1. ΗΜΕΡΙΔΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ
«ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΝ»
19 Ιουνίου 2013, Θήβα
Διοργάνωση: Στρατής Μαϊστρέλλης
Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Βοιωτίας
ΕΛΕΝΗ ΣΟΥΛΤΑΤΗ, Φιλόλογος
«Ο φιλοσοφικός αναστοχασμός ως προϋπόθεση
συγκρότησης πολιτειακής σκέψης στα « Πολιτικά» του
Αριστοτέλη».
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ
Ενότητα 15η (Γ1, 1-2)
1) Ο ΤΙΤΛΟΣ ΚΑΙ Η ΑΦΟΡΜΗΣΗ
Αρχικά επιχειρείται σύντομος σχολιασμός του τίτλου και επιδιώκεται
συσχέτιση της έννοιας του πολίτη με την πόλη. Έπειτα επιδιώκεται η
εννοιακή πρόταξη του πολίτη στοχεύοντας τελικά στον ορισμό του.

ΑΦΟΡΜΗΣΗ: α) Εξωτερική: Τίθεται προβληματισμός για τη συνέπεια
θεωρίας και πράξης στην πολιτική . Ο πολιτικός βίος στον Αριστοτέλη έχει
θεωρητική και πρακτική διάσταση καθώς συνάπτει το δυνατόν με το δέον1.

Η πρακτική διάσταση έγκειται ακριβώς στο ότι σκοπεύει στο
ανώτατο αγαθό, την ευδαιμονία, η οποία δεν είναι αρετή αλλά εκείνη η
μορφή δράσης προς την οποία τείνει η αρετή. Στο πεδίο της πρακτικής
φιλοσοφίας ο Αριστοτέλης ορίζει ως το υψηλότερο ανθρώπινο αγαθό την
ευδαιμονία2, η οποία πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα της ενεργοποίησης
της ανθρώπινης ψυχής κατ’ ἀρετήν. Συγχρόνως, το ενάρετο πράττειν
1
2
ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ., Φιλοσοφία του δικαίου, 1953, §§13 κ.ε.
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ηθικά Νικομάχεια, 1095a14-20.
[1]

2. πραγματώνει το αγαθό στην πόλη ,θέτοντας ως σκοπό της πολιτικής να
καθίστανται οι πολίτες αγαθοί και ικανοί για ενάρετες πράξεις3.

Η θεωρητική διάσταση του πολιτικού βίου έγκειται στο ότι ο
άνθρωπος ενώ διαχωρίζεται από τα άλλα ζώα (Πολιτικά, 1253a9-18), δεν είναι
η υπέρτατη αξία στον κόσμο 4 . Αυτό έχει ως συνέπεια να εξαίρεται ο
θεωρητικός βίος υπεράνω του πολιτικού (1095b18-1096a5. Πρβλ. 1177a171178b32) και να γεννάται η ύψιστη μορφή ευδαιμονίας, η θεωρητική,
καθιστώντας την ανθρώπινη ευδαιμονία 5 των Ηθικών απλώς μια
δευτερεύουσα μορφή ευδαιμονίας6.
β) Εσωτερική: Πρόκειται για σχολιασμό του τίτλου, συγκεκριμένα η λέξη
«συστατικό» σχετίζεται άμεσα με τους αρχαίους τύπους «συγκειμένων» και
«συνεστώτων» έτσι ώστε να αποδειχθεί ότι πραγματευόμαστε έννοιες
σύνθετες (Πολιτικά 1274b41: «πολιτῶν τι πλῆθος»).
2) ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Η μετάφραση δεν πρέπει να αγνοεί τη συντακτική ακολουθία του
πρωτοτύπου κειμένου καθώς και το φιλοσοφικό υπόβαθρο της πολιτικής
αριστοτελικής σκέψης.
3) ΣΤΟΧΟΘΕΣΙΑ: Η κατανόηση της έννοιας (ουσίας) του πολίτη
(ιστορικοσυγκριτική και κυρίως φιλοσοφική προσέγγιση).
ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΧΟΙ:

Η πραγμάτευση της έννοιας «Πολιτεία» στον Αριστοτέλη σε
αντιπαραβολή με τον Πλάτωνα.

Ο προσδιορισμός του «υποκειμένου της πολιτικής πράξης».

Η έννοια της «τάξεως» ως συγκροτησιακό στοιχείο της πόλης –
πολιτείας.

Η «οργανισμική αντίληψη» της πολιτείας: η πόλη ως αθροιστικό
σύνολο μορίων.

Ο καθορισμός της έννοιας του πολίτη σε σχέση με την «πολιτική
συμμετοχή».
4) ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Ο Αριστοτέλης ανήκει στην αρνητική
ενεργοποίηση της διαλεκτικής7 όπως ο Descartes και ο Kant. Το «αρνητικό»
στοιχείο εντοπίζεται στο ότι μεταθέτει τη διαλεκτική από τη θετική της
διάσταση ως κατεξοχήν επιστήμη στον Πλάτωνα, σε κοινή γνώση – τέχνη ή
σε κριτική δραστηριότητα, εξέταση ενός πράγματος στα όριά του (π.χ. Ποιος
είναι ο πολίτης;).
3
ΨΥΧΟΠΑΙΔΗΣ Κ., Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος, εκδ. Πόλις, 1999, σ. 87 κ.ε.
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ηθ. Νικ., 1141a33-62: «εἰ δ’ ὅτι βέλτιστον ἄνθρωπος τῶν ἄλλων ζῴων, οὐδέν
διαφέρει. Καί γάρ ἀνθρώπου ἄλλα πολύ θειότερα τήν φύσιν, οἷον φανερώτατά γε ἐξ ὧν ὁ κόσμος
συνέστηκεν.»
5
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ηθ. Νικ., 1178a 9-22.
6
ROSS W. D., ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, μτφρ. Μαριλίζα Μήτσου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σ. 331.
7
Βλ. ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ Σ., Ζητήματα διαλεκτικής, εκδ. Ζήτρος, 32000 σ. 12 κ.ε.
4
[2]

3. Στο απόσπασμα αυτό με στοχαστικό τρόπο γίνεται προσπάθεια ν’
αποδειχθεί ποιος είναι ο πολίτης· την αντίφαση ακριβώς αυτή στοχασμού –
απόδειξης αίρει η διαλεκτική καθώς ο Αριστοτέλης τη θεωρεί στη σοφιστική
και ρητορική της διάσταση ως ικανότητα να διατυπώνονται προτάσεις και να
εκφέρονται αντιρρήσεις: «ἀμβισβητοῦσι, ἀμβισβητεῖται, χρή σκεπτέον, οὐ
ὁμολογοῦσι πάντες.»
5) ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ – ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Στην 15η ενότητα χρησιμοποιείται η αναλυτική μέθοδος καθώς
επιχειρείται να διερευνηθεί η σύνθετη έννοια «πόλις», ενώ οι ενότητες 11-14
βασίζονται στη γενετική μέθοδο. Πρόκειται για μια αναγωγική, αναλυτική
μέθοδο:ο ορισμός του πολίτη προϋποθέτει τον ορισμό της πολιτείας, ο οποίος
προϋποθέτει τον ορισμό της πόλεως. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη από
πλευράς μεθόδου είναι προτιμότερο ν’ αρχίζει η έρευνα από το μέρος που
είναι ο πολίτης και όχι από το όλον που είναι η πολιτεία και η πόλη 8. Η
έννοια του πολίτη προσεγγίζεται τόσο εμπειρικά, περιγραφικά (τίς ὁ πολίτης
ἐστί) όσο και κανονιστικά (τίνα χρή καλεῖν πολίτην.)
6)ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ: Ως πρώτη
προϋπόθεση φιλοσοφικού αναστοχασμού πρέπει να ληφθεί:

η άποψη του W. D. Ross9 ότι η ηθική του Αριστοτέλη είναι κοινωνική
και η πολιτική του είναι ηθική.Στα Ηθικά δεν αγνοεί ότι το άτομο είναι
ουσιαστικά ένα μέλος τη κοινωνίας και στα Πολιτικά ότι η ευημερία του
κράτους είναι συνάρτηση της ευημερίας των πολιτών.
Επιπλέον η δεύτερη προϋπόθεση φιλοσοφικού αναστοχασμού είναι να
εντοπιστούν:

οι όροι που διασφαλίζουν τη νοηματική αλληλουχία όπως:
ἐπισκοποῦσι, σκέψις, σκεπτέον, ἀμφισβητοῦσι, ἀμφισβητεῖται. Ο πολιτικός
στοχασμός του Αριστοτέλη εμπεριέχει την αναστοχαστική διάθεση και
συγχρόνως καταλήγει στις πρώτες αρχές, αντιθέτα από τις θετικές
επιστήμες που εκκινούν από αυτές. Επομένως, ο πολιτικός στοχασμός κρύβει
μία ηθική διαλεκτική, αφού μία από τις χρήσεις της διαλεκτικής είναι να μας
οδηγεί στις πρώτες αρχές10.
7)
ΚΕΙΜΕΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗ
ΑΝΑΛΥΣΗ
ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
ΚΑΙ
ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΟΡΩΝ
Πολιτεία: Στον Πλάτωνα ο όρος αυτός αναφέρεται κυρίως στην αρίστη
πολιτεία, που συνιστά ένα υπερβατικό πρότυπο για τη δράση των
8
Πρόκειται περί της επαγωγικής – εμπειρικής – συνθετικής μεθόδου, η οποία εφαρμόζεται από τον
Αριστοτέλη σε συνδυασμό με την αντίστοιχή της, την απαγωγική – αναλυτική. Πρβλ. Πολιτικιά 1252a
18-23.
9
ROSS W. D., ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, μτφρ. Μαριλίζα Μήτσου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993, σ. 265 κ.ε.
10
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Τοπικά, 101a36-b4.
[3]

4. ανθρώπων11, ενώ για τα ιστορικά πολιτεύματα που ανήκουν στο'' γιγνόμενόν
τε και ἀπολλύμενον'' (Πολιτεία 508d) υπάρχει πάντα ένας προσδιορισμός,
όπως ''ἡμαρτημένες'' Πολιτείες. Στον Πολιτικό ο Πλάτων αρνείται τις
πολιτείες 12 , αφού υπάρχει ο θεός που επιβλέπει τα πάντα, κυριαρχεί η
ομοιότητα και εξαίρεται η αρίστη πολιτεία, την οποία και αποκαλεί ως «τήν
μόνην ὀρθήν πολιτείαν». Στους Νόμους η έννοια της πολιτείας ακόμη και ως
αρίστη διατηρεί τη διαχρονική της αξία, όμως προτάσσεται ένα πολιτειακό
σχήμα εγγύτερο προς τις δυνατότητες της τότε ιστορικής πραγματικότητας.
Στον Αριστοτέλη η πολιτεία στην πραγματικότητα δεν υπάρχει παρά μόνο
ως όνομα13 και γι’ αυτό το λόγο κανείς14 δεν την αναφέρει. Πρόκειται για μία
καθαρή επινόηση του Σταγειρίτη γι’ αυτό οι αναφορές αυτής της λέξεως στα
άλλα του κείμενα, εκτός της Ρητορικής, άλλοτε σημαίνουν το νόμιμο
πολίτευμα ή την πόλιν και άλλοτε ταυτίζονται με την ιστορική δημοκρατία.
Η ιδρυτική φράση της πολιτείας είναι η εξής: «Ἐστί γάρ ἡ πολιτεία ὡς ἀπλῶς
εἰπεῖν μίξις ὁλιγαρχίας καί δημοκρατίας» 15 . Πρόκειται για μία μίξη που
συνδυάζει στοιχεία από τη δημοκρατία και την ολιγαρχία 16 στον τομέα των
δικαστηρίων, στη συμμετοχή στην εκκλησία και στον τρόπο αναδείξεως των
αρχών. Ωστόσο η πολιτεία διαφοροποιείται από τη δημοκρατία καθώς το
βουλευόμενο, το μέρος της εξουσίας που αποφασίζει για τους νόμους,
αποδίδεται κυρίως σε άρχοντες και όχι σε συλλογικά όργανα όπως στη βουλή
και στην εκκλησία. Η πολιτεία απλά προσομοιάζει σ’ ένα από τα τέσσερα
είδη δημοκρατίας, στη δημοκρατία των γεωργών17. Ουσιωδώς είναι ολιγαρχία,
με την έννοια ότι την εξουσία ασκούν οι ολίγοι κατ’ αρετήν άνδρες και
αριστοκρατία καθώς βασίζεται στην εκλογή των αρίστων και όχι των
παραδοσιακά ευγενών και ορίζεται διττώς: είναι η οργάνωση των διαφόρων
εξουσιών, κατεξοχήν της κυρίαρχης εξουσίας και δεσπόζει παντού το
πολίτευμα (Πολιτ. 1278b8-10)· είναι επιπλέον η πολιτική δομή, η οργάνωση
κάθε πόλεως, όσον αφορά τα αξιώματα, δηλαδή πώς αυτά κατανέμονται,
ποια είναι η κυρίαρχη εξουσία και ποιος είναι ο σκοπός της κάθε κοινωνικής
τάξης (Πολιτ. 1289a15-18).
Πόλη: Ο Αριστοτέλης ανάγει τον προσδιορισμό της έννοιας της
πολιτείας στον όρο πόλη και θέτει κρισιμότατο θέμα φιλοσοφικού
αναστοχασμού, περί της ουσίας της πόλεως. Η πόλη χαρακτηρίζεται τέλεια
κοινωνία τελολογικά καθώς επιδιώκεται ο έσχατος σκοπός που είναι η ηθική
και πνευματική τελείωση του ανθρώπου ως προϋπόθεση κατάκτησης της
11
Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία 592b: «πόλει… τῇ ἐν λόγοις κειμένῃ, ἐπεί γῆς γε οὐδαμοῦ…, αὐτήν εἶναι»,
«ἐν οὐρανῷ ἴσως παράδειγμα ἀνάκειται τῷ βουλομένῳ ὁρᾶν καί ὁρῶντι ἑαυτόν κατοικίζειν» 592b.
12
Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτικός 271e: «Θεός ἔνεμεν αὐτούς αὐτός ἐπιστατῶν.. νέμοντος δέ ἐκείνου πολιτεῖαί
τε οὐκ ἦσαν οὐδέ κτήσεις γυναικῶν καί παίδων·ἐκ γῆς γάρ ἀνεβιώσκοντο πάντες οὐδέν μεμνημένα τῶν
πρόσθεν».
13
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 4, 1294a15: «ἐν μέν οὖν πλείσταις πόλεσι τό τῆς πολιτείας εἶδος
καλεῖται».
14
Βλ. αυτόθι 4, 1293a40-42.
15
Βλ. αυτόθι 4, 1293b 33-34.
16
Βλ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Γ., Η Αριστοτελική Πολιτεία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2008, σ. 115 κ.ε.
17
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 6, 1318b6-1319a18. Πρβλ. 4, 1289b5. 4, 1293b33-35.
[4]

5. ευδαιμονίας18. Καθώς ο ολοκληρωμένος άνθρωπος ταυτίζεται με τη φύση του
και η ολοκλήρωση προϋποθέτει την ύπαρξη της πόλεως συνάπτεται η πόλη
με τη φύση του ανθρώπου και προσλαμβάνει έναν οιονεί φυσικό χαρακτήρα.
Η πόλη είναι η πραγματικότητα της φύσης του ανθρώπου. Μόνον ο
άνθρωπος της πόλης μπορεί να πραγματώσει την ανθρωπότητά του 19 . Το
ερώτημα «τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις» αποδεικνύει ότι η πόλη είναι ένα πολλαχώς
λεγόμενον20. Η ουσία της πόλης είναι το στοιχείο εκείνο που συνιστά την
ειδοποιό διαφορά σε σχέση με μία άλλη και μας οδηγεί στην περί ύλης και
είδους οντολογική αριστοτελική θεωρία. Η ειδοποιός διαφορά είναι το είδος
και όχι η ύλη: «ἡ οὐσία αἰτία τοῦ εἶναι ἕκαστον»21. Επιπλέον την ιδιαιτερότητα
και άρα την ταυτότητα των όντων την εκφράζει το οικείο έργο και οι οικείες
δυνατότητες: «πάντα δέ τῷ ἔργῳ ὥρισται καί τῇ δυνάμει». Το έργο της πόλης
και το έργο της Πολιτικής είναι τα καλά και τα δίκαια22 επιδιώκοντας το κοινό
συμφέρον. Η ποιοτική όμως αυτή διαφορά εξαρτάται από το είδος του
πολιτεύματος και κατά συνέπεια το πολίτευμα συνιστά την ουσία της
πόλεως 23 . Ο ρήτορας Ισοκράτης αναφέρει χαρακτηριστικά: «η ψυχή της
πόλεως είναι το πολίτευμά της» 24 . Προς ενίσχυση του συλλογισμού ο
Αριστοτέλης αναφέρει το παράδειγμα του χορού της τραγωδίας που είναι
διαφορετικός από το χορό της κωμωδίας, ακόμη και αν αποτελείται από τους
ίδιους ανθρώπους. Το πολίτευμα είναι το είδος που προσδιορίζει την ουσία
της πόλεως και είναι αναγκαίος και αποφασιστικός όρος: «γενομένης ἑτέρας
τῷ εἴδει καί διαφερούσης τῆς πολιτείας ἀναγκαῖον εἶναι δόξειεν ἄν» ενώ ο
τόπος και οι άνθρωποι είναι δευτερεύοντες παράγοντες σύμφωνα με το
χωρίο 1276b9 κ.ε.
τοῦ δέ πολιτικοῦ καί τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τήν πραγματείαν οὖσαν
περί πόλιν:
Κύριο έργο του άξιου πολιτικού είναι να κάνει τους πολίτες καλούς
(νομοταγείς) και αγαθούς (ενάρετους) με απώτερο στόχο την ευδαιμονία
τους. Ο νομοθέτης πάλι οφείλει να θεσπίζει νόμους με βάση τη σχολή και
την ειρήνη γι’ αυτό και τα στρατιωτικά καθεστώτα διατηρούνται μόνο όσα
διεξάγουν πόλεμο.Την ευθύνη φέρει ο νομοθέτης για τη λανθασμένη χρήση
του χρόνου25. Η σημασία του νομοθέτη εξαίρεται και από τον Πλάτωνα αφού
είναι εκείνος που συμβάλλει στην αξιακή ανόρθωση της πόλης και
χαρακτηρίζεται: «νομοθέτην ἄξιον ἐπαίνου» (Νόμοι 710c). Στον Πολιτικό του
Πλάτωνα προβάλλεται η αρχή της νομιμότητας ως υποκατάστατο της
πολιτικής τέχνης και η νομιμοφροσύνη συνιστά ηθικό πολιτικό αίτημα: «τούς
18
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ηθικ. Νικ. 1098a16-18.
ΠΑΠΑΔΗΣ Δ., Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τ. Α΄, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2001, σ. 84 κ.ε.
20
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 1276a23-24.
21
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετά τα Φυσικά, 1043a2-3· Περί Ψυχής 412a 6-9.
22
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ηθ. Νικ. 1094b 14-15.
23
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 1276b1-4.
24
ΜΠΑΡΤΖΕΛΙΩΤΗΣ Λ.Κ., Πόλις και Πολιτική Επιστήμη, εκδ. Δαρδανός, Αθήνα 1997, σ. 73 κ.ε.
25
DÜRING I., Ο Αριστοτέλης, παρουσία και ερμηνεία της σκέψης του, τόμ. Β΄, μτφρ. ΓεωργίουΚατσιβέλα, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994, σ. 272 κ.ε.
19
[5]

6. νόμους τούς ἐκ πείρας πολλῆς κειμένους καί τίνων συμβούλων ἕκαστα
χαρίεντως συμβουλευσάντων καί πεισάσθων θέσθαι τό πλῆθος» (300b-c). Η
μετάβαση από τον άγραφο νόμο στον γραπτό σηματοδοτεί την ανάπτυξη της
πόλεως και την ανάδυση του δημοκρατικού κινήματος, πραγματώνοντας τη
μετάβαση από το μύθο στο λόγο. Στα Πολιτικά (3, 1287a10-1287b9)
παρατίθεται η αντίληψη περί κυριαρχίας των νόμων: «τόν ἄρα νόμον ἄρχειν
αἱρετώτερον μᾶλλον ἤ τῶν πολιτειῶν ἕνα τινά» και ανήκει στους
δημοκρατικούς, τους αντιπάλους της βασιλείας αφού τελικά ο Αριστοτέλης
συνηγορεί υπέρ του βασιλικού ανδρός26.
ἡ δέ πολιτεία τῶν τήν πόλιν οἰκούντων ἐστί τάξις τις:
Στον πλατωνικό διάλογο Γοργία η τριάδα του Λόγου, του Νόμου και της
Τάξεως αποτελεί την πρώτη αρχή του ηθικού κόσμου. Η αρχή της καθολικής
τάξης εμφανίζεται με σαφή και χαρακτηριστικό τρόπο στη γεωμετρία και
εκφράζει την έννοια της γεωμετρικής ισότητας, της σωστής αναλογίας
ανάμεσα στα στοιχεία που συνιστούν ένα γεωμετρικό σώμα 27 . Για τον
Πλάτωνα η ιδανική πόλη χαρακτηρίζεται ως απόρροια της ιδέας του αγαθού
από κόσμον και τάξιν καθώς και από ενότητα( ἕν) 28 . Στον Αριστοτέλη η
έννοια της τάξης συσχετίζεται με το πολίτευμα και αποδεικνύει ότι δεν είναι
ένας νεκρός τύπος, μια στατική μορφή δομών της πόλεως αλλά μια δυναμική
και ποιοτική οργάνωση των πολιτών σύμφωνα με μια ορισμένη τάξη. Η τάξη
προσδιορίζει την ποιότητα του πολιτεύματος και προοικονομεί την πολιτική
διάκριση που επιχειρεί ο Αριστοτέλης όσον αφορά τη δημοκρατία και την
ολιγαρχία.
ἡ πόλις… συνεστώτων δ’ ἐκ πολλῶν μορίων: Στο χωρίο αυτό γίνεται
αναφορά στο οργανισμικό πρότυπο με βάση την ατομική αριστοτελική ουσία.
Οι ουσίες κατά την ανάμειξή τους με άλλες ουσίες παύουν να υπάρχουν ως
ανεξάρτητες οντότητες, συνεχίζουν ωστόσο να υπάρχει δυνάμει 29 . Η νέα
οντότητα που προκύπτει από το μετασχηματισμό ουσιών δεν αποτελείται
πλέον από το άθροισμά τους αλλά συνιστά έναν ενοποιημένο, οντολογικά
διαφοροποιημένο και αναβαθμισμένο οργανισμό. Η ουσία της με τη νέα της
επένδυση μπορεί να συνδυάζει όχι μόνο την υλική αιτία και την καθολική
μορφή αλλά και τον ιστορικό της βίο εντός του οποίου πραγματώνεται η
τελική μορφή30. Ο τελικός σκοπός του όλου επηρεάζει τις ίδιες τις ιδιότητες
των επιμέρους ενσωματωμένων οργανισμών. Οι οργανισμοί γίνονται,
μεταβάλλονται και κινούνται αφού εντός αυτών ενυπάρχει η αρχή της
κινήσεως. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα «ὕστερα τῇ γενέσει πρότερα τήν φύσιν
26
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣΣ, Πολιτικά 3, 1288a15-29.
CASSIRER Ε., Ο μύθος του κράτους, μτφρ. Στ. Ροζάνης-Γερ. Λυκιαρόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα
1991, σ. 96.
28
KULLMANN W., Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, μτφρ. Α. Ρεγκάκος, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, σ. 27.
29
ΜΠΑΡΤΖΕΛΙΩΤΗΣ Λ. Κ., Πόλις και Πολιτική Επιστήμη, Αθήνα σ. 62.
30
Πρβλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετά τα Φυσικά, 1039a5-6: «τά γάρ δύο οὕτως ἐντελεχείᾳ οὐδέποτε ἕν
ἐπελεχείᾳ, ἀλλ’ ἐάν δυνάμει δύο ᾖ, ἔσται ἕν».
27
[6]

7. ἐστί, καί πρῶτον τῇ γενέσει τελευταῖον»με συνέπεια η πόλη ως ουσία να
προηγείται του ατόμου αφού είναι το όλον. Ο οργανισμικός χαρακτήρας της
πόλης και η λειτουργία της συνδέονται στενά μεταξύ τους αλλά δεν
ταυτίζονται. Επιτυγχάνεται ωστόσο η διατήρηση της συνοχής δια της
ποιοτικής μίξεως και δίνεται διέξοδο στο δίλημμα της συμμετοχής των
πολιτών στα ανώτατα αξιώματα επιφέροντας εξισορρόπηση και συνοχή στην
πόλη δια της αναμίξεως, όπως με την ανάμιξη της τροφής στον ανθρώπινο
οργανισμό31.
τίς ὁ πολίτης ἐστί σκεπτέον: Η σχέση του πολίτη με την πολιτεία είναι
διαλεκτική: «τόν πολίτην ἕτερον ἀναγκαῖον εἶναι τόν καθ’ ἑκάστην
πολιτείαν.»32 Ο πολίτης βρίσκεται σε συνάρτηση με μια συγκεκριμένη πόληπολιτεία που έχει ένα συγκεκριμένο πολίτευμα. Άλλο είναι ο πολίτης μιας
δημοκρατικής και άλλο μιας ολιγαρχικής πολιτείας. Πολιτεία κυρίως
σημαίνει τους ενεργούς πολίτες, οι οποίοι ως σπουδαίοι καθιστούν και την
πόλη σπουδαία. Ως προς τους τρεις ορισμούς του πολίτη 33
χαρακτηριστικότερος είναι αυτός που τον ορίζει με βάση τη συμμετοχή του
στη δικαστική και εκτελεστική-νομοθετική εξουσία. Μέσα από τη σχέση
πολιτείας – πολίτη προβάλλεται καθαρά η διαχρονική αξία της πολιτικής
φιλοσοφίας του Αριστοτέλη καθώς αφενός τονίζεται ο ηθικοπαιδευτικός
χαρακτήρας της πόλεως-πολιτείας και αφετέρου υπογραμμίζεται η πολιτική
σημασία του ενεργού πολίτη34, την οποία στους νεότερους χρόνους εξαίρει
ιδιαίτερα ο Kant35.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ – ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ
Ποια η ουσία της πολιτείας;
Πώς προσδιορίζεται η σχέση πόλης – πολίτη;
Πώς αίρεται η αντίφαση να προκύπτει η πόλη ως σύνθεση αλλά και να
συνιστά μια ολότητα;
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

H πολιτεία στον Αριστοτέλη νοείται κυρίως ως σύνταγμα.

Ο πολιτικός και ο νομοθέτης τελολογικά σκοπούν στην αξιακή
ανόρθωση της πόλης.

Η πόλη είναι μια ολότητα που προκύπτει ως σύνθεση και μίξη.

Η σχέση πόλης-πολίτη είναι διαλεκτική.

Ο πολίτης ορίζεται ανάλογα με το είδος του πολιτεύματος.
31
Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικά, 3, 1281b39-41.
Βλ. αυτόθι, 1275b4-5.
33
Βλ. ΠΑΠΑΔΗΣ Δ., Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τόμ. Α΄, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2001, σ.
147 κ.ε.
34
Βλ. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, Περικλέους Επιτάφιος, εκδ. Ο.Ε.Β.Δ., §40: «μόνοι γάρ τόν τε μηδέν τῶνδε
μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα ἀλλ’ ἀχρεῖον νομίζομεν…»
35
Βλ. ΠΑΠΑΔΗΣ Δ., Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τόμ. Α΄, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2001, σ.
164.
32
[7]

8. 
Ο Αριστοτέλης συνάπτει τον εμπειρισμό (ἰδεῖν, ὁρῶμεν) με την
αναλυτική πορεία σκέψης.
[8]

9. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Ι., Ο Αριστοτέλης περί του αγαθού και της
πολιτικής ενότητας, Κ. Βουδούρης (εκδ.), Αριστοτελική πολιτική φιλοσοφία,
Αθήνα 1995.
2) ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ζ., Αρχαία ελληνική γνωσιοθεωρία. Συμβολή στη
διερεύνηση του προβλήματος, αντίληψη και γνώση, Θεσσαλονίκη 1988.
3) BAKER E., The politics of Aristotle, translated with an introduction, notes and
appendices, London 1946.
4) ΒΟΥΔΟΥΡΗΣ Κ. (εκδ.), Αριστοτελική Πολιτική Φιλοσοφία, τόμ. ΙΙ,
Αθήνα 1995.
5) ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ι., Μελετήματα πολιτικής φιλοσοφίας, Αθήνα,
4.
1983
6) DÜRING I., Ο Αριστοτέλης, Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του,
τόμ. Β΄, μτφρ. Γεωργίου-Κατσιβέλα, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994.
7) ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ Γ. Δ., Η θεωρία των Επαναστάσεων στον Αριστοτέλη,
εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα 1982.
8) KULLMAN W., Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, μτφρ. Α. Ρεγκάκος,
Αθήνα 1996.
9) ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ Δ., Αριστοτέλης, στο Αριστοτελικά, Θεσσαλονίκη 1980,
σ. 1-23 ανατ. στο Λυπουρλής Δ. Ο Δημήτρης Λυπουρλής διάβασε, μετέφρασε
και σχολίασε αρχαία ελληνικά κείμενα στο Βαφοπούλειο, Θεσσαλονίκη 1998.
10) ΜΠΑΡΤΖΕΛΙΩΤΗΣ Λ. Κ., Πόλις και πολιτική επιστήμη, εκδ. Γ.
Δαρδανός, Αθήνα 1997.
11) ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Γ., Η Αριστοτελική πολιτεία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα
2008.
12) ΠΑΠΑΔΗΣ Δ., Η πολιτική φιλοσοφία τουΑριστοτέλη, τόμ. Α΄, εκδ.
ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, Αθήνα 2001.
13) ROSS W. D., Αριστοτέλης, μτφρ. Μαριλίζα Μήτσου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993.
14) WOLFF F., Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος,
εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995.
[9]