah al-Hasyr ayat 9.
Berlumba-lumbalah kamu dalam kebajikan.al-Baqarah , ayat 147
- 14 -

15. Bibliografi
Abdul Latif Muda , Rosmawati Ali @ Mat Zin, Perbahasan Kaedah-kaedah Fiqh :
2000, Kuala Lumpur , Pustaka Salam Sdn. Bhd.
Abdul Latif Muda , Rosmawati Ali @ Mat Zin, Perbahasan Usul al-Ahkam : 2001,
Kuala Lumpur , Pustaka Salam Sdn. Bhd.
Abu Zakaria Yahya bin Syaraf Annawawy, Riadhus Shalihin Jld. 1 dan Jld. 2
(terjemahan): 1995, Kuala Lumpur, Victory Agencie.
Hasan bin Ahmad ( Haji ), Mohd. Salleh bin Ahmad ( Haji ), Usul Fiqh, Qawaidh
Fiqhiyyah : 2002, Kuala Lumpur, Pustaka Haji Abdul Majid.
Mohd. Said Ishak ( Prof. Madya, Dr. ), Modul Pengajaran al-Qawaid al-Fiqhiyyah :
2002 , Johor Bahru , Universiti Teknologi Malaysia .
Md. Saleh bin Md @ Ahmad ( Prof. Madya ), IYD Qawaid Fiqhiyyah, Modul Diploma
Pengajian Syariah , Akademi Pengajian Islam , Universiti Malaya .
Hasan bin Salleh ( Haji), Al-Qawaidh Al-Fiqhiyyah ( Prinsip-prinsip Fiqh Islam ):
1991, Kelantan, Pustaka Aman Press Sdn. Bhd.
Ma’mur Daud, Terjemah Hadis Shahih Muslim, Jld. 1, II, III dan IV : 1997, Selangor ,
Klang Book Centre.
Zainuddin Hamidy, Fachruddin Hs.,Tafsir Quran : 1991, Selangor , Klang Book Centre .
- 15 -