SlideShare ist ein Scribd-Unternehmen logo

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

‱
‱
Đỗ ĐáșĄt
Đỗ ĐáșĄt
1 von 881
Downloaden Sie, um offline zu lesen
ViÖn Khoa hĂ€c x∙ hĂ©i ViÖt Nam ViÖn sö hĂ€c Phan Huy ChĂł TĂŠ phiÂȘn dÞch ViÖn Sö hĂ€c phiÂȘn dÞch v” chĂł gi¶i LÞch TriÒu HiÕn ch−¬ng loÂči chÝ TËp mĂ©t nh” xuÊt b¶n gižo dĂŽc
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí GIĂ­I THiÖU Khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam cĂČng nh− khoa hĂ€c tĂč nhiÂȘn ViÖt Nam bŸt ¼Çu Ă« thĂȘi kĂș phžt triÓn. RiÂȘng vÒ khoa hĂ€c x· hĂ©i, cžc khoa hĂ€c nÎŒy chØ cĂŁ thÓ tiÕn lÂȘn, khi chĂłng ta cĂŁ cžc tÎŒi liÖu cÇn thiÕt lÎŒm cÂŹ sĂ« cho c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu t×m tßi. NhËn thÊy mĂši quan hÖ Êy, Ban NghiÂȘn cĂžu Všn Sö §Þa tr−íc kia vÎŒ ViÖn Sö hĂ€c ViÖt Nam b©y giĂȘ Ÿ· cho phiÂȘn dÞch vÎŒ Ên hÎŒnh bĂ© ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc tĂžc Kh©m ¼Þnh ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc do QuĂšc sö qužn triÒu NguyÔn soÂčn ra hĂ„i thÕ kĂ» XIX. ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc tuy lÎŒ bĂ© sžch khž phong phĂł vÒ tÎŒi liÖu, nh−ng phÇn lĂ­n cžc tÎŒi liÖu nÎŒy lÂči chØ lÎŒ tÎŒi liÖu lÞch sö mÎŒ th«i, cßn cžc tÎŒi liÖu vÒ chÝnh trÞ kinh tÕ hĂ€c, vÒ ¼Þa lĂœ hĂ€c, vÒ luËt hĂ€c, vÒ všn hĂ€c, vÒ ngoÂči giao, vÒ qu©n sĂč, vÒ chÕ Ÿé quan liÂȘu, vÒ cžc nh©n vËt lÞch sö th× lÂči kh«ng cĂŁ hoÆc chØ cĂŁ rÊt Ýt. Nh−ng c«ng tžc khoa hĂ€c x· hĂ©i cña chĂłng ta hiÖn nay chØ cĂŁ thÓ phžt triÓn khi cĂŁ mĂ©t nguĂ„n tÎŒi liÖu cÇn thiÕt t−¬ng ŸÚi ¼Çy Ÿñ. Cžc tÎŒi liÖu cÇn thiÕt Êy hiÖn nay r¶i ržc Ă« trong nhiÒu th− tÞch ViÖt Nam do tĂŠ tiÂȘn chĂłng ta ¼Ó lÂči. Trong sĂš cžc th− tÞch nÎŒy cĂŁ bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cña Phan Huy ChĂł lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n cña ViÖt Nam. Trong kho tÎŒng th− tÞch ViÖt Nam, nÕu tr−íc kia cĂŁ bžch khoa toÎŒn th−, th× ph¶i nhËn r»ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ bĂ© bžch khoa toÎŒn th− ¼Çu tiÂȘn cña ViÖt Nam. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ c¶ mĂ©t kho tÎŒi liÖu cÇn thiÕt cho c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu vÎŒ x©y dĂčng cžc khoa hĂ€c x· hĂ©i. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ gĂ„m cĂŁ 49 quyÓn, chia ra lÎŒm 10 bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu tĂžc 10 loÂči chÝ sau nÎŒy : 1. D− ¼Þa chÝ chuyÂȘn chñ nĂŁi vÒ t×nh h×nh ¼Þa lĂœ vÎŒ lÞch sö ¼Þa lĂœ cña n−íc ViÖt Nam. 2. Nh©n vËt chÝ nĂŁi vÒ tiÓu sö cžc vua chĂła, cžc quan lÂči, cžc nho sÜ, cžc t−íng sÜ, cžc ng−ĂȘi cĂŁ tiÕt nghÜa, cĂŁ tÂȘn tuĂŠi trong lÞch sö ViÖt Nam. 3. Quan chĂžc chÝ nĂŁi vÒ lÞch sö chÕ Ÿé quan liÂȘu ViÖt Nam trong lÞch sö.
4. LÔ nghi chÝ nĂŁi vÒ nghi vÖ, phÈm phĂŽc vua chĂła, quan lÂči, cžc lÔ cña triÒu ¼×nh. 5. Khoa mĂŽc chÝ nĂŁi vÒ chÕ Ÿé khoa cö vÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi thi Ÿç tĂ” tiÕn sÜ trĂ« lÂȘn tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 6. QuĂšc dĂŽng chÝ nĂŁi vÒ chÕ Ÿé thuÕ khĂŁa vÎŒ chÕ Ÿé tÎŒi chÝnh cña cžc triÒu ÂźÂči trong lÞch sö. 7. H×nh luËt chÝ nĂŁi vÒ t×nh h×nh phžp luËt cña cžc triÒu ÂźÂči vÎŒ nhÊt lÎŒ t×nh h×nh phžp luËt cña triÒu LÂȘ. 8. Binh chÕ chÝ nĂŁi vÒ cžc tĂŠ chĂžc qu©n sĂč cña n−íc ViÖt Nam qua cžc triÒu ÂźÂči tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 9. Všn tÞch chÝ nĂŁi vÒ cžc sžch b»ng chĂ· n«m hay chĂ· Hžn cña ViÖt Nam tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 10. Bang giao chÝ nĂŁi vÒ chÝnh sžch ngoÂči giao, nghi lÔ ngoÂči giao, lÞch sö ngoÂči giao giĂ·a ViÖt Nam vÎŒ Trung QuĂšc. Trong tÊt c¶ cžc bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu kÓ trÂȘn, Phan Huy ChĂł chØ nghiÂȘn cĂžu cžc sĂč kiÖn tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc, vÎŒ th−ĂȘng chĂł trĂ€ng nghiÂȘn cĂžu ¼Æc biÖt vÒ triÒu LÂȘ, cßn triÒu NguyÔn th× «ng kh«ng nĂŁi ¼Õn (cĂŁ lÏ ¼Ó tržnh cžc sĂč l«i th«i lÎŒm phiÒn lĂŽy cho m×nh). Cžc bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ nhĂ·ng bĂ© m«n Ÿ· ¼−üc ph©n loÂči vÎŒ hÖ thĂšng hĂŁa khž rÎŒnh mÂčch. V©n ÂźÎŒi loÂči ngĂ· cña LÂȘ QuĂœ §«n cĂČng lÎŒ bĂ© sžch ¼−üc ph©n loÂči vÎŒ hÖ thĂšng hĂŁa, nh−ng so vĂ­i LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ, th× V©n ÂźÎŒi loÂči ngĂ· kh«ng ph©n minh vÒ mÆt ph©n loÂči cĂČng nh− vÒ mÆt hÖ thĂšng hĂŁa. Nh− vËy lÎŒ giž trÞ cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ tr−íc hÕt lÎŒ giž trÞ khoa hĂ€c. Cžc tÎŒi liÖu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ kh«ng nhĂ·ng phong phĂł vÎŒ Ÿ· ¼−üc ph©n loÂči, hÖ thĂšng hĂŁa theo ph−¬ng phžp khoa hĂ€c, mÎŒ nĂŁi chung cßn chÝnh xžc nĂ·a. §ã lÎŒ giž trÞ khoa hĂ€c thĂž hai cña bĂ© sžch vÜ ÂźÂči cña nhÎŒ hĂ€c gi¶ hĂ€ Phan. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ kh«ng chØ lÎŒ bĂ© sžch cĂŁ giž trÞ khoa hĂ€c. §iÒu Ÿžng ¼Æc biÖt chĂł Ăœ lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÂči lÎŒ bĂ© sžch tiÕn bĂ© vÒ mÆt t− tâˆ’Ă«ng nĂ·a. TÝnh chÊt tiÕn bĂ© cña bĂ© sžch
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí biÓu hiÖn Ă« nhiÒu ph−¬ng diÖn, nh−ng cĂŁ lÏ cĂŽ thÓ vÎŒ lĂœ thĂł nhÊt lÎŒ Ă« ph−¬ng diÖn chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt n−íc ViÖt Nam. Ta h·y xÐt vÎŒi ÂźoÂčn vÒ chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt trong bĂ© sžch lĂ­n cña hĂ€ Phan. "ChÝnh sžch nu«i d©n kh«ng g× b»ng lÎŒm cho d©n cĂŁ tÎŒi s¶n, mÎŒ muĂšn cho d©n cĂŁ tÎŒi s¶n, chñ yÕu lÎŒ viÖc qu©n ÂźiÒn. BĂ«i v× tai hĂ€a trong mĂ©t n−íc, do chç ruĂ©ng ¼Êt kh«ng qu©n b×nh. NÕu tÎŒi s¶n cña mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼Òu ¼−üc b×nh th−ĂȘng, th× nh©n d©n tÊt nhiÂȘn ¼Òu ¼−üc ¼Çy Ÿñ... ChÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt Ă« BŸc HÎŒ tĂ” tr−íc ¼Õn nay, sĂŠ sžch thiÕu sĂŁt kh«ng thÓ kÂȘ cĂžu ¼−üc. Nh−ng ÂźÂči thÓ ruĂ©ng ¼Êt cña d©n, ¼Ó mÆc cho bĂ€n c−ĂȘng hÎŒo chiÕm ÂźoÂčt. HÂŹn mĂ©t ngÎŒn nšm nay, nhĂ·ng ng−ĂȘi lÎŒm vua lÎŒm chĂła trong n−íc kh«ng ai kh«i phĂŽc lÂči chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt cña ÂźĂȘi cĂŠ ¼Ó trĂ” bĂĄ cži tai vÂč cho d©n". "MĂŽc ¼Ých viÖc qu©n ÂźiÒn nÎŒy lÎŒ cĂšt lÎŒm thÕ nÎŒo cho mĂ©t tÊc ¼Êt ¼Òu khai khÈn, mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼Òu cĂŁ ruĂ©ng lÎŒm, chĂ·a khĂĄi cžc bÖnh Ÿãi khĂŠ cña ng−ĂȘi nghÌo, dËp tŸt ¼−üc cži tÖ chiÕm ÂźoÂčt cña bĂ€n bĂŁc lĂ©t ; d©n Ÿ· cĂŁ tÎŒi s¶n b×nh th−ĂȘng ¼Ó c¶i thiÖn ÂźĂȘi sĂšng, tÊt nhiÂȘn hĂ€ ra c«ng cÎŒy cÊy, lÎŒng x· ¼−üc yÂȘn vui, tiÕn lÂȘn lÎŒm viÖc dÂčy d©n chĂłng, x©y dĂčng phong tĂŽc. Ă« nhĂ·ng c©u trÂȘn, thži Ÿé cña tžc gi¶ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ rĂą rÎŒng lÎŒ thži Ÿé cña mĂ©t nh©n vËt tiÕn bĂ© Ÿ· ŸÞng vÒ phÝa lĂźi Ých nh©n d©n, lĂźi Ých ng−ĂȘi nghÌo mÎŒ xÐt ¼Õn vÊn ¼Ò ruĂ©ng ¼Êt. §−¬ng nhiÂȘn lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ khuyÕt ÂźiÓm nÎŒy hay khuyÕt ÂźiÓm khžc, nh−ng phÇn lĂ­n cžc khuyÕt ÂźiÓm Êy ¼Òu do ÂźiÒu kiÖn lÞch sö mÎŒ ra. HoÎŒn c¶nh lÞch sö cña n−íc ViÖt Nam hĂ„i ¼Çu thÕ kĂ» XIX Ÿ· hÂčn chÕ tÇm quan sžt cña tžc gi¶ Phan Huy ChĂł, khiÕn tžc gi¶ kh«ng thÓ cĂŁ cžch nh×n nhËn, phžn Âźožn, nghiÂȘn cĂžu chÝnh xžc hÂŹn, Ÿóng ÂźÂŸn hÂŹn, tiÕn bĂ© hÂŹn, khoa hĂ€c hÂŹn. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ tuy lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n, nh−ng b¶n chÝnh cña tžc gi¶ cĂŁ lÏ hiÖn nay cĂČng kh«ng cßn nĂ·a. HiÖn nay chØ cĂŁ mĂ©t sĂš sžch chÐp tay hoÆc cña riÂȘng th− viÖn ViÖn Sö hĂ€c, hoÆc cña th− viÖn Khoa hĂ€c trung −¬ng. Cžc b¶n sžch chÐp tay nÎŒy tÊt nhiÂȘn khĂŁ mÎŒ tržnh khĂĄi cži nÂčn "tam sao thÊt b¶n" (ba lÇn sao chÐp lÂči th× mÊt nguyÂȘn b¶n) nh− th−ĂȘng x¶y ra ŸÚi vĂ­i cžc sžch chÐp tay.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ bĂ© sžch viÕt theo thÓ všn nhiÒu ÂźiÓn tÝch, trong sĂš cžc ÂźiÓn tÝch nÎŒy cĂŁ ÂźiÓn tÝch cĂŁ thÓ tra cĂžu ¼−üc, cĂŁ ÂźiÓn tÝch ch−a thÓ tra cĂžu ¼−üc. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ mĂ©t sĂš tĂ” ngĂ· kh«ng nhĂ·ng kh«ng thÊy cĂŁ Ă« cžc sžch sö th−ĂȘng, mÎŒ ¼Õn c¶ cžc tĂ” ÂźiÓn nh− TĂ” h¶i, TĂ” nguyÂȘn cĂČng kh«ng cĂŁ nĂ·a ; do Ÿã hiÖn giĂȘ ch−a cĂŁ cžch nÎŒo ¼Ó cĂŁ thÓ hiÓu ¼−üc nghÜa cžc tĂ” ngĂ· Êy. NgoÎŒi ra lÂči cĂŁ mĂ©t sĂš chĂ· n«m nh− gÂčo biÓn, tiÓu chiÂȘm, tiÓu bÓ v.v... cĂČng ch−a dĂča vÎŒo Ÿ©u mÎŒ tra cĂžu ¼−üc nghÜa. Trong quž tr×nh phiÂȘn dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ra ngĂ· ng«n d©n tĂ©c, cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc phiÂȘn dÞch Ÿ· cĂš gŸng tra cĂžu, so sžnh, t×m tßi, hĂ©i Ăœ ¼Ó cĂš tržnh khuyÕt ÂźiÓm ¼−üc phÇn nÎŒo hay phÇn Êy. Nh−ng nšng lĂčc cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc phiÂȘn dÞch lÂči cĂŁ hÂčn, mÎŒ phÂčm vi bĂ© sžch lÂči bao la, cžc khĂŁ khšn cĂŁ rÊt nhiÒu, do Ÿã cžc khuyÕt ÂźiÓm trong c«ng tžc phiÂȘn dÞch hÂŒn lÎŒ cĂŁ nhiÒu, chĂłng t«i chĂȘ cžc bÂčn xa gÇn chØ b¶o cho. Sau bao nhiÂȘu l©u c«ng phu vÎŒ cĂš gŸng, nay LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ Ÿ· ¼−üc phiÂȘn dÞch vÎŒ Ên hÎŒnh, chĂłng t«i mong r»ng nĂŁ sÏ phĂŽc vĂŽ ¼−üc nhiÒu cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu vÎŒ x©y dĂčng cžc khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam. HÎŒ NĂ©i, thžng 1−1960 VIÖN Sö HĂ€C ViÖT NAm
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí LĂȘi giĂ­i thiÖu cho lÇn tži b¶n nšm 2005 LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ vÞ trÝ rÊt quan trĂ€ng trong kho tÎŒng th− tÞch cĂŠ ViÖt Nam. BĂ© sžch do nhÎŒ bžc hĂ€c Phan Huy ChĂł biÂȘn soÂčn trong vßng 10 nšm, tĂ” nšm 1809 ¼Õn nšm 1819. §©y lÎŒ mĂ©t c«ng tr×nh biÂȘn kh¶o ŸÄ sĂ©, mĂ©t tËp bžch khoa th−, mĂ©t kho tÎŒi liÖu sö hĂ€c phong phĂł, chÝnh xžc vÒ nhiÒu lÜnh vĂčc vÎŒ lÎŒ mĂ©t c«ng tr×nh nghiÂȘn cĂžu tiÂȘu biÓu Ÿžnh dÊu thÎŒnh tĂču khoa hĂ€c cña n−íc ta ¼Çu thÕ kĂ» XIX. BÂȘn cÂčnh giž trÞ khoa hĂ€c, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cßn lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n cĂŁ giž trÞ vÒ t− tâˆ’Ă«ng vĂ­i viÖc ¼Ò cao lßng tĂč hÎŒo d©n tĂ©c vÎŒ mang tÝnh nh©n všn s©u sŸc. Giž trÞ khoa hĂ€c vÎŒ t− tâˆ’Ă«ng cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ¼−üc thÓ hiÖn ¼Ëm nÐt trong 49 quyÓn chia thÎŒnh 10 bĂ© m«n gĂ„m : D− ¼Þa chÝ, Nh©n vËt chÝ, Quan chĂžc chÝ, LÔ nghi chÝ, Khoa mĂŽc chÝ, QuĂšc dĂŽng chÝ, H×nh luËt chÝ, Binh chÕ chÝ, Všn tÞch chÝ vÎŒ Bang giao chÝ. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŻng vĂ­i cžc tžc phÈm khžc cña Phan Huy ChĂł nh− HoÎŒng ViÖt ¼Þa d− chÝ biÂȘn soÂčn khi nhËm chĂžc tÂči HuÕ, Qu¶ng Nam vÎŒ cžc tËp všn thÂŹ Hoa thiÒu ng©m lĂŽc, D−¬ng tr×nh kĂœ kiÕn lÎŒm trong thĂȘi gian Âźi sĂž Trung QuĂšc vÎŒ tham gia ÂźoÎŒn phži bĂ© sang InŸ«nÂȘxia, Ÿ· ¼−a tÂȘn tuĂŠi €ng vÎŒo hÎŒng ngĂČ nhĂ·ng tžc gia nĂŠi tiÕng nhÊt trong lÞch sö všn hož ViÖt Nam.
Cžch Ÿ©y 45 nšm, vĂ­i tinh thÇn tr©n trĂ€ng cžc giž trÞ všn hož do «ng cha ta ¼Ó lÂči, ŸÄng thĂȘi ¼Ó thiÕt thĂčc phĂŽc vĂŽ viÖc x©y dĂčng ngÎŒnh khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam, ViÖn Sö hĂ€c Ÿ· tĂŠ chĂžc dÞch vÎŒ cho c«ng bĂš lÇn ¼Çu tiÂȘn b¶n dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cña Phan Huy ChĂł chia thÎŒnh 4 tËp. Ngay sau khi xuÊt b¶n, tžc phÈm nÎŒy Ÿ· ¼−üc bÂčn ŸÀc trong vÎŒ ngoÎŒi n−íc hoan nghÂȘnh, Ÿãn nhËn. Do nhu cÇu phĂŽc vĂŽ c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c x· hĂ©i, nšm 1992 NhÎŒ xuÊt b¶n Khoa hĂ€c X· hĂ©i cho tži b¶n bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ gĂ©p lÎŒm 3 tËp. TĂ” Ÿã ¼Õn nay, 13 nšm tr«i qua, bÂčn ŸÀc Ÿ· kh«ng thÓ t×m thÊy bĂ© sžch nÎŒy trÂȘn thÞ tr−ĂȘng sžch rÊt s«i Ÿéng hiÖn nay. Tr−íc ¼ßi hĂĄi bĂžc thiÕt cña x· hĂ©i, ViÖn Sö hĂ€c ViÖt Nam phĂši hĂźp cĂŻng NhÎŒ xuÊt b¶n Gižo dĂŽc tiÕn hÎŒnh tži b¶n bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ vĂ­i mong muĂšn cung cÊp cho bÂčn ŸÀc mĂ©t bĂ© sžch quĂœ mÎŒ tr¶i qua gÇn 200 nšm tĂ„n tÂči vÉn giĂ· nguyÂȘn giž trÞ trong viÖc nghiÂȘn cĂžu, t×m hiÓu vÒ lÞch sö vÎŒ všn hož ViÖt Nam. Xin tr©n trĂ€ng giĂ­i thiÖu cĂŻng bÂčn ŸÀc. HÎŒ NĂ©i, thžng 2 nšm 2005 PhĂŁ Chñ tÞch ViÖn khoa hĂ€c x· hĂ©i viÖt Nam ViÖn trâˆ’Ă«ng ViÖn sö hĂ€c PGS. TS. TrÇn §Þc C−ĂȘng
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí TIÓU Sö pHan HUy CHĂł Phan Huy ChĂł (1782 − 1840), tžc gi¶ bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ vÜ ÂźÂči, lÎŒ con Phan Huy Ých, mĂ©t nhÎŒ nho cĂŁ tiÕng ¼Ëu tiÕn sÜ ÂźĂȘi LÂȘ, vÎŒ Ÿ· ra lÎŒm quan vĂ­i nhÎŒ T©y SÂŹn. Phan Huy ChĂł ¼Çu tiÂȘn cĂŁ tÂȘn lÎŒ HÂčo, sau v× tržnh lÂȘn hĂły cña nhÎŒ NguyÔn mĂ­i ŸÊi ra lÎŒ ChĂł, tĂč lÎŒ L©m Khanh, hiÖu lÎŒ Mai Phong, quÂȘ Ă« Êp YÂȘn SÂŹn, x· ThĂŽy KhÂȘ (tĂžc lÎŒng ThÎŒy), phñ QuĂšc Oai, tØnh SÂŹn T©y. TĂ” lĂłc cßn nhĂĄ, Phan Huy ChĂł Ÿ· ¼−üc hĂ€c hÎŒnh, vÎŒ nĂŠi tiÕng hay chĂ· Ă« miÒn phñ QuĂšc tØnh SÂŹn. Tuy hay chĂ·, nh−ng hai lÇn Âźi thi, Phan Huy ChĂł chØ Ÿç tĂł tÎŒi. €ng Ă« lÎŒng ThÎŒy, lÂči Ÿç tĂł tÎŒi hai lÇn, nÂȘn ng−ĂȘi ta gĂ€i «ng lÎŒ «ng KÐp ThÎŒy. Nšm 1821, Minh MÂčng biÕt tiÕng, cho triÖu «ng vÎŒo HuÕ vÎŒ cö «ng giĂ· chĂžc BiÂȘn tu tr−ĂȘng QuĂšc tö gižm. Nšm 1828, «ng giĂ· chĂžc phñ thĂ”a Phñ ThĂ”a ThiÂȘn, nšm 1829 thšng lÂȘn chĂžc HiÖp trÊn Qu¶ng Nam. Sau Ÿã «ng bÞ gižng chĂžc vÎŒ vÒ HuÕ giĂ· chĂžc ThÞ Ÿéc viÖn HÎŒn l©m. Hai lÇn «ng ¼−üc Minh MÂčng cö lÎŒm PhĂŁ sĂž Âźi sĂž n−íc Thanh. LÇn Âźi sĂž ¼Çu vÎŒo nšm 1824 − 1826, lÇn Âźi sĂž thĂž hai vÎŒo nšm 1830 − 1832. Khi Âźi sĂž lÇn thĂž hai vÒ, th× c¶ sĂž bĂ© bÞ tĂ©i v× lÂčm dĂŽng quyÒn hÎŒnh : chžnh sĂž bÞ cžch chĂžc, bÞ Ÿžnh tr−üng rĂ„i bÞ ÂźÎŒy Âźi xa, cßn PhĂŁ sĂž Phan Huy ChĂł th× bÞ cžch chĂžc. CuĂši nšm 1832 vÎŒ ¼Çu nšm 1833, Phan Huy ChĂł lÂči bÞ Minh MÂčng bŸt Âźi c«ng cžn Ă« Giang L−u Ba (In-Ÿ«-nÂȘ-xi-a ngÎŒy nay). LÎŒm xong nhiÖm vĂŽ trĂ« vÒ n−íc, «ng ¼−üc cö giĂ· chĂžc T− vĂŽ bĂ© C«ng. Sau Ÿã chžn c¶nh quan tr−ĂȘng, «ng viÖn cĂ­ Âźau ch©n, xin tĂ” quan lui vÒ lÎŒng Thanh Mai, huyÖn TiÂȘn Phong, tØnh SÂŹn T©y dÂčy hĂ€c. Phan Huy ChĂł bŸt ¼Çu biÂȘn soÂčn LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ngay tĂ” hĂ„i «ng cßn Âźi hĂ€c, Âźi thi. §ã lÎŒ nšm 1809 − tĂžc nšm Gia Long thĂž tžm, «ng Ÿ· nh©n th× giĂȘ nhÎŒn rçi, ra c«ng t×m tßi, biÂȘn soÂčn LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ. Theo lĂȘi «ng nĂŁi, «ng Ÿ· ¼Ó ra m−ĂȘi nšm ¼Ó biÂȘn soÂčn bĂ© sžch nÎŒy. Nšm 1821, lĂłc giĂ· chĂžc BiÂȘn tu tr−ĂȘng QuĂšc tö gižm, «ng Ÿ· d©ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng
loÂči chÝ lÂȘn Minh MÂčng vÎŒ ¼−üc Minh MÂčng khen, thâˆ’Ă«ng cho 30 lÂčng bÂčc, mĂ©t chiÕc žo sa, 30 ngßi bĂłt vÎŒ 30 thoi mĂčc. Trong thĂȘi gian lÎŒm quan vĂ­i nhÎŒ NguyÔn, Phan Huy ChĂł cßn viÕt nhĂ·ng sžch nh− HoÎŒng ViÖt ¼Þa d− chÝ, ghi chÐp vÒ ¼Þa lĂœ ViÖt Nam, Hoa thiÒn ng©m lĂŽc ghi nhĂ·ng bÎŒi thÂŹ «ng lÎŒm trong khi Âźi sĂž lÇn thĂž nhÊt, Hoa tr×nh tĂŽc ng©m ghi nhĂ·ng bÎŒi thÂŹ khi Âźi sĂž lÇn thĂž hai. D−¬ng tr×nh kĂœ kiÕn hay H¶i tr×nh chØ l−üc lÎŒ tËp bĂłt kĂœ ghi nhĂ·ng viÖc tai nghe mŸt thÊy khi «ng Âźi sĂž Giang L−u Ba. B¶ng kÂȘ nhĂ·ng dÊu hiÖu vÎŒ chĂ· viÕt tŸt trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ − ( ) vÎŒ chĂł thÝch theo trËt tĂč a, b, c, lÎŒ chĂł thÝch cña tžc gi¶. − [ ] vÎŒ chĂł thÝch theo trËt tĂč 1, 2, 3 lÎŒ nhĂ·ng ÂźoÂčn thÂȘm hay chĂł thÝch cña ng−ĂȘi dÞch. − ChĂ· in ŸÞng lÎŒ všn cña tžc gi¶. − ChĂ· in xiÂȘn lÎŒ všn cña ng−ĂȘi khžc do tžc gi¶ trÝch dÉn vÎŒ chĂł thÝch cña ng−ĂȘi dÞch. − §NNTC : §Âči Nam nhÊt thĂšng chÝ. − §VSK : §Âči ViÖt sö kĂœ toÎŒn th− vÎŒ §Âči ViÖt sö kĂœ tĂŽc biÂȘn. − §VTS : §Âči ViÖt th«ng sö. − P§§C : Ph−¬ng §×nh ¼Þa chÝ. − VSTGCM : ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc. − LT§KL : LÞch triÒu Ÿšng khoa lĂŽc. − h. : huyÖn − p. : phñ − q. : quyÓn − x. : xem
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí B”I TĂčA T«i(1) nghe : cžch hĂ€c ¼Ó hiÓu biÕt ¼Õn cĂŻng mĂ€i sĂč vËt th× phžp Ÿé ÂźiÓn ch−¬ng cña mĂ©t n−íc lÎŒ viÖc lĂ­n, cÇn ph¶i biÕt rĂą. KhĂŠng tö nĂŁi : "HĂ€c rĂ©ng vÒ všn". Všn tĂžc lÎŒ lÏ ph¶i cña sĂč vËt x−a nay, cĂšt yÕu cña ÂźiÓn lÔ nhÎŒ n−íc. KÎ hĂ€c gi¶ ngoÎŒi viÖc ŸÀc kinh sö cßn cÇn ph¶i xÐt hĂĄi s©u rĂ©ng, t×m kiÕm xa gÇn, kh¶o cĂžu ¼Ó ¼Þnh lÊy lÏ ph¶i, thÕ mĂ­i Ÿžng lÎŒ ng−ĂȘi hĂ€c rĂ©ng ; cĂŁ ph¶i chØ nhÆt lÊy tĂ”ng c©u tĂ”ng ÂźoÂčn, nÆn ra thÎŒnh lĂȘi všn hoa mÎŒ gĂ€i lÎŒ všn Ÿ©u ! N−íc ViÖt ta, tĂ” ÂźĂȘi §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn, phong hĂ©i Ÿ· mĂ«, ÂźĂȘi nÎŒo cĂČng cĂŁ chÕ Ÿé cña ÂźĂȘi Êy. §Õn nhÎŒ LÂȘ, kiÕn thiÕt kĂŒ cÎŒng, phÐp tŸc ¼Çy Ÿñ, thanh danh cña n−íc vÎŒ všn hĂŁa, nh©n tÎŒi ¼Òu thÞnh kh«ng kÐm g× Trung Hoa. NhĂ·ng ph−¬ng phžp ¼Æt quan chĂžc, cžch thĂžc thi lÊy Ÿç, quy chÕ vÒ binh lÝnh vÎŒ lĂœ tÎŒi, lÔ nghi Ă« trong n−íc vÎŒ giao thiÖp vĂ­i n−íc ngoÎŒi, hÕt th¶y cĂŁ tĂ”ng ÂźiÒu, tĂ”ng ch−¬ng vÎŒ ¼Òu cĂŁ ÂźiÓn lÖ cĂšt yÕu c¶. §ĂȘi HĂ„ng §Þc [1470 − 1498] söa ¼Þnh, cžc ÂźĂȘi sau noi theo. Trong thĂȘi gian Êy tr¶i bao vua chĂła sžng suĂšt ch©m ch−íc lÂči, ng−ĂȘi giĂłp viÖc tÎŒi giĂĄi söa sang thÂȘm rĂą ra ; hÂŹn 300 nšm vÉn tu©n theo, g×n giĂ·, tuy gĂ€i lÎŒ ÂźĂȘi nĂ€ theo ÂźiÓn lÔ cña ÂźĂȘi kia nh−ng cĂČng biÕt trong Ÿã cĂŁ sĂč thÂȘm bĂ­t. Duy ÂźiÓn lÔ cña cžc triÒu, tĂ” tr−íc ch−a cĂŁ sžch sÂœn. Trong quĂšc sö biÂȘn chÐp c«ng viÖc h»ng nšm vÒ ÂźiÓn lÔ cßn sÂŹ l−üc nhiÒu. HuĂšng chi tĂ” nšm BÝnh NgĂ€(2) cĂŁ viÖc binh Âźao ¼Õn giĂȘ, sžch cĂČ tan nžt, chØ cßn ¼−üc mĂ©t Ýt cña cžc cĂš gia thÕ tĂ©c cÊt giÊu Âźi. Cžc sžch nžt vĂ« cĂČ cßn lÂči biÂȘn chÐp lÉn lĂ©n, sai lÇm ch−a cĂŁ ¼Çu mĂši ; cĂŁ bÎŒn vÒ ÂźiÓn cĂš cña cžc triÒu th× lĂȘ mĂȘ kh«ng b»ng cĂž vÎŒo Ÿ©u. VËy thĂȘi chÐp lÊy nhĂ·ng ÂźiÒu mŸt thÊy tai nghe, chia ra tĂ”ng viÖc, tĂ”ng loÂči ¼Ó lÎŒm mĂ©t quyÓn sžch cĂŁ khu«n phÐp hž chÂŒng lÎŒ nhiÖm vĂŽ cña ng−ĂȘi hĂ€c gi¶ ru ? H·y nĂŁi vÒ viÖc cĂšt yÕu nh− : g©y dĂčng bĂȘ cĂąi, lĂłc chia lĂłc hĂźp kh«ng giĂšng nhau ; thu dĂŻng nh©n tÎŒi ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau ¼Òu cĂŁ khžc ; ¼Æt quan th× chia ra (1) NguyÂȘn všn lÎŒ chĂ· thÇn, nghÜa lÎŒ bÒ t«i, lĂȘi x−ng vĂ­i vua. (2) TĂžc lÎŒ nšm qu©n T©y SÂŹn kÐo ra diÖt TrÞnh (1786).
phÈm trËt chĂžc vĂŽ ; ¼Þnh lÔ th× ¼Æt ra miÕu, tĂč, giao, x·(1) ; lËp khoa mĂŽc th× cžch chĂ€n hĂ€c trß cĂŁ ÂźĂȘi kĂŒ cÎŒng cĂŁ ÂźĂȘi sÂŹ l−üc, chi dĂŻng trong n−íc th× cžch lÊy cña d©n cĂŁ ÂźĂȘi lÊy nÆng, cĂŁ ÂźĂȘi lÊy nhÑ ; h×nh phÂčt ¼Ó giĂłp viÖc trÞ n−íc mÎŒ mçi triÒu luËt ¼Þnh mĂ©t khžc, binh lÝnh ¼Ó giĂ· yÂȘn n−íc mÎŒ mçi ÂźĂȘi ¼Æt ra mĂ©t tÂȘn ; c¶ ¼Õn nhĂ·ng sžch vĂ« tr−íc thuËt cña cžc ÂźĂȘi, nghi lÔ Ăžng tiÕp vĂ­i Trung QuĂšc, ¼Òu thuĂ©c vÒ ÂźiÓn ch−¬ng, ng−ĂȘi kh¶o cĂŠ ph¶i nÂȘn ŸÀc t×m mÎŒ ¼Ýnh chÝnh lÂči. LĂœ, TrÇn trĂ« vÒ tr−íc, ÂźiÓn cĂČ mÊt c¶, chØ thÊy chÐp ÂźÂči l−üc Ă« trong sö. NhÎŒ LÂȘ khi sžng nghiÖp(2) , lĂłc Trung h−ng(3) tĂ”ng ÂźiÒu tĂ”ng ch−¬ng h·y cßn, nh−ng chÐp t¶n mžt Ă« cžc sžch cßn sĂŁt lÂči, kh«ng cĂŁ hÖ thĂšng g× c¶. NÕu tĂč m×nh kh«ng ¼Ó Ăœ t×m tßi ph©n biÖt tĂ”ng khu, tĂ”ng loÂči th× khĂŁ mÎŒ kÂȘ cĂžu ra ¼−üc. T«i, tĂ” nhĂĄ Âźi hĂ€c vÉn th−ĂȘng cĂŁ chÝ Êy. May nhĂȘ ¼−üc sžch vĂ« cña cžc ÂźĂȘi ¼Ó lÂči vÎŒ sĂč dÂčy dç cña gia ¼×nh, nÂȘn vÒ ÂźiÓn ch−¬ng, gĂ€i lÎŒ cĂŁ biÕt qua ¼Çu mĂši, nh−ng hiÒm v× sö sžch t¶n mžt ch−a kÞp söa chÐp. TĂ” khi vÎŒo nĂłi Ă« ¼Õn giĂȘ mĂ­i Ÿãng cöa tÂč khžch, cĂš sĂžc t×m nhÆt, sau khi ŸÀc sžch ¼−üc nhÎŒn rçi, th× lÂči tĂŻy tĂ”ng loÂči kh¶o xÐt vÎŒ ¼Ýnh chÝnh ; cĂŁ khi nghÜ ¼−üc ÂźiÒu g× th× lÎŒm ra nhĂȘi bÎŒn. NgÎŒy, thžng gĂŁp lÂči ¼Õn nay Ÿ· tr¶i 10 nšm, biÂȘn chÐp Ÿ· xong, cĂ©ng cĂŁ 10 chÝ(4) : D− ¼Þa, Nh©n vËt, Quan chĂžc, LÔ nghi, Khoa mĂŽc, QuĂšc dĂŽng, H×nh luËt, Binh chÕ, Všn tÞch, Bang giao. ChÝ nÎŒo cĂČng cĂŁ lĂȘi nĂŁi ¼Çu ¼Ó kÓ rĂą ÂźÂči Ăœ. Mçi chÝ lÂči chia ra tiÕt, mĂŽc, chÐp riÂȘng tĂ”ng tËp, nĂši liÒn vĂ­i nhau gĂ€i lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ. CĂ©ng 49 quyÓn. €i ! C«ng viÖc tr−íc thuËt, ng−ĂȘi x−a vÉn phÎŒn nÎŒn lÎŒ khĂŁ. HuĂšng chi sau khi sžch vĂ« Ÿ· tan mÊt Âźi rĂ„i, mÎŒ muĂšn hiÓu suĂšt c¶ ÂźĂȘi x−a ÂźĂȘi nay, ph©n biÖt nhĂ·ng viÖc nÎŒy viÖc khžc, gĂŁp nhĂ·ng všn cßn sĂŁt cña ngh×n x−a, ¼Ó lÎŒm thÎŒnh sžch th−ĂȘng ŸÀc cña mĂ©t ÂźĂȘi, nh− thÕ th× dĂŻ bËc hĂ€c rĂ©ng, tay tÎŒi giĂĄi, cßn lÊy lÎŒm khĂŁ, huĂšng sĂžc hĂ€c tÇm th−ĂȘng nh− t«i, Ÿ©u džm dĂč bÎŒn. Nay tÂčm gĂŁp nhÆt nhĂ·ng ÂźiÒu mŸt thÊy tai nghe ¼Ó giĂłp vÎŒo chç thiÕu sĂŁt. Tuy vËy ; kh¶o xÐt dÊu tÝch ÂźĂȘi x−a, mÎŒ kh«ng džm nĂŁi thÂȘm lÂȘn, ph©n tžch mĂ€i viÖc b»ng lĂœ ¼Ó t×m ra lÏ ph¶i, cĂŁ chç t−ĂȘng tËn mÎŒ kh«ng ¼Õn nçi r−ĂȘm, cĂŁ chç sÂŹ l−üc mÎŒ nŸm ¼−üc cĂšt yÕu, khiÕn cho c«ng nghiÖp chÕ tžc cña cžc ÂźĂȘi rĂą rÖt Ÿñ lÎŒm b»ng chĂžng, ¼Òu Ă« trong sžch nÎŒy c¶. (3) MiÕu : tÕ nhÎŒ t«n miÕu ; TĂč : tÕ cžc thÇn ; Giao : tÕ trĂȘi ; X· : tÕ thÇn ¼Êt. (1) Sžng nghiÖp : g©y dĂčng nÂȘn cÂŹ nghiÖp, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi LÂȘ Thži TĂŠ. (2) Trung h−ng : trçi dËy lÊy lÂči ¼−üc cÂŹ nghiÖp Ÿ· mÊt, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi Trang T«ng trĂ« vÒ sau. (3) ChÝ : sžch biÂȘn chÐp tĂ”ng loÂči sĂč, vËt (nh− §Þa chÝ, Danh sÂŹn chÝ v.v...)
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Mong ÂźÂčt ¼Õn nhÎŒ vua vÎŒ ¼−üc coi tĂ­i, ¼Ó thÊy rĂą nhĂ·ng phžp thĂžc ngÎŒy x−a ngĂą hÇu cĂŁ thÓ giĂłp Ých cho viÖc lËp chÝnh ¼−üc mĂ©t phÇn nÎŒo. T«i, Phan Huy ChĂł kÝnh tĂča. DÉn THĂž TĂč CžC chÝ TĂ” khi cĂŁ trĂȘi ¼Êt th× cĂŁ nĂłi s«ng. §Êt nÎŒo thuĂ©c phËn sao nÎŒo Ÿ· chia sÂœn ; bĂȘ cĂąi mçi n−íc ¼Òu ph©n biÖt. N−íc nÎŒo cĂŁ ¼Þa phËn n−íc Êy. ViÖc ¼Þnh giĂ­i hÂčn ¼Ó ngšn cžch lÎŒ viÖc cÇn ph¶i lÎŒm tr−íc tiÂȘn khi mĂ­i dĂčng n−íc. N−íc ViÖt ta tĂ” tr−íc [ŸÚi vĂ­i Trung QuĂšc] Ă« vÎŒo cĂąi xa, phong khÝ(1) cĂŁ phÇn chËm hÂŹn. TĂ” ÂźĂȘi Th−¬ng, Chu trĂ« vÒ tr−íc, cßn lÎŒ rĂ”ng rËm ch»m lÇy, chç rĂ„ng rŸn Ă«. Khi Êy, hoÆc Ă« xen lĂ©n d−íi s«ng trÂȘn cÂčn, hoÆc chia Ă« miÒn nĂłi, miÒn biÓn, bĂȘ cĂąi ch−a ¼−üc rĂą rÎŒng. TĂ­i khi dĂčng n−íc Všn Lang, mĂ­i chia ra tĂ”ng bĂ©, nh−ng quy m« ÂźĂȘi cĂŠ ¼Òu h·y cßn sÂŹ sÎŒi. VÒ sau hĂźp vÎŒo nhÎŒ ThĂŽc ; mÊt vÎŒo nhÎŒ TriÖu, rĂ„i nhÎŒ Hžn sang c−íp lÊy ; tr¶i qua Hžn, TÊn ¼Õn §−ĂȘng b¶y tžm tršm nšm thay ŸÊi nhau ¼Æt lÎŒm quËn huyÖn, cĂąi Nam mĂ©t d¶i xa xa chØ ¼Ó cho bĂ€n mĂŽc, thĂł sang cai trÞ. CĂČng cĂŁ lĂłc cĂŁ ng−ĂȘi nĂŠi dËy phÊn ¼Êu, nh−ng nĂŠi lÂȘn rĂ„i lÂči bÞ diÖt liÒn, ch−ng quy vÉn kh«ng thÓ thožt khĂĄi vßng rÎŒng buĂ©c ¼Ó lËp bĂȘ cĂąi riÂȘng ¼−üc. ThÕ chÂŒng ph¶i lÎŒ khi Êy thĂȘi trĂȘi ch−a ¼Õn mÎŒ vËn ¼Êt cßn Ÿßi [ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi] sau nÎŒy ru ? NhÎŒ §inh nĂŠi lÂȘn g©y nÒn thĂšng nhÊt, [TiÒn] LÂȘ nĂŠi sau mĂ« rĂ©ng thÂȘm ra, bĂȘ cĂąi n−íc ViÖt ta bÊy giĂȘ mĂ­i ¼Þnh hÂŒn. Sau ¼Õn LĂœ, TrÇn thay nhau nĂŠi lÂȘn chĂšng chĂ€i vĂ­i TĂšng, NguyÂȘn. LÂȘ Thži TĂŠ nĂŠi dËy quÐt sÂčch giÆc Minh, vËn hĂ©i ¼Õn lĂłc thÞnh, cĂąi ¼Êt ngÎŒy rĂ©ng ra, ng−ĂȘi ph−¬ng BŸc sĂź sÖt kh«ng džm manh t©m nghÜ ¼Õn viÖc c−íp n−íc ta, ¼Æt ra quËn huyÖn (1) Phong khÝ : phong lÎŒ phong thĂŠ (cĂČng cĂŁ nghÜa lÎŒ hÂŹi giĂŁ thĂŠi). KhÝ lÎŒ khÝ hËu. §©y nĂŁi všn minh tiÕp thu cña Trung QuĂšc.
nĂ·a, mÎŒ ¼Êt n−íc ViÖt Nam ta, Trung QuĂšc ph¶i coi lÎŒ hĂŻng mÂčnh. TruyÖn cĂŁ nĂŁi r»ng "mĂ« mang ph¶i dÇn dÇn" Ÿóng nh− thÕ ¼Êy. VËy tr−íc hÕt ph¶i kh¶o cĂžu nhĂ·ng ÂźiÒu cĂšt yÕu vÒ bĂȘ cĂąi lĂłc chia lĂłc hĂźp, nĂłi s«ng chç hiÓm, chç b»ng, lÎŒm ra D− ¼Þa chÝ chÐp lÂȘn ¼Çu. * * * CĂŁ trĂȘi ¼Êt th× cĂŁ ng−ĂȘi, loÎŒi ng−ĂȘi sinh ra rÊt nhiÒu, hĂ€p lÂči rÊt Ÿ«ng, ph¶i cĂŁ ng−ĂȘi ŸÞng ¼Çu ¼Ó cai trÞ. §Õ, v−¬ng th× chšn dŸt, coi vÎŒ thĂšng trÞ d©n chĂłng, t−íng tž th× giĂłp ŸÏ ¼Ó giĂ· g×n cho d©n. LÂči cĂŁ ÂźÂčo ŸÞc, gižo hĂŁa vÎŒ tiÕt nghÜa ¼Ó rÎŒng buĂ©c thÂȘm vÎŒo th× n−íc mĂ­i trÞ yÂȘn ¼−üc. N−íc ViÖt ta khi mĂ­i lËp, phong tĂŽc vÎŒ nh©n vËt thuÇn hËu, thĂŁi quen gi¶n dÞ, chÊt phžc. Khi Êy vua t«i cĂŻng nhau vui vÎ tĂč nhiÂȘn, kh«ng biÓu lĂ© sĂč chia cžch, lĂłc Êy cßn lÎŒ ÂźĂȘi hĂ„ng hoang, ÂźĂȘi sau kh«ng thÓ kh¶o ¼−üc. Cßn ¼Õn thĂȘi kĂș nĂ©i thuĂ©c, h·y bĂĄ kh«ng bÎŒn ¼Õn. TĂ” khi §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn thay nhau nĂŠi lÂȘn, ¼Õn nhÎŒ [HËu] LÂȘ dĂčng n−íc, ÂźĂȘi nĂ€ truyÒn ¼Õn ÂźĂȘi kia, trong khi Êy ng−ĂȘi lÎŒm vua sžng suĂšt, kÎ giĂłp viÖc tÎŒi giĂĄi, tr−íc sau nĂši tiÕp nhau. TÊt c¶ nhĂ·ng c«ng lao sĂč nghiÖp hay tiÕt hÂčnh tĂšt, cĂŁ thÓ Âźem ra giĂłp ÂźĂȘi söa tĂŽc mÎŒ lÎŒm g−¬ng cho ng−ĂȘi sau, xem Ă« sžch vĂ«, cßn cĂŁ thÓ tâˆ’Ă«ng thÊy ¼−üc. Ng−ĂȘi sau nÂȘn xem ¼Êy mÎŒ bŸt ch−íc. KÓ ra, ÂźÂčo lÎŒm ng−ĂȘi trÂȘn ph¶i ¼Ó t©m vÒ viÖc trÞ n−íc th× mĂ­i hay ; ÂźÂčo lÎŒm ng−ĂȘi d−íi ph¶i giĂ· hÕt lßng tr−ng th× mĂ­i tĂšt. LÎŒm ng−ĂȘi hĂ€c trß ph¶i cĂŁ Ăœ nghÜ s©u xa, lĂłc l©m nÂčn ph¶i giĂ· tiÕt thžo bÒn vĂ·ng ¼Òu lÎŒ ÂźÂčo th−ĂȘng ph¶i thÕ, kh«ng thÓ v−üt qua ¼−üc. Thu nhÆt mÎŒ chÐp ra ¼Ó lÎŒm khu«n phÐp, do Ÿã noi g−¬ng mÎŒ bŸt ch−íc, th× c«ng viÖc trÞ n−íc giĂłp ÂźĂȘi cĂŁ thÓ nŸm ¼−üc b¶n lÜnh, vËy lÎŒm Nh©n vËt chÝ chÐp vÎŒo thĂž hai. * * * Trong triÒu ¼×nh, ng−ĂȘi trÂȘn kÎ d−íi chia chĂžc vĂŽ mÎŒ lÎŒm th× mu«n viÖc mĂ­i Ÿ©u vÎŒo ¼Êy, bĂ«i thÕ ph¶i ¼Æt ra quan chĂžc. N−íc ta, tĂ” khi LÂčc hÇu, LÂčc t−íng bŸt ¼Çu ¼Æt thÎŒnh tÂȘn quan, nh−ng bÊy giĂȘ lÎŒ ÂźĂȘi thži cĂŠ, phÈm trËt ch−a Ÿñ, rĂ„i sau mçi ÂźĂȘi dÊy lÂȘn lÂči cĂŁ chÕ Ÿé vÒ quan chĂžc cña ÂźĂȘi Êy. Cžch dĂčng ¼Æt ra th× nhÎŒ LĂœ khžc vĂ­i nhÎŒ §inh. Cžch chia
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí ¼Æt ra th× nhÎŒ TrÇn khžc vĂ­i nhÎŒ LĂœ. NhÎŒ LÂȘ, lĂłc ¼Çu phÇn nhiÒu nh©n theo tÂȘn quan chĂžc cĂČ cña nhÎŒ TrÇn, vÒ sau mĂ­i thay ŸÊi. §Õn lĂłc cuĂši tuy vÉn theo tÂȘn quan chĂžc khi mĂ­i mĂ« n−íc nh−ng cĂŁ ¼Æt thÂȘm ra nhiÒu. ViÖc nh©n cĂČ hay ŸÊi mĂ­i, xÐt trong sö sžch cĂŁ thÓ thÊy ¼−üc. V¶ lÂči, cžch ¼Æt quan : vÒ chĂžc vĂŽ cĂŁ t−ĂȘng cĂŁ l−üc, vÒ phÈm t−íc cĂŁ cao cĂŁ thÊp, l−¬ng lĂ©c ¼Ó hËu Ÿ·i mÎŒ lÖ ©n ÂźiÓn kh«ng nhÊt ¼Þnh ; thâˆ’Ă«ng phÂčt ¼Ó nÂȘu rĂą mÎŒ phÐp thšng gižng cĂŁ khžc nhau. Kho¶ng trÂȘn d−íi mĂ©t ngh×n mĂ©t tršm nšm, danh, loÂči rÊt nhiÒu ; phÈm, thĂžc ¼Çy Ÿñ, nÕu kh«ng Âźem gĂŁp c¶ lÂči cho liÒn Âźi, chia tĂ”ng ÂźiÒu cho khžc Âźi th× kh«ng thÓ biÕt ¼−üc chç cĂšt yÕu vÒ chÕ Ÿé ¼Æt ra quan chĂžc. Kinh Th− cĂŁ nĂŁi : "XÐt phÐp ÂźĂȘi x−a ¼Ó ¼Æt ra quan, th× mĂ€i viÖc ¼Òu Ÿ©u vÎŒo ¼Êy c¶", nÂȘn thÂȘm hay bĂ­t, phiÒn hay gi¶n, cĂšt ph¶i tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc mÎŒ lÎŒm. §Õn nh− ÂźÂči thÓ, ÂźÂči c−¬ng ¼Ó lËp chÝnh dĂŻng ng−ĂȘi th× ph¶i bŸt ch−íc ÂźĂȘi x−a, cho nÂȘn xÐt tÂȘn chĂžc quan ÂźĂȘi tr−íc, ¼Þnh ra chĂžc viÖc tĂ”ng ng−ĂȘi lÎŒ ÂźiÒu cĂšt yÕu cña ng−ĂȘi lÎŒm chÝnh trÞ. VËy lÎŒm Quan chĂžc chÝ chÐp vÎŒo thĂž ba. * * * TrĂȘi cao ¼Êt thÊp, mu«n vËt t¶n mžt khžc nhau, bĂ«i thÕ ph¶i ¼Æt ra lÔ ¼Ó giĂ· g×n [cho cĂŁ trËt tĂč]. LÔ lÎŒ ¼Ó ¼Þnh phËn kÎ trÂȘn ng−ĂȘi d−íi. V−¬ng gi¶ ÂźĂȘi x−a dĂčng ¼Æt ra mĂ€i viÖc, viÖc g× cĂČng cĂŁ lÔ c¶, nh− chÕ Ÿé vÒ žo xiÂȘm, xe, kiÖu(1) ; tÕ lÔ Ă« giao miÕu ; lÔ cžt lÔ h−ng th× Ÿé sĂš bao nhiÂȘu, nghi ch−¬ng thÕ nÎŒo, ¼Òu cĂŁ phÈm trËt. §ã lÎŒ viÖc lĂ­n cña ÂźiÓn lÔ phÐp tŸc, kh«ng thÓ sai lÇm rĂši lÉn ¼−üc. Cho nÂȘn lÔ ¼Ó trÞ n−íc tr−íc hÕt ph¶i cÈn thËn vÒ nhĂ·ng ÂźiÒu Êy. NhÎŒ LĂœ cĂŁ ¼Þnh ra th«ng chÕ(2) , nhÎŒ TrÇn cĂŁ biÂȘn soÂčn sžch [KiÕn tr−ng] th−ĂȘng lÔ, tiÕt mĂŽc nghi všn ¼Òu Ÿñ c¶, nh−ng v× cžc sžch chÐp Êy t¶n mžt mÊt Âźi, kh«ng thÓ xÐt kĂŒ ¼−üc. §ĂȘi LÂȘ ch©m ch−íc lÂči, ¼Þnh ra lÔ chÕ rÊt kĂŒ cÎŒng ¼Çy Ÿñ, cho nÂȘn phÈm phĂŽc Ÿóng lÔ mÎŒ phÈm trËt ¼−üc ph©n minh, tÕ tĂč theo lÔ mÎŒ quĂ» thÇn ¼Òu c¶m cžch. Khi yÕn tiÖc thĂĄa (1) DÞch chĂ· d− phĂŽc, nghÜa lÎŒ xe, kiÖu vÎŒ cžc ŸÄ trang sĂžc, nghi tr−üng khžc. (2) §Çu ÂźĂȘi TrÇn cĂŁ soÂčn sžch QuĂšc triÒu th«ng chÕ, trong cĂŁ ghi chÕ Ÿé cña ÂźĂȘi tr−íc, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi LĂœ.
m·n ¼−üc lßng ng−ĂȘi, khi tang ma kh«ng trži vĂ­i lÔ cĂŠ. Tr¶i mÊy ÂźĂȘi noi theo kh«ng thay ŸÊi, tuy ch−a ¼−üc Ÿóng vĂ­i lÔ chÕ cña cžc tiÂȘn v−¬ng ÂźĂȘi x−a nh−ng cĂČng Ÿñ gĂ€i lÎŒ ÂźiÓn lÔ cña mĂ©t ÂźĂȘi ¼−üc. ChØ tĂ” ÂźĂȘi Trung h−ng trĂ« vÒ sau, quyÒn bÝnh dÇn dÇn vÒ tay ng−ĂȘi khžc, danh phËn trÂȘn d−íi kh«ng khĂĄi sai lÉn ; chÕ Ÿé vÒ žo mÆc, nghi tiÕt vÒ sžch phong, cĂŁ nhiÒu ÂźiÒu tiÕm lÂčm, lÉn lĂ©n kh«ng Ÿóng lÔ, chĂła vĂ­i vua cĂČng t«n trĂ€ng b»ng nhau mÎŒ cži trËt tĂč trÂȘn d−íi tĂ” x−a ¼Æt ra mÊt dÇn Âźi hÕt. [VËy nay] chÐp sĂč thĂčc mÎŒ ¼Ýnh chÝnh lÂči cĂšt ¼Ó giĂ· g×n thÓ thĂšng cho nhÎŒ vua. NgoÎŒi ra cßn cĂŁ tiÕt mĂŽc vÎŒ nghi všn rÊt nhiÒu cĂČng chÐp hÕt ra tĂ”ng loÂči, tĂ”ng hÂčng ¼Ó cho biÕt ÂźiÓn lÔ cña n−íc lÎŒ viÖc kh«ng thÓ thiÕu ¼−üc. VËy lÎŒm Nghi lÔ chÝ chÐp vÎŒo thĂž t−. * * * §iÓn lÔ ph¶i Ÿßi cĂŁ ng−ĂȘi mĂ­i lÎŒm ¼−üc, mÎŒ cžch chĂ€n ng−ĂȘi th× cÇn ph¶i ¼Æt ra cžc khoa thi. TĂ” khi bĂĄ lĂši lÊy nh©n tÎŒi b»ng cžch do h−¬ng(1) cö ra, do lĂœ(2) chĂ€n ra th× cžc ÂźĂȘi ¼Òu lÊy khoa thi lÎŒm trĂ€ng, mÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi tÎŒi cao hĂ€c rĂ©ng cĂČng do ¼Êy mÎŒ ra. LÂȘ vÎŒ LĂœ trĂ« vÒ tr−íc, ch−a ¼Þnh phÐp thi. §Õn ÂźĂȘi TrÇn mĂ­i ¼Æt khoa cö chia tĂ”ng gižp, tĂ”ng bËc cĂČng Ÿ· chĂ€n ¼−üc nhiÒu ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi. NhÎŒ [HËu] LÂȘ buĂŠi ¼Çu cĂČng theo thÕ vÎŒ ¼Æt thÂȘm ra nhiÒu khoa thi. §Õn ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc mĂ­i ¼Þnh ra lÖ ba nšm mĂ©t kĂș thi. Khi Êy n¶y ra bao nhiÂȘu ng−ĂȘi hiÒn tÎŒi anh tuÊn, lÎŒm cho chÝnh trÞ gižo hĂŁa ¼−üc vang lĂ”ng, ŸÞc chÝnh nhÎŒ vua thÂȘm rĂčc rĂŹ, bĂšn m−¬i nšm n−íc ¼−üc thži b×nh, vÎŒi bĂšn ÂźĂȘi cßn ¼Ó lÂči ÂŹn trÂčch, ¼Òu nhĂȘ cžc ng−ĂȘi trong khoa mĂŽc. Cži c«ng hiÖu lÊy ¼−üc nh©n tÎŒi thĂčc rÊt nhiÒu. KÞp ¼Õn nhÎŒ MÂčc tiÕm ng«i, cĂČng ¼Æt cžc khoa thi, nhĂ·ng ng−ĂȘi thi Ÿç phÇn nhiÒu lÎŒ tÎŒi giĂĄi, nhĂȘ Ÿã duy tr× ¼−üc cÂŹ nghiÖp hĂ€ MÂčc cĂČng lÎŒ do Ă« nh©n tÎŒi giĂłp nÂȘn. Trang T«ng nhÎŒ LÂȘ nĂši ng«i Ă« Thanh Hoa ch−a kÞp bÎŒn ¼Õn viÖc thi cö. Trung T«ng ÂźĂȘi ThuËn B×nh [1549 − 1557] mĂ­i ¼Æt ra chÕ khoa lÊy ng−ĂȘi Ÿç, tĂ” ÂźĂȘi Quang H−ng [1558 − 1560] sau khi diÖt MÂčc, lÂči theo chÕ Ÿé cĂČ, thi hÎŒnh mĂ©t thĂȘi gian l©u kÓ cĂČng lÊy ¼−üc nhiÒu ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi, nh−ng phong hĂ©i Ÿ· khžc, všn thÓ ngÎŒy mĂ©t biÕn ŸÊi, nh©n tÎŒi phÇn nhiÒu kh«ng b»ng ÂźĂȘi tr−íc. V× cžch thi cña (1) vÎŒ (2) : 5 nhÎŒ lÎŒ mĂ©t h−¬ng, 5 h−¬ng lÎŒ mĂ©t lĂœ (theo TĂ” nguyÂȘn).
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí ng−ĂȘi trÂȘn ¼Æt ra cĂŁ khžc nÂȘn xu h−íng cña hĂ€c trß cĂČng khžc, nÕu lÊy vÒ sĂžc hĂ€c s©u rĂ©ng, th× ng−ĂȘi cĂŁ thĂčc hĂ€c kh«ng lo ph¶i loÂči bĂĄ ra, nh−ng nÕu c©u nÖ vÒ trÝch tĂ”ng c©u t×m tĂ”ng ch−¬ng th× ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi th−ĂȘng v× khu«n khĂŠ bĂŁ buĂ©c mÎŒ bÞ hĂĄng. Xem ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau, ÂźĂȘi nÎŒo lÊy ¼−üc nh©n tÎŒi nhiÒu hay Ýt th× biÕt phÐp thi cña ÂźĂȘi Êy hay hay dĂ« cĂŁ khžc nhau xa. CĂŁ c©u nĂŁi r»ng : "Všn ch−¬ng quan hÖ Ă« thÕ vËn thÞnh hay suy", cho nÂȘn ph¶i thËn trĂ€ng lŸm. VÒ phÐp thi dÔ dÎŒng hay nghiÂȘm mËt ; lÖ thi kĂŒ cÎŒng hay sÂŹ l−üc, ph¶i kh¶o mÆt nh©n cĂČ vÎŒ ŸÊi mĂ­i cña nĂŁ. VËy lÎŒm Khoa mĂŽc chÝ chÐp vÎŒo thĂž nšm. * * * LÎŒm thÕ nÎŒo ¼Ó tĂŽ hĂ€p mĂ€i ng−ĂȘi ? Ph¶i cĂŁ cña. Trong sžch "TruyÖn" nĂŁi viÖc lĂœ tÎŒi nĂši liÒn vĂ­i viÖc dĂŻng ng−ĂȘi. BĂ«i v× bËc v−¬ng gi¶ nu«i d©n tÊt ph¶i nhĂȘ tiÒn cña lÎŒm cĂšt yÕu. LÎŒm ng−ĂȘi ŸÞng ¼Çu mu«n d©n, ¼Æt ra ph−¬ng phžp trÞ n−íc, ph¶i xÐt hĂ© khÈu ¼Ó biÕt sĂš d©n Ÿ«ng hay th−a ; ¼Þnh thuÕ khĂŁa ¼Ó rĂą sĂš thu nhiÒu hay Ýt, cÈn thËn vÒ thuÕ Ÿžnh Ă« cöa ¶i vÎŒ cžc chĂź ; l−u th«ng cžc s¶n vËt Ă« miÒn biÓn, miÒn rĂ”ng ; giĂ· tiÕt kiÖm, ¼Þnh mĂžc Ÿé tÝnh sĂš thu vÎŒo ¼Ó lÎŒm sĂš chi ra. §ã lÎŒ v−¬ng chÝnh cÇn ph¶i thËn trĂ€ng. KÓ ra, lÎŒm chñ c¶ mĂ©t n−íc kh«ng ph¶i lo thiÕu cña, nh−ng muĂšn lËp ra chÝnh trÞ hay lĂœ tÎŒi th× ph¶i cĂŁ ph−¬ng phžp. Nh−ng chØ nÂȘn nh©n lĂźi tĂč nhiÂȘn cña trĂȘi ¼Êt, ¼Þnh ra quy chÕ th«ng th−ĂȘng gi¶n dÞ, ¼Ó cho d−íi kh«ng ¼Õn nçi hÂči d©n, trÂȘn th× Ÿñ dĂŻng cho n−íc. ThĂȘi cĂŠ lÊy ÂźÂčo mÎŒ trÞ, quyÒn nghi mÎŒ lÎŒm, ¼Òu nh− thÕ c¶. §ĂȘi LĂœ ÂźĂȘi TrÇn lÊy cña d©n ¼Òu cĂŁ phÐp th−ĂȘng, nh−ng sĂŠ sžch mÊt mžt chØ nghe ¼−üc sÂŹ l−üc th«i. §ĂȘi HĂ„ng §Þc nhÎŒ LÂȘ, ¼Þnh rĂą phÐp tŸc, ¼Õn Trung h−ng lÂči thay ŸÊi Âźi. ViÖc kiÓm sožt hĂ© tÞch th× cĂŁ phÐp kÕ tu(1) vÎŒ b×nh lÖ(2) . ViÖc ¼Þnh cžc thuÕ mž th× cĂŁ lÖ gi¶m thuÕ Âźinh, tšng thuÕ ÂźiÒn ¼Òu lÎŒ tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc, thay ŸÊi. V× cĂŁ ÂźiÒu hĂźp Ă« ÂźĂȘi cĂŠ, nh−ng kh«ng thÓ Âźem lÎŒm Ă« ÂźĂȘi nay ; cĂŁ ÂźiÒu tiÖn lÎŒm Ă« thĂȘi sau, kh«ng c©u nÖ ph¶i theo Ÿóng nh− ÂźĂȘi tr−íc. Ch©m ch−íc mÎŒ biÕn th«ng Âźi, cĂšt ¼Ó tiÖn cho d©n vÎŒ thÝch hĂźp vĂ­i viÖc (1) LÖ lÎŒm sĂŠ hĂ© tÞch mçi nšm mĂ©t lÇn. (2) LÖ lÎŒm sĂŠ hĂ© khÈu nhÊt ¼Þnh, sĂŠ Âźinh tšng cĂČng kh«ng kÓ, hao cĂČng kh«ng trĂ” (xem QuĂšc dĂŽng chÝ).
lÎŒm mÎŒ th«i. §Õn nh− khai thžc nguĂ„n cña c¶i, l−u th«ng viÖc bu«n bžn, ¼Þnh mĂžc cho d©n ph¶i nĂ©p ¼Ó lÎŒm thuÕ chÝnh cung(1) ; −íc sĂš h»ng nšm ph¶i dĂŻng ¼Ó lÎŒm chi tiÂȘu th−ĂȘng ; cžc ÂźĂȘi xÕp ¼Æt ¼Òu cĂŁ Ÿñ tiÕt mĂŽc cÇn ph¶i tra cĂžu cho rĂą rÎŒng. VËy lÎŒm QuĂšc dĂŽng chÝ chÐp vÎŒo thĂž sžu. * * * Kinh DÞch nĂŁi : "LÎŒm ra vÎŒ sö dĂŽng tiÒn cña cho hĂźp lÏ ; ¼Þnh danh tĂ” cho chÝnh Ÿžng cÊm d©n lÎŒm ÂźiÒu trži, thÕ gĂ€i lÎŒ hĂźp lÏ ph¶i". PhÎŒm viÖc g× cĂŁ lĂźi, dÔ sinh ra tranh c−íp nhau cÇn ph¶i ph©n biÖt ph¶i trži, nÂȘu rĂą lÖnh cÊm, ¼Ó trĂ”ng trÞ nhĂ·ng kÎ kh«ng thÓ dÂčy b¶o ¼−üc, th× mu«n d©n mĂ­i ¼−üc trÞ yÂȘn. Cho nÂȘn nĂŁi viÖc cÊm d©n lÎŒm trži phÐp liÒn sau viÖc lĂœ tÎŒi lÎŒ v× h×nh phÂčt kh«ng thÓ bĂĄ thiÕu ¼−üc. N−íc ViÖt ta, tĂ” LĂœ, TrÇn dĂčng n−íc, ÂźĂȘi nÎŒo cĂČng cĂŁ sžch h×nh luËt cña ÂźĂȘi Êy. Nay tuy kh«ng xÐt ¼−üc kĂŒ cÎŒng, nh−ng ÂźÂči yÕu vÒ cžc ÂźiÒu lÖ phßng kÎ gian, cÊm kÎ lÎŒm bËy ¼Òu Ÿ· Ÿñ c¶. NhÎŒ LÂȘ nĂŠi lÂȘn th× ÂźĂȘi ThuËn ThiÂȘn [1428 − 1434] ¼Þnh ra luËt lÖnh, ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc ¼Þnh rĂą thÂȘm ÂźiÒu lÖ, nhĂ·ng c«ng viÖc ¼Ó söa chĂ·a cho d©n, tiÕt mĂŽc Ÿ· kĂŒ cÎŒng lŸm rĂ„i. TĂ” Trung h−ng trĂ« vÒ sau noi theo ÂźiÓn cĂČ, ¼Õn ÂźĂȘi VÜnh ThĂ€ [1658 − 1662], C¶nh TrÞ [1662 − 1672] ¼Æt thÂȘm rĂą ra, ÂźĂȘi ChÝnh Hßa [1680 − 1705], B¶o Thži [1720 − 1729] chuÈn ¼Þnh lÂči, luËt lÖ vÒ khžm xÐt xö Âźožn, t−ĂȘng tÊt kh«ng sĂŁt. TĂ”ng khoa, tĂ”ng ÂźiÒu quĂœ bžu Êy Ÿ· thÎŒnh ra hiÕn phžp nhÊt ¼Þnh, rÊt rĂą rÎŒng. Kho¶ng hÂŹn mĂ©t tršm nšm, cĂŁ lĂłc lÂči chÊn chØnh mÎŒ söa chĂ·a thÂȘm ra, khu«n phÐp ¼Òu Ă« trong Ÿã kh«ng ai v−üt ¼−üc. €i ! LÎŒm ra h×nh luËt cĂšt ¼Ó ngšn ngĂ”a d©n, tĂ” thĂȘi Tam §Âči(2) trĂ« vÒ sau, trÞ n−íc kh«ng thÓ bĂĄ thiÕu h×nh luËt ¼−üc. ViÖc chia ra tĂ”ng ÂźiÒu, hĂźp lÂči mĂ©t mĂši cÇn ph¶i rĂą rÎŒng. VËy lÎŒm H×nh luËt chÝ, chÐp vÎŒo thĂž b¶y. * * * (3) TĂžc lÎŒ thuÕ chÝnh ngÂčch, nh− thuÕ Âźinh, thuÕ ÂźiÒn. (1) Ba ÂźĂȘi v−¬ng bÂȘn Trung QuĂšc : HÂč, Th−¬ng, Chu.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí NhĂ·ng kÎ c−íp trĂ©m gian phi, h×nh phÂčt kh«ng thÓ ngšn cÊm nĂŠi, ph¶i cĂŁ binh lÝnh ¼Ó dÑp Âźi. §ĂȘi Ngu ThuÊn lÊy chĂžc sÜ s−(1) kiÂȘm viÖc binh, ÂźĂȘi Chu th× chĂžc t− m· coi viÖc qu©n ¼Òu liÖt vÎŒo hÂč quan(2) . VÒ binh chÝnh, quy chÕ Ÿ· t−ĂȘng tËn tĂ” l©u rĂ„i. DĂŻng ¼Ó Ÿžnh kÎ kh«ng thÇn phĂŽc vÎŒ chĂšng kÎ ŸÚi ¼Þch bÂȘn ngoÎŒi th× viÖc lĂ­n cña n−íc lÎŒ cĂšt Ă« binh. VËy chÕ Ÿé vÒ nu«i nÊng, ph−¬ng phžp vÒ khu xö, ng−ĂȘi trÂȘn ph¶i nghÜ cho ph¶i ÂźÂčo. LĂœ, TrÇn lÊy sĂč truyÒn ng«i cho nhau mÎŒ ¼−üc n−íc, lĂłc mĂ­i khai sžng kh«ng phiÒn ¼Õn sĂžc binh lÝnh. Sau khi giĂ· cÂŹ nghiÖp Ÿ· thÎŒnh th× viÖc phž qu©n TĂšng, dÑp qu©n NguyÂȘn uy thanh lĂ”ng lÉy, kh«ng bĂ«i cĂ­ nÎŒo khžc mÎŒ bĂ«i trÞ binh ph¶i ÂźÂčo. NhÎŒ LÂȘ khi sžng nghiÖp, lĂłc Trung h−ng, ¼Òu tr¶i qua tršm trËn gian nan mĂ­i b×nh ¼Þnh th× sĂžc cña binh lÝnh cĂŁ thÓ gĂ€i lÎŒ rÊt mÂčnh. Nh−ng rĂ„i sau qu©n lÝnh cËy c«ng thÎŒnh ra kiÂȘu hçng. TĂ” ÂźĂȘi VÜnh ThĂ€ [1658 − 1680] trĂ« vÒ sau, hĂ€ dÇn dÇn v−üt ra ngoÎŒi vßng kiÒm chÕ. Cho ¼Õn cuĂši ÂźĂȘi C¶nh H−ng, qu©n lÝnh ba phñ g©y ra biÕn loÂčn, cËy c«ng lÎŒm cÎŒn, kh«ng thÓ ngšn cÊm ¼−üc, rĂ„i n−íc cĂČng mÊt theo. €i ! xÐt kĂŒ nhĂ·ng viÖc h−ng, vong cña ÂźĂȘi tr−íc th× viÖc trÞ binh cÇn ph¶i cÈn thËn lŸm ! NhĂ·ng phÐp chÕ ngĂč qu©n lÝnh vÎŒ ph−¬ng phžp cÊp nu«i, luyÖn tËp, gi¶ng binh, duyÖt binh cña cžc ÂźĂȘi Ÿ· cĂŁ Ÿñ tiÕt mĂŽc, cĂŁ thÓ tra ¼−üc, cÇn ph¶i kh¶o kĂŒ tr−íc sau. VËy lÎŒm Binh chÕ chÝ, chÐp vÎŒo thĂž tžm. * * * ChÝnh sĂč ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau, ph¶i cĂŁ sžch vĂ« ¼Ó ghi chÐp, th× mĂ­i biÕt ¼−üc trÞ hay loÂčn, thÊy ¼−üc thÞnh hay suy, sžch vĂ« lÎŒ ¼Ó gom gĂŁp mu«n viÖc vÎŒo ¼Êy. §inh, LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc, všn hĂŁa n−íc ViÖt ta ch−a phžt triÓn. TĂ” khi LĂœ, TrÇn dÊy lÂȘn, všn vËt Ÿ· thÞnh, nhĂ·ng vua sžng t«i hiÒn tr−íc thuËt ra, nhĂ·ng ng−ĂȘi hĂ€c rĂ©ng tÎŒi cao phžt huy thÂȘm hÂŹn bĂšn tršm nšm, [všn hĂŁa] Ÿ· tĂĄ ra tĂšt ¼Ñp. §Õn ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc nhÎŒ LÂȘ, vËn hĂ©i cÎŒng mĂ« mang, trÂȘn cĂŁ nhÎŒ vua sžng thuËt ra, ÂźiÓn ch−¬ng rÊt nhiÒu, d−íi th× bÒ t«i hâˆ’Ă«ng Ăžng theo, všn ch−¬ng cĂČng giĂĄi. Cho nÂȘn sžch vĂ« ¼Çy rÉy, thĂčc lÎŒ rÊt thÞnh. Nh−ng tr¶i nhiÒu phen biÕn loÂčn nÂȘn cžc sžch t¶n mžt Âźi, tiÕc (2) ChĂžc quan giĂ· viÖc h×nh ngĂŽc. (3) ChĂžc quan giĂ· viÖc binh (Chu lÔ).
r»ng nay kh«ng cßn mÊy ! Tuy vËy, nhĂ·ng sžch cĂČ nžt cßn sĂŁt lÂči cĂČng cĂŁ thÓ kh¶o cĂžu ¼−üc ; mĂ©t Ýt sžch cßn lÂči ¼Òu lÎŒ tinh thÇn cña ng−ĂȘi x−a ngĂŽ Ă« trong, lÏ nÎŒo lÂči ¼Ó cho mai mĂ©t mÎŒ kh«ng truyÒn bž lÂči ru ? Trung h−ng trĂ« vÒ sau hÂŹn hai tršm nšm, sžch vĂ« cĂČng cßn t×m ra ¼−üc nhiÒu. CuĂši nhÎŒ LÂȘ, všn vËn lÂči mĂ« mang Ýt nhiÒu, khi Êy cĂŁ ng−ĂȘi chĂł Ăœ vÒ kinh sö, cĂŁ ng−ĂȘi nĂŠi tiÕng vÒ všn thÂŹ lÎŒm ra cžc bÎŒi, ¼Òu cĂŁ thÓ dĂŻng ¼−üc. Nay chÐp c¶ lÂči chia biÖt ra tĂ”ng loÂči, ghi ÂźÂči l−üc tĂ”ng bĂ© sžch ¼Ó rĂą t©m thuËt cña tžc gi¶. VËy lÎŒm Všn tÞch chÝ, chÐp vÎŒo thĂž chÝn. * * * ChÝnh trÞ trong n−íc Ÿ· lÎŒm rĂ„i, th× viÖc giao thiÖp vĂ­i n−íc lžng giÒng, phĂŽng sĂč n−íc lĂ­n cho hĂźp lÏ cÎŒng nÂȘn cÈn thËn lŸm. V× nhĂ·ng giÊy tĂȘ Âźi lÂči, sĂž mÖnh giao th«ng, cžc n−íc ngoÎŒi coi ¼Êy Âźožn ¼−üc n−íc m×nh mÂčnh hay yÕu ; thÓ diÖn cña mĂ©t n−íc bĂ«i ¼Êy mÎŒ ¼−üc trĂ€ng hay bÞ khinh. Cho nÂȘn tĂĄ lßng tin thĂčc, g©y t×nh hßa h¶o, lÎŒ mĂ©t ÂźiÒu cĂšt yÕu lĂ­n. N−íc ViÖt ta lËp ra Ă« xĂž nĂŁng, tĂ” x−a cĂŁ tiÕng lÎŒ n−íc všn vËt. Tuy Ă« xa cžch biÓn khÂŹi nh−ng Trung QuĂšc vÉn coi trĂ€ng ta lÎŒ n−íc nho nh·. TĂ” §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn ¼−üc chÞu phong ÂźiÓn cña Trung QuĂšc, danh hiÖu vÎ vang rĂčc rĂŹ trong sŸc phong ; ÂŹn vinh ¼Çm thÊm sžng tĂĄ ¼Õn cĂ©t ŸÄng. VÒ lÔ cĂšng hiÕn, nghi thĂžc kho¶n tiÕp, cžc ÂźĂȘi tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc mÎŒ lÎŒm, ¼Òu kh«ng mÊt quĂšc thÓ, lÂči ¼−üc ng−ĂȘi Trung QuĂšc kÝnh trĂ€ng. §Õn nhÎŒ LÂȘ dĂčng cÂŹ nghiÖp, b×nh ¼−üc giÆc Ng«(1) , mÎŒ ph¶i lĂča lĂȘi mÒm dÎo ¼Ó gi¶ng hßa ; khi trung h−ng diÖt MÂčc ph¶i tĂšn c«ng biÖn bÂčch vÒ danh nghÜa, khi Êy giÊy tĂȘ Âźi lÂči Ÿ«i bÂȘn ¼Òu šn khĂ­p c¶, thÎŒnh ra chuyÓn viÖc chiÕn tranh ra giao h¶o, dÑp viÖc binh Âźao mÎŒ hßa b×nh, nh− thÕ Ÿñ thÊy cži c«ng hiÖu cña giÊy tĂȘ rÊt cĂŁ lĂźi cho n−íc. Cßn nhĂ·ng tĂȘ biÓu ch−¬ng khi ¼−a lÔ cĂšng, lÔ mĂ”ng sang Trung QuĂšc, ÂźiÓn lÖ vÒ sĂž bĂ© Âźi lÂči, c«ng viÖc vÒ chia ¼Þnh biÂȘn c−¬ng, sžch cña cžc triÒu cßn sĂŁt lÂči, cĂŁ thÓ kh¶o cĂžu ¼−üc ; nhĂ·ng ng−ĂȘi kÂȘ cĂžu vÒ ÂźĂȘi cĂŠ cÇn ph¶i xem cho Ÿñ. VËy lÎŒm Bang giao chÝ, chÐp vÎŒo thĂž m−ĂȘi. (1) TĂžc lÎŒ nhÎŒ Minh Ă« Trung QuĂšc. V× Chu NguyÂȘn Ch−¬ng, vua nhÎŒ Minh, tr−íc lÎŒ Ng« v−¬ng nÂȘn quen dĂŻng chĂ· Ng«.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí PHÎŒM LÖ SĂč tÝch chÐp Ă« sžch nÎŒy, trÂȘn tĂ” ÂźĂȘi th−üng cĂŠ, xuĂšng ¼Õn cuĂši [HËu] LÂȘ, chĂžng dÉn ¼Òu cĂŁ ÂźiÓn tÝch. VÒ cžc sö thÇn bÎŒn luËn, cĂŁ phžt minh ¼−üc ÂźiÒu g× cĂČng ¼Òu chÐp vÎŒo ¼Ó xem. NÕu cĂŁ chç nÎŒo ph¶i hay trži nÂȘn ¼Ýnh chÝnh lÂči, th× t«i lÊy Ăœ riÂȘng c©n nhŸc, biÖn luËn Ă« d−íi rĂ„i nÂȘu mĂ©t chĂ· "žn" lÂȘn ¼Çu ¼Ó ph©n biÖt. §ã lÎŒ v× ph¶i ÂźÂŸn Âźo sĂč lĂœ t×m ¼Õn lÏ ph¶i, kh«ng džm chÂȘ bai x»ng bËy. VÒ D− ¼Þa chÝ chÐp Ÿñ cžc tÂȘn ¼Êt nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i vÎŒ c¶nh trÝ nĂłi s«ng ¼Òu cĂŁ chĂžng cĂ­ ¼Ých xžc, chØ vÒ phong thĂŠ th× chç chÐp kĂŒ, chç chÐp dĂši kh«ng thÓ Ÿñ hÕt ¼−üc. NhĂ·ng ÂźiÒu kh«ng biÕt ÂźÎŒnh bĂĄ thiÕu, Ÿßi sau sÏ thÂȘm vÎŒo. VÒ Nh©n vËt chÝ, vua chĂła th× chÐp Ÿñ thĂž tĂč tr−íc sau, bÒ t«i th× ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi chia ra tĂ”ng loÂči. ChÐp vÒ vua chĂła th× chØ nĂŁi ÂźÂči c−¬ng, chÐp vÒ ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi th× chÐp rĂą c¶ sĂč trÂčng. BĂ«i v× viÖc lÎŒm cña cžc vua cĂŁ thÓ kh¶o ¼−üc Ă« quĂšc sö, cßn c«ng viÖc tr−íc sau cña cžc bÒ t«i, sö kĂœ ch−a chÐp Ÿñ, cho nÂȘn [ng−ĂȘi nÎŒo cĂŁ] mĂ©t lĂȘi nĂŁi hay, mĂ©t viÖc lÎŒm tĂšt th× theo loÂči mÎŒ chÐp c¶ ra ¼Ó nÂȘu ŸÞc nghiÖp cña ng−ĂȘi Êy. VÒ Quan chĂžc chÝ, LÔ nghi chÝ cĂŁ rÊt nhiÒu ÂźiÒu mĂŽc, nÕu kh«ng t×m rĂ©ng chÐp kĂŒ th× kh«ng thÓ rĂą rÎŒng ¼Çy Ÿñ ¼−üc. Cho nÂȘn phÎŒm nhĂ·ng chĂžc [vĂŽ cña quan nÎŒo], nghi [tiÕt cña lÔ nÎŒo] nhÊt nhÊt chÐp Ÿñ ; dĂŻng ¼Ó kÂȘ cĂžu vÒ chÝnh sĂč, kh¶o xÐt vÒ nghi tiÕt mĂ­i kh«ng thiÕu sĂŁt. Trong cžc "chÝ", lÊy Ÿñ mĂ€i viÖc, chÐp c¶ všn tĂ”. PhÎŒm cžc chiÕu lÖnh, tÊu ch−¬ng cña cžc ÂźĂȘi cĂŁ quan hÖ ¼Õn cĂšt yÕu cña ÂźiÓn ch−¬ng ¼Òu chÐp vÎŒo hÕt th¶y. VÎŒ všn thÂŹ cña cžc danh c«ng, cĂč nho(1) cĂŁ thÓ chÐp ¼−üc, cĂČng ¼Òu tĂŻy loÂči chÐp mÎŒ kh«ng bĂĄ sĂŁt. VÝ nh− qu¶ mĂŻa thu, hoa mĂŻa xu©n, tĂŻy Ăœ trÈy c¶ hai, th× mĂ­i khĂĄi thiÂȘn vÒ mĂ©t bÂȘn. Cžc sžch Ă« Trung QuĂšc dÉn chĂžng vÎŒo th× cĂŁ cžc bĂ© nh− Chu lÔ(2) , hai m−¬i mĂšt bĂ© sö(1) , Všn hiÕn th«ng kh¶o(2) , §Âči hĂ€c diÔn nghÜa(3) , §Âči (1) Danh c«ng : nhĂ·ng ng−ĂȘi lÎŒm quan to hĂ€c giĂĄi cĂŁ danh tiÕng. CĂč nho : nhĂ·ng nhÎŒ Nho hĂ€c giĂĄi cĂŁ tiÕng. (2) Sžch chÐp vÒ ÂźiÓn lÔ vÎŒ quan chĂžc ÂźĂȘi Chu.
Thanh h×nh luËt(4) . Cßn sĂč dÉn dĂŽng sö sžch cña n−íc ta th× mĂŽc lĂŽc Ÿ· chÐp Ÿñ Ă« Všn tÞch chÝ rĂ„i, kh«ng kÓ lÂči thÂȘm thĂ”a. (3) ChÝnh sö nhÎŒ Minh, lÊy 17 bĂ© sö cña cžc nhÎŒ soÂčn tr−íc hĂźp vĂ­i 4 bĂ© sö TĂšng, LiÂȘu, Kim, NguyÂȘn, in ra thÎŒnh 21 bĂ©. Sau ÂźĂȘi CÎŒn Long nhÎŒ Thanh lÂči in thÂȘm 3 bĂ© nĂ·a, lÎŒ 23 bĂ©. (4) Cña M· §oan L©m ÂźĂȘi NguyÂȘn soÂčn, bĂŠ sung bĂ© Th«ng §iÓn cña §ç HĂču vÎŒ chÐp thÂȘm cho ¼Õn ÂźĂȘi TĂšng Ninh T«ng, gĂ„m 348 quyÓn. (5) Do Ch©n §Þc TĂł ÂźĂȘi TĂšng soÂčn, diÔn rĂ©ng nghÜa sžch §Âči hĂ€c vÎŒ chĂžng dÉn thÂȘm kinh sö, gĂ„m 43 quyÓn. (6) CĂŁ lÏ lÎŒ mĂ©t phÇn cña bĂ© §Âči Thanh luËt lÖ, soÂčn nšm CÎŒn Long thĂž 5, gĂ„m 47 quyÓn.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí D− §ÞA CHÝ QuyÓn I Cña bžu mĂ©t n−íc, kh«ng g× quĂœ b»ng ¼Êt Âźai : nh©n d©n vÎŒ cña c¶i ¼Òu do ¼Êy mÎŒ sinh ra. Cho nÂȘn nhÎŒ ThÎŒnh Chu cÈn thËn vÒ c«ng viÖc cña chĂžc ph−¬ng(1) ; cžc ÂźĂȘi coi trĂ€ng vÒ chĂžc tržch cña t− kh«ng(2) ¼Òu cĂšt ¼Ó biÕt hÕt bĂȘ cĂąi, mÎŒ hiÓu rĂą lĂźi hay hÂči trong n−íc. N−íc ViÖt ta, tĂ” ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng dĂčng n−íc, chia ¼Þa giĂ­i, ¼Æt kinh Ÿ«, nĂłi s«ng n−íc Nam Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn Ă« "sžch trĂȘi". Tuy tr¶i qua thĂȘi nĂ©i thuĂ©c Hžn, §−ĂȘng cŸt ¼Æt cĂŁ khžc, nh−ng ¼Õn khi §inh, LĂœ nĂši nhau dÊy lÂȘn, bĂȘ cĂąi Ÿ· nhÊt ¼Þnh. TruyÒn ¼Õn cžc ÂźĂȘi x−ng hĂŻng x−ng ¼Õ mĂ©t ph−¬ng, ¼−üc sŸc vÎŒng sžch phong cña Trung QuĂšc, dĂčng cĂ©t ŸÄng lÎŒm giĂ­i hÂčn cĂąi Nam cĂŁ 15 ÂźÂčo thĂ”a tuyÂȘn chia ra rÎŒo bĂ€c cžc nÂŹi, cĂŁ thÓ gĂ€i lÎŒ mĂ©t b¶n ŸÄ rÊt rĂ©ng vÎŒ bĂȘ cĂąi cĂŁ nhÊt ¼Þnh. Nh−ng tÂȘn ¼Êt nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i tr−íc sau cĂŁ khžc nhau, phong khÝ mçi ngÎŒy mĂ« mang x−a nay cĂŁ biÕn ŸÊi, mÎŒ sö ghi chÐp vÒ ¼Þa d− kh«ng cĂŁ b»ng chĂžng hoÆc cßn thiÕu sĂŁt, th× ng−ĂȘi muĂšn xem rĂ©ng biÕt kÂȘ cĂžu vÎŒo Ÿ©u ¼Ó ¼Ýnh chÝnh ¼−üc ! [T«i] th−ĂȘng kh¶o : TĂ” ÂźĂȘi TriÖu VĂČ trĂ« vÒ tr−íc, ¼Êt NgĂČ LÜnh(3) ¼Òu lÎŒ cĂąi ¼Êt cña ViÖt. §Õn khi TriÖu Ÿ· mÊt n−íc, th× cžc ÂźĂȘi vÒ sau chØ cĂŁ vĂŻng Giao Nam, thÕ th× ¼Êt Ă« chç quan ¶i [gižp giĂ­i hai n−íc] (1) TÂȘn mĂ©t chĂžc quan ÂźĂȘi x−a coi viÖc bĂȘ cĂąi, ¼Êt Âźai cña mĂ©t n−íc (Chu lÔ). (2) ChĂžc quan tĂ” ÂźĂȘi ThiÕu HiÖu ¼Æt ra, coi giĂ· riÂȘng vÒ viÖc ¼Êt Âźai cña n−íc (Chu lÔ). (3) Theo TiÒn Hžn th− chç ¼Êt Ă« kho¶ng hai quËn Giao ChØ vÎŒ HĂźp PhĂš cĂŁ nšm d·y nĂłi, nÂȘn gĂ€i lÎŒ NgĂČ LÜnh. Theo Qu¶ng Ch©u kĂœ th× §Âči DĂČ, Thñy An, L©m HÂč, QuÕ D−¬ng, YÕt D−¬ng lÎŒ NgĂČ LÜnh. Theo §éc sö ph−¬ng d− kĂ» yÕu th× NgĂČ LÜnh lÎŒ nšm con ¼−ĂȘng Âźi vÎŒo NgĂČ LÜnh.
tr−íc sau kh«ng giĂšng nhau. TĂ” LĂœ, TrÇn trĂ« vÒ tr−íc, ch©u Hoan, ch©u ži cßn gĂ€i lÎŒ trÂči, ¼Õn nhÎŒ LÂȘ dÊy lÂȘn, th× hai xĂž Êy mĂ­i lÎŒ nÂŹi cšn b¶n, nh− thÕ th× cĂąi ¼Êt NhËt Nam cĂČng mĂ« rĂ©ng dÇn ra. §Õn nh− ¼Þa giĂ­i trong 4 thĂ”a tuyÂȘn chia ra hay hĂźp lÂči, nĂłi s«ng Ă« ngoÂči trÊn hiÓm trĂ« hay b»ng phÂŒng, chç nÎŒy chç kia khžc nhau, h×nh thÕ mĂ€i chç ¼Òu nÂȘn kh¶o kĂŒ kÂȘ cĂžu thÂȘm vÎŒo, rĂ„i biÂȘn Ÿñ vÎŒ chÐp rĂą. NÂȘn mĂ­i lÊy Ă« cžc sžch cĂČ, tham kh¶o thÂȘm Ă« cžc truyÖn, ¼Çu tiÂȘn chÐp vÒ bĂȘ cĂąi, chia biÖt ra cžc thĂ”a tuyÂȘn : ThĂž nhÊt, nĂŁi vÒ sĂč khžc nhau vÒ bĂȘ cĂąi qua cžc ÂźĂȘi. ThĂž hai, nĂŁi vÒ sĂč khžc nhau vÒ phong thĂŠ cña cžc ÂźÂčo. ViÖc xÕp ¼Æt cña ÂźĂȘi x−a ÂźĂȘi nay ¼Òu nĂŁi rĂą, cžc sĂč tÝch Ă« nÂŹi gÇn, nÂŹi xa ¼Òu ghi Ÿñ, ¼Ó cho ng−ĂȘi xem cĂŁ thÓ mĂ« sžch mÎŒ biÕt ¼−üc khŸp. SĂč KHžC NHAU VÒ bĂȘ CĂąI QUA CžC §ĂȘI §ĂȘi HĂŻng v−¬ng dĂčng n−íc gĂ€i lÎŒ n−íc Všn Lang, Ÿãng Ÿ« Ă« Phong Ch©u(1) , chia n−íc ta lÎŒm 15 bĂ© : Giao ChØ, Chu DiÂȘn, VĂČ Ninh, PhĂłc LĂ©c, ViÖt Th−ĂȘng, Ninh H¶i, D−¬ng TuyÒn, LĂŽc H¶i, VĂČ Â§Ăžnh, HoÎŒi Hoan, Cöu Ch©n, B×nh Všn, T©n H−ng, Cöu §Þc. Chç nhÎŒ vua Ă« gĂ€i lÎŒ n−íc Všn Lang. LĂȘi bÎŒn cña sö thÇn hĂ€ Ng«(2) : XÐt c−¬ng giĂ­i n−íc ViÖt ta bŸt ¼Çu cĂŁ b»ng chĂžng kh¶o ¼−üc lÎŒ tĂ” ÂźĂȘi Hžn chia ra 7 quËn, 56 huyÖn gĂ€i lÎŒ bĂ© Giao Ch©u. TĂ” TÊn, TuĂș trĂ« vÒ sau th−ĂȘng cĂŁ nh©n cĂČ hay ŸÊi mĂ­i khžc nhau. §Õn ÂźĂȘi §−ĂȘng, ¼Æt ÂźÂčo LÜnh Nam, lÊy ¼Êt An Nam riÂȘng ra lÎŒm phñ Ÿ« hĂ©, gĂ„m cĂŁ 10 quËn 59 huyÖn tĂžc lÎŒ quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam Ă« trong 7 quËn cña nhÎŒ Hžn. Trong khi Êy cĂŁ nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i, cŸt lÊy chç nÎŒy ghÐp vÎŒo chç kia rĂ„i c−¬ng giĂ­i cña n−íc Nam ta ¼Õn lĂłc Êy mĂ­i nhÊt ¼Þnh. (1) Sö cĂČ chÐp : n−íc Všn Lang, phÝa Ÿ«ng ¼Õn biÓn, phÝa t©y ¼Õn ¼Êt Ba ThĂŽc, phÝa bŸc ¼Õn hĂ„ §éng §×nh, phÝa nam gižp n−íc HĂ„ T«n, tĂžc lÎŒ n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh ngÎŒy nay. (2) TĂžc Ng« Th× SÜ
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Nay Âźem nhĂ·ng tÂȘn cžc bĂ© vÒ ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng ¼Æt ra mÎŒ t×m trong cžc sžch ¼Þa chÝ cña cžc ÂźĂȘi tr−íc th× thÊy : Ă« §−ĂȘng th−(1) gĂ€i lÎŒ Giao ChØ, Chu DiÂȘn th× thuĂ©c quËn Giao ChØ, gĂ€i lÎŒ Cöu Ch©n th× thuĂ©c quËn ži Ch©u, gĂ€i lÎŒ Cöu §Þc, ViÖt Th−ĂȘng th× thuĂ©c quËn Hoan Ch©u, gĂ€i lÎŒ PhĂłc LĂ©c th× thuĂ©c quËn §−ĂȘng L©m, gĂ€i lÎŒ HoÎŒi Hoan th× thuĂ©c quËn DiÔn Ch©u, gĂ€i lÎŒ VĂČ Â§Ăžnh th× thuĂ©c quËn Giao ChØ, nh−ng ¼Õn nhÎŒ TuĂș ŸÊi lÎŒ Long B×nh. LÂči §−ĂȘng th− chÐp : ch©u VĂČ Â§Ăžnh cĂŁ ba huyÖn lÖ thuĂ©c vÎŒo lÎŒ : huyÖn Nhu ViÔn, hoÆc huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒm bĂ© VĂČ Â§Ăžnh, cĂŻng vĂ­i PhĂłc LĂ©c, ¼Òu gĂ€i lÎŒ bĂ© c¶. §ĂȘi TÊn, bĂ© VĂČ Ninh lÎŒ huyÖn cña Giao ChØ ; bĂ© T©n H−ng Ă« Phong Ch©u cĂČng thuĂ©c quËn Giao ChØ, ÂźĂȘi Ng«(2) bŸt ¼Çu chia ¼Æt lÎŒm quËn. ChØ cĂŁ bĂ© LĂŽc H¶i, B×nh Všn th× duyÂȘn cžch thÕ nÎŒo ch−a rĂą. CĂŁ lÏ cĂČng lÎŒ quËn, huyÖn trong ¼Þa giĂ­i cña phñ Ÿ« hĂ©, ng−ĂȘi nhÎŒ §−ĂȘng ŸÊi ra tÂȘn mĂ­i, nÂȘn kh«ng thÓ tra xÐt ¼−üc. NÕu b¶o r»ng n−íc Všn Lang phÝa bŸc ¼Õn hĂ„ §éng §×nh, thÕ th× tĂ” ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng Ÿ· cĂŁ ¼Êt trong 7 quËn cña nhÎŒ Hžn rĂ„i sao ? KÓ ra, Nam H¶i, QuÕ L©m vÎŒ mĂ©t nöa ¼Êt T−üng QuËn, tĂ” tr−íc khi nhÎŒ TÇn ch−a mĂ« mang ¼Æt quËn huyÖn, d©n ¼Òu cßn lÎŒ giĂšng BÎŒn HĂ„(3) . Cžc d©n §Äng, Dao, Linh, CËt(4) ¼Òu cĂŁ qu©n trâˆ’Ă«ng cña hĂ€ th× HĂŻng v−¬ng lÎŒm g× mÎŒ cĂŁ ¼Êt Êy ¼−üc. V¶ lÂči, HĂŻng v−¬ng ¼−¬ng vÎŒo ÂźĂȘi NghiÂȘu, ThuÊn Ă« Trung QuĂšc th× khi Êy hĂ„ §éng §×nh lÎŒ nÂŹi hiÓm yÕu, ¼−¬ng bÞ ng−ĂȘi Tam MiÂȘu(5) ngšn trĂ«, c−¬ng giĂ­i vÒ phÝa bŸc n−íc ta lĂłc bÊy giĂȘ lÎŒm g× Ÿ· ¼Õn ¼Êy ¼−üc ! TĂ” khi ng−ĂȘi nhÎŒ TÇn hÎŒng phĂŽc ¼−üc c¶ Bžch ViÖt th× hai tØnh Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y mĂ­i ¼Æt lÎŒm quËn huyÖn. TriÖu VĂČ ÂźĂ• nhĂȘ mÖnh lÖnh cña nhÎŒ TÇn, nh©n lĂłc loÂčn mĂ­i chiÕm cĂž lÊy. TĂ” Nam H¶i, PhiÂȘn Ngung trĂ« vÒ nam, tĂ” Khžnh ViÔn, T− (3) Ă« mĂŽc §Þa lĂœ chÝ. (1) ChØ nhÎŒ Ng« ÂźĂȘi Tam quĂšc. (2) TÂȘn gĂ€i chung mĂ©t sĂš d©n tĂ©c Ă« miÒn nĂłi nh− Dao, Mžn, ¼Òu tin lĂȘi truyÒn thuyÕt : tĂŠ tiÂȘn m×nh khi x−a cĂŁ quan hÖ vĂ­i con chĂŁ thÇn BÎŒn HĂ„. (3) §Äng, Dao, Linh, CËt ¼Òu lÎŒ tÂȘn d©n tĂ©c thiÓu sĂš x−a Ă« miÒn Nam Trung QuĂšc. (4) GĂ„m nhiÒu giĂšng ng−ĂȘi MiÂȘu Ă« Trung QuĂšc. ThĂȘi cĂŠ lÎŒ n−íc Tam MiÂȘu Ă« vÎŒo kho¶ng giĂ·a §éng §×nh, BÎŒnh TrÂčch, tĂžc lÎŒ ¼Êt thuĂ©c tØnh HĂ„ Nam b©y giĂȘ.
Âąn, Thži B×nh(1) trĂ« vÒ bŸc, gĂ€i lÎŒ Nam ViÖt th× Giao Ch©u kh«ng Ă« vÎŒo trong Êy. LÂči ¼Þa chÝ nhÎŒ §«ng Hžn(2) gĂ€i quËn Giao ChØ lÎŒ n−íc cña An D−¬ng v−¬ng, cžch phÝa nam ¼Êt LÂčc D−¬ng(3) 11.000 dÆm, th× Ÿñ rĂą r»ng ¼Êt n−íc cžc ÂźĂȘi dĂčng ra tr−íc thĂȘi An D−¬ng v−¬ng tĂžc lÎŒ c−¬ng giĂ­i cña n−íc Nam ngÎŒy nay. TĂžc nh− thiÂȘn "NghiÂȘu ÂźiÓn" Ă« Kinh th− cĂŁ chÐp : "Sai Hy ThĂłc ¼Õn Nam Giao" ; sö nhÎŒ Chu chÐp : "Giao ChØ Ă« vÒ phÝa nam", th× tĂ” ÂźĂȘi §−ĂȘng NghiÂȘu ¼Õn ÂźĂȘi nhÎŒ Chu, n−íc ta Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn nhÊt ¼Þnh rĂ„i. B¶o lÎŒ phÝa nam ¼Õn ¼Êt Ba ThĂŽc, th× nay xÐt ra chç ¼Êt cĂŻng cĂčc cña tØnh H−ng Hož, th«ng vĂ­i tØnh V©n Nam lÎŒ ¼Êt Ba ThĂŽc ngÎŒy tr−íc, cho nÂȘn An D−¬ng v−¬ng Ă« ¼Êt Ba ThĂŽc mÎŒ sang lÊy Všn Lang, chç nÎŒy cĂŁ thÓ lÎŒ mĂ©t b»ng chĂžng ¼Ó xÐt nghiÖm ¼−üc(4) ". XÐt trong sžch vĂ« Ÿ· ghi chÐp ; ¼Êt n−íc ta phÝa Ÿ«ng ¼Õn biÓn, phÝa t©y gižp V©n Nam ; phÝa nam gižp n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh, phÝa bŸc gižp tØnh Qu¶ng T©y, phÝa Ÿ«ng bŸc gižp tØnh Qu¶ng §«ng, phÝa t©y nam gižp n−íc L·o Qua(5) , so vĂ­i sö cĂČ ÂźÂ· chÐp cĂČng gÇn giĂšng nhau. Nh−ng gĂ€i HĂ„ T«n lÎŒ ChiÂȘm ThÎŒnh th× kh«ng cĂŁ b»ng chĂžng g× c¶. Ng−ĂȘi ÂźĂȘi tr−íc ghi ¼Þa giĂ­i mĂ©t ch©u, mĂ©t huyÖn cßn chÐp c¶ 8 bÂȘn gižp giĂ­i, huĂšng chi lÎŒ c−¬ng giĂ­i mĂ©t n−íc. Cho nÂȘn ph¶i ph©n biÖt cho rĂą rÎŒng. An D−¬ng v−¬ng Ÿ· diÖt ¼−üc HĂŻng v−¬ng, ŸÊi quĂšc hiÖu lÎŒ n−íc Âąu LÂčc, Ÿãng Ÿ« Ă« Phong KhÂȘ(6) , ÂźÂŸp Loa ThÎŒnh. CuĂši nhÎŒ TÇn, chĂžc Ăły quËn Nam H¶i lÎŒ TriÖu §Ό kiÂȘm tÝnh c¶ ¼Êt QuÕ L©m, T−üng QuËn, Ÿžnh diÖt An D−¬ng v−¬ng, tĂč lËp lÎŒm VĂČ v−¬ng [n−íc Nam] ViÖt, sai hai viÂȘn sĂž coi giĂ· quËn Giao ChØ vÎŒ quËn (5) Ba ¼Êt nÎŒy ¼Òu thuĂ©c vÒ tØnh Qu¶ng T©y cña Trung QuĂšc. (6) TĂžc lÎŒ HËu Hžn th−, mĂŽc QuËn quĂšc chÝ. NhÎŒ §«ng Hžn tĂžc lÎŒ HËu Hžn, bŸt ¼Çu tĂ” Quang VĂČ dĂȘi ra LÂčc D−¬ng trĂ« vÒ sau. (7) Kinh thÎŒnh cĂŁ tĂ” ÂźĂȘi §«ng Chu. Nay lÎŒ ÂźÂčo HÎŒ LÂčc, tØnh HÎŒ Nam (Trung QuĂšc). (1) HĂ€ Ng« cho tØnh V©n Nam lÎŒ ¼Êt Ba ThĂŽc kh«ng Ÿóng, v× Ba ThĂŽc x−a lÎŒ ¼Êt TĂž XuyÂȘn, vĂ­i n−íc Všn Lang cßn cžch TuÊn §iÒn (V©n Nam), kh«ng liÒn ¼Êt nhau (VSTGCM). (2) TĂžc lÎŒ n−íc Nam Châˆ’Ă«ng, khi x−a Ă« phÝa bŸc n−íc VÂčn T−üng (Ai Lao). (3) Nay lÎŒ thÎŒnh CĂŠ Loa.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Cöu Ch©n. N−íc Nam ta bÌn thuĂ©c vÒ nhÎŒ TriÖu. TruyÒn ¼Õn ÂźĂȘi VÖ D−¬ng v−¬ng, VĂČ ÂźĂ• nhÎŒ Hžn sai [LĂ©] Bžc §Þc, D−¬ng BĂ©c Âźem qu©n sang Ÿžnh, lÊy ¼Êt cña nhÎŒ TriÖu chia lÎŒm 9 quËn lÎŒ : Nam H¶i, Th−¬ng Ng«, UÊt L©m, HĂźp PhĂš vÎŒ Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam, Ch©u Nhai, §am NhÜ, ¼Æt thĂž sö vÎŒ thži thĂł ¼Ó cai trÞ. LĂȘi bÎŒn cña Ng« ChĂłc LĂœ(1) : §Êt NgĂČ LÜnh ŸÚi vĂ­i n−íc ViÖt ta lÎŒ chç hiÓm trĂ« tĂžc lÎŒ cöa ngĂą cña n−íc nhÎŒ, cĂČng nh− ¼Êt HĂŠ Lao n−íc TrÞnh, ¼Êt HÂč D−¬ng cña n−íc QuŸc(2) , thÕ th× ng−ĂȘi lÎŒm chñ n−íc ViÖt ph¶i nÂȘn ¼Æt qu©n Ă« chç hiÓm Êy ¼Ó giĂ· lÊy ¼Êt n−íc. HĂ€ TriÖu ¼Ó mÊt chç hiÓm Êy, nÂȘn ¼Õn nçi n−íc mÊt nhÎŒ tan, cĂąi ¼Êt bÞ chia nžt mÎŒ n−íc ViÖt ta lÂči thÎŒnh ra t×nh thÕ ph¶i chia ra nam bŸc ; vÒ sau dĂŻ cĂŁ vua chĂła nÎŒo nĂŠi lÂȘn, nh−ng chç ¼Êt hiÓm Ÿ· mÊt, lÊy lÂči ¼−üc cĂČng khĂŁ. Cho nÂȘn Tr−ng nĂ· v−¬ng dÉu tÂčm giĂ· yÂȘn ¼−üc ¼Êt LÜnh Nam nh−ng v× kh«ng chiÕm cĂž ¼−üc ¼Êt NgĂČ LÜnh lÎŒ chç hiÓm yÕu nÂȘn rĂ„i cĂČng mÊt. ThĂȘi SÜ v−¬ng tuy cĂČng lÎŒ toÎŒn thÞnh, nh−ng vÉn chÞu tiÕng lÎŒ ch− hÇu lĂłc bÊy giĂȘ, ch−a ¼−üc gĂ€i lÎŒ vua, sau khi chÕt rĂ„i n−íc cĂČng mÊt theo. RĂ„i ¼Õn §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn chØ cĂŁ ¼Êt tĂ” Giao Ch©u trĂ« vÒ phÝa nam chĂž kh«ng lÊy lÂči ¼−üc kho¶ng ¼Êt cĂČ cña hĂ€ TriÖu nĂ·a lÎŒ v× thĂȘi thÕ bŸt buĂ©c ph¶i nh− vËy. LĂȘi bÎŒn cña Ng« NgĂ€ Phong(3) : XÐt sžch ViÖt chÝ, cžch phÝa t©y huyÖn H−ng YÂȘn thuĂ©c tØnh Qu¶ng T©y 40 dÆm, cĂŁ mĂ©t cži thÎŒnh t−¬ng truyÒn do TÇn ThuĂ» HoÎŒng ÂźÂŸp ra ¼Ó ngšn cžch n−íc ViÖt. Ch©n mĂŁng x©y b»ng Ÿž, nÒn cĂČ h·y cßn. VÒ phÝa t©y nam cĂČng cĂŁ thÎŒnh cña n−íc ViÖt ta, phÝa bŸc cžch thÎŒnh cña nhÎŒ TÇn 20 dÆm cĂŁ cöa ¶i nghiÂȘm cÊm, hai bÂȘn nĂłi ŸÞng cao, giĂ·a chØ vĂ”a mĂ©t con ngĂča Âźi lĂ€t, khi cĂŁ tuyÕt chØ Âźi ¼−üc ¼Õn ¼Êy th«i, nÕu cĂŁ tuyÕt lĂ­n cĂŁ khi chØ Âźi ¼−üc ¼Õn quËn QuÕ L©m, kh«ng Âźi tĂ­i phÝa nam ¼−üc nĂ·a. Khi nhÎŒ TÇn ÂźÂŸp thÎŒnh, ¼−¬ng vÎŒo lĂłc Thñy HoÎŒng ch−a mĂ« mang tĂ­i ¼Êt D−¬ng ViÖt(4) , mÎŒ khÝ hËu cña trĂȘi vÎŒ h×nh thÕ cña ¼Êt, Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn nam bŸc nhÊt ¼Þnh rĂ„i. §Õn khi nhÎŒ TÇn chia n−íc ta ra lÎŒm quËn huyÖn, th× ¼Êt NgĂČ LÜnh thÎŒnh ra (4) BiÖt hiÖu cña Ng« SÜ LiÂȘn. Cžc lĂȘi bÎŒn cña hĂ€ Ng« ¼Òu chÐp trong §VSKTT. (1) Hai n−íc Ă« Trung QuĂšc trong thĂȘi Xu©n Thu. (2) TÂȘn hiÖu cña Ng« Th× SÜ. (3) MĂ©t miÒn thuĂ©c vÒ Bžch ViÖt, Ă« vÎŒo tØnh Giang T©y cña Trung QuĂšc.
¼Êt cña Trung quĂšc. HĂ€ TriÖu chiÕm lÊy ¼Êt Êy cña nhÎŒ TÇn. §Õn nhÎŒ Hžn lÂči diÖt hĂ€ TriÖu mÎŒ lÊy lÂči th× ¼Êt Giao Nam ta lÂči Ă« ngoÎŒi NgĂČ LÜnh. NgĂČ LÜnh tr−íc thuĂ©c vÒ nhÎŒ TriÖu, v× TriÖu mÊt n−íc, sau lÂči vÒ nhÎŒ Hžn ; thÕ th× NgĂČ LÜnh vĂšn kh«ng ph¶i lÎŒ ¼Þa giĂ­i cña quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n vÎŒ NhËt Nam. NÕu nhÎŒ TriÖu giĂ· ¼−üc th× ba quËn Êy cĂČng chØ lÖ thuĂ©c vÎŒo TriÖu th«i. Sau nÎŒy §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn chØ cĂŁ ¼Êt cĂČ tĂ” Giao Ch©u trĂ« vÒ phÝa nam, chĂž kh«ng ph¶i lÎŒ bĂ«i nhÎŒ TriÖu ¼Ó mÊt chç ¼Êt hiÓm mÎŒ g©y nÂȘn. NhÎŒ TriÖu ¼Æt hai viÂȘn sĂž Ă« trong n−íc ViÖt tĂžc lÎŒ ¼Êt cña hai quËn ÂźĂȘi nay th× sao lÂči cho NgĂČ LÜnh lÎŒ chç hiÓm cña ba quËn ¼−üc, mÎŒ tiÕc cho §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn kh«ng lÊy lÂči ¼−üc ¼Êt cĂČ ? V× khÝ thÕ trĂȘi ¼Êt Ÿ· xÕp ¼Æt sÂœn rĂ„i, th× ¼Êt Giao Nam ta cĂČng sÏ cĂŁ thžnh hiÒn hÎŒo kiÖt Ăžng vËn hĂ©i mÎŒ sinh ra. Xem nh− ThÎŒnh Thang(1) chØ cĂŁ 70 dÆm ¼Êt, Všn v−¬ng(2) chØ cĂŁ 100 dÆm ¼Êt mÎŒ ¼Òu cĂŁ thÓ lÎŒm vua c¶ thiÂȘn hÂč, bŸt cžc ch− hÇu triÒu phĂŽc. VËy, nÕu phËn ¼Êt ¼−üc sao tĂšt chiÕu, vËn trĂȘi thuĂ©c vÒ n−íc m×nh th× cĂŁ thÓ v−üt qua [NgĂČ ] LÜnh ¼Ó lÊy ¼Êt Trung NguyÂȘn, chĂž sao chÞu bo bo Ă« trong khu vĂčc NgĂČ LÜnh mÎŒ th«i − ?". LĂȘi žn(3) : ChÝn quËn cña nhÎŒ Hžn ¼Æt ra : QuËn Nam H¶i cĂŁ 6 huyÖn(a) , QuËn Th−¬ng Ng« cĂŁ 11(4) huyÖn(b) , QuËn UÊt L©m cĂŁ 8(1) huyÖn(c) , (a) PhiÂȘn Ngung, Bžc La, Trung TĂłc, Long XuyÂȘn, TĂž HĂ©i, YÕt D−¬ng. (b) Qu¶ng TÝn, TÂč MĂ©c, Cao YÕu, Phong D−¬ng, L©m HÂč, §oan KhÂȘ, NhÂčn DiÖp (7) , PhĂł XuyÂȘn, LÖ PhĂš, M·nh Lšng, Ch−¬ng B×nh. (c) BĂš SÂŹn, An Qu¶ng, A L©m, Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, Trung Chi (8) , QuÕ L©m, §Όm Trung. (d) HĂźp PhĂš, TĂ” Všn, Cao L−¬ng, L©m NguyÂȘn (9) , Chu Nhai (10) . (Âź) Long BiÂȘn, LiÂȘn L©u, An §Þnh, C©u LËu, MÂȘ Linh, KhĂłc D−¬ng, BŸc §íi, KÂȘ TĂ”, T©y Vu, Chu DiÂȘn, Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i. (1) TÂȘn mĂ©t vua ÂźĂȘi nhÎŒ Th−¬ng (Trung QuĂšc). (2) MĂ©t vua ÂźĂȘi nhÎŒ Chu (Trung QuĂšc). (3) LĂȘi žn : nhĂ·ng ÂźoÂčn "žn" trong nÎŒy lÎŒ cña tr−íc gi¶ Phan Huy ChĂł. (4) Chç nÎŒy theo VSTGCM th× chØ cĂŁ 10 huyÖn, kh«ng cĂŁ huyÖn Ch−¬ng B×nh.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí QuËn HĂźp PhĂš cĂŁ 5 huyÖn(d) , QuËn Giao ChØ cĂŁ 12(2) huyÖn(Âź) , QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 5(3) huyÖn(a) , QuËn NhËt Nam cĂŁ 5 huyÖn(b) . Cßn quËn Ch©u Nhai vÎŒ §am NhÜ ch−a rĂą cĂŁ bao nhiÂȘu huyÖn. Nay xÐt cžc sžch D− chÝ, th× quËn Nam H¶i, HĂźp PhĂš nay thuĂ©c Cao Ch©u, LiÂȘm Ch©u. QuËn Ch©u Nhai, §am NhÜ nay thuĂ©c QuĂșnh Ch©u, §am Ch©u ¼Òu lÎŒ ¼Þa giĂ­i tØnh Qu¶ng §«ng, quËn Th−¬ng Ng«, UÊt L©m nay thuĂ©c tØnh Qu¶ng T©y, duy quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam mĂ­i lÎŒ ¼Êt cña n−íc ta. V× tĂ” ÂźĂȘi nhÎŒ Hžn Âźem liÖt tÊt c¶ vÎŒo quËn Giao Ch©u ch−a cĂŁ ph©n biÖt rĂą rÎŒng nÂȘn ¼Êt Giao Nam ta khi Êy thÎŒnh ra quËn huyÖn cña Trung QuĂšc c¶. Nšm KiÕn VĂČ(4) thĂž 15 [40 sau C«ng nguyÂȘn] ÂźĂȘi §«ng Hžn, ng−ĂȘi con gži Ă« huyÖn MÂȘ Linh thuĂ©c Phong Ch©u lÎŒ Tr−ng TrŸc nĂŠi lÂȘn, Âźem qu©n Ÿžnh ÂźuĂŠi thži thĂł quËn Giao ChØ lÎŒ T« §Þnh, qu©n Âźi ¼Õn Ÿ©u th× nh©n d©n theo hÕt, c¶ nhĂ·ng ng−ĂȘi Man, LĂœ Ă« quËn Nam H¶i, Cöu Ch©n, NhËt Nam, HĂźp PhĂš cĂČng ¼Òu hâˆ’Ă«ng Ăžng c¶. RĂ„i Ÿã dÑp yÂȘn ¼−üc hÂŹn 50 thÎŒnh Ă« ¼Êt LÜnh Nam, tĂč lÂȘn lÎŒm vua. NhÎŒ Hžn cho M· ViÖn lÎŒm PhĂŽc Ba t−íng qu©n, men bĂȘ biÓn tiÕn sang, gÆp chç nÎŒo cĂŁ nĂłi th× söa thÎŒnh ¼−ĂȘng, chĂ”ng ngh×n dÆm xa mĂ­i ¼Õn L·ng BÂčc. Tr−ng v−¬ng rĂłt lui giĂ· ¼Êt CÊm KhÂȘ, cĂŻng vĂ­i em gži lÎŒ Tr−ng NhÞ chĂšng Ÿžnh qu©n Hžn, nh−ng bÞ thua, qu©n tan r· c¶, hai chÞ em ¼Òu chÕt. Qu©n cßn sĂŁt lÂči (5) VSTGCM chÐp cĂŁ 12 huyÖn, kh«ng cĂŁ Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, cĂŁ thÂȘm nhĂ·ng huyÖn : Qu¶ng UÊt, L©m TrÇn, §Þnh Chu, Tšng ThĂčc, LÜnh Ph−¬ng, Ung KÂȘ. (6) Theo VSTGCM chÐp lÎŒ 7 huyÖn, thÂȘm hai huyÖn Ă« §« BÎŒng, D− Phžt. (7) VSTGCM chÐp lÎŒ 7 huyÖn, thÂȘm hai huyÖn §« BÎŒng, D− Phžt. (8) NiÂȘn hiÖu cña Hžn VĂČ ÂźĂ• bÂȘn Trung QuĂšc. (9) Theo VSTGCM chØ cĂŁ huyÖn PhĂŻng ThÆng, kh«ng cĂŁ NhÂčn DiÖp. (10) VSTGCM chÐp lÎŒ Trung LĂču. (b) T− PhĂš, C− Phong, HÎŒm Hoan, V« C«ng (4) , V« BiÂȘn. (b) Chu Ng«, T©y QuyÓn, T−üng L©m, L− Dung, TĂŸ ¶nh (5) . (1) Theo VSTGCM thÊy chÐp cĂŁ 10 huyÖn, kh«ng cĂŁ Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i. (2) NiÂȘn hiÖu cña Hžn VĂČ ÂźĂ• bÂȘn Trung QuĂšc.
do §« D−¬ng Âźem vÒ tĂŽ hĂ€p Ă« quËn Cöu Ch©n, M· ViÖn lÂči ÂźuĂŠi Ÿžnh, ¼Õn huyÖn C− Phong th× §« D−¬ng ph¶i chÞu hÎŒng. §Êt KiÖu Nam dÑp yÂȘn c¶, ViÖn mĂ­i dĂčng cĂ©t ŸÄng Ă« ¼Êt KiÖu Nam(1) ¼Ó lÎŒm ¼Þa giĂ­i tËn cĂŻng cña nhÎŒ Hžn. LÂči theo chÕ Ÿé quËn, huyÖn cĂČ ÂźĂ“ cai trÞ. TĂ” ¼Êy vÒ sau, n−íc LÂčc ViÖt ph¶i theo cžc c«ng viÖc cĂČ cña M· ViÖn Ÿ· ¼Æt ra, nÂȘn n−íc ViÖt ta lÂči thuĂ©c vÒ Hžn. LĂȘi žn : Sžch NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ Minh(2) chÐp : CĂ©t ŸÄng Ă« Ÿéng CĂŠ S©m thuĂ©c ch©u Kh©m, trÂȘn cĂŁ lĂȘi thÒ r»ng : "CĂ©t ŸÄng gÉy th× Giao ChØ ph¶i tiÂȘu diÖt". Ng−ĂȘi n−íc ViÖt ta sĂź cĂ©t ŸÄng gÉy nÂȘn mçi khi cĂŁ ai Âźi qua d−íi cĂ©t Êy, ¼Òu lÊy Ÿž ÂźÂŸp thÂȘm vÎŒo thÎŒnh ra gß lĂ­n. Ch©u Kh©m Ă« vÒ phÝa Ÿ«ng h¶i phËn n−íc ta. Cžch phÝa t©y ch©u Êy 300 dÆm, cĂŁ nĂłi Ph©n Mao(3) , Ă« l−ng chĂ”ng nĂłi cĂŁ cĂ©t ŸÄng cao mĂ©t tr−üng hÂŹn hai th−íc. VËy mÎŒ xÐt Ă« sžch Th«ng ÂźiÓn(4) cña §ç HĂču ÂźĂȘi §−ĂȘng lÂči nĂŁi r»ng : "Cžch phÝa nam n−íc L©m Êp hÂŹn 2.000 dÆm, cĂŁ cĂ©t ŸÄng cña M· ViÖn dĂčng lÂȘn" thÕ th× cĂ©t ŸÄng lÂči Ă« ngoÎŒi quËn NhËt Nam, kh«ng giĂšng nh− NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ Minh, ch−a rĂą lÎŒ sžch nÎŒo ph¶i. ThiÕt tâˆ’Ă«ng lĂłc bÊy giĂȘ dĂčng cĂ©t ŸÄng tÊt dĂčng Ă« chç cĂŻng cĂčc phÝa nam, mÎŒ ch©u Kh©m cßn gÇn ¼Êt Trung QuĂšc, kh«ng lÏ lÂči dĂčng mĂšc giĂ­i Ă« chç Êy, th× cĂ©t ŸÄng Ă« Ÿéng CĂŠ S©m, ngĂȘ lÎŒ ng−ĂȘi sau dĂčng lÂȘn. Trong kho¶ng ÂźĂȘi NguyÂȘn Hßa(5) , Ÿ« hĂ© lÎŒ (3) Kh«ng tra ¼−üc rĂą lÎŒ Ă« Ÿ©u. Kh«ng biÕt cĂŁ ph¶i tĂžc lÎŒ LÜnh Nam kh«ng ? (4) VSTGCM vÎŒ P§§C ¼Òu chÐp lÎŒ V« ThiÕt. (5) TÊn th− ¼Þa lĂœ chÝ chÐp lÎŒ BŸc ¶nh. Theo chĂ· Nho, chĂ· tĂŸ vÎŒ chĂ· bŸc giĂšng nhau, nÂȘn dÔ lÉn. (a) Nay thuĂ©c tØnh Qu¶ng §«ng. (1) Minh nhÊt thĂšng chÝ lÎŒ sžch ¼Þa d− Trung QuĂšc, do vua Minh sai bĂ€n LĂœ HiÒn soÂčn ra, theo quyÓn NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ NguyÂȘn. (2) TÂȘn nĂłi gižp giĂ­i ta vĂ­i ch©u Kh©m, thuĂ©c Qu¶ng Ch©u − Trung QuĂšc. T−¬ng truyÒn nĂłi cĂŁ nhiÒu cĂĄ tranh, mĂ©t nöa ngĂ€n cĂĄ rÏ vÒ phÝa nam, mĂ©t nöa rÏ vÒ phÝa bŸc. (3) NĂ©i dung chÐp vÒ ÂźiÓn lÖ chÝnh trÞ tĂ” ÂźĂȘi HoÎŒng ¼Õ ¼Õn ÂźĂȘi ThiÂȘn B¶o nhÎŒ §−ĂȘng, gĂ„m 200 quyÓn. (4) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng HiÕn T«ng, Trung QuĂšc (806 − 820).
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí M· TĂŠng cĂŁ dĂčng cĂ©t ŸÄng Ă« chç cĂČ cña nhÎŒ Hžn th× cĂ©t ŸÄng Êy cĂŁ lÏ lÎŒ M· TĂŠng dĂčng lÂȘn mÎŒ ÂźĂȘi sau b¶o lÎŒ di tÝch cña PhĂŽc Ba t−íng qu©n chšng ? Nay h·y chÐp ra ¼Ó tham kh¶o. * * * Kho¶ng nšm KiÕn An(1) , nhÎŒ HËu Hžn mĂ­i ¼Æt ra Giao Ch©u ¼Ó thĂšng trÞ cžc quËn. §Õn thĂȘi Tam QuĂšc, vua Ng« lÎŒ T«n QuyÒn lÊy cĂ­ r»ng Giao Ch©u xa quž, mĂ­i chia tĂ” quËn Giao ChØ trĂ« vÒ phÝa nam lÎŒ Giao Ch©u, vÒ phÝa bŸc lÎŒ Qu¶ng Ch©u(a) , ¼Æt chĂžc thĂž sö riÂȘng ¼Ó cai trÞ. RĂ„i sau lÂči hĂźp lÎŒm Giao Ch©u. §Õn khi T«n HÂčo lÂȘn ng«i, lÂči chia lÎŒm hai nh− cĂČ. Sau lÂči chia Giao ChØ ra lÎŒm quËn T©n H−ng cho §Όo HoÎŒng lÎŒm ThĂž sö, Ÿ« ŸÚc viÖc qu©n Ă« Giao Ch©u. Khi dÑp yÂȘn ¼−üc nhĂ·ng ng−ĂȘi Di, LÂčo(2) Ă« quËn VĂČ B×nh, Cöu §Þc, T©n H−ng, ¼Æt ra 3 quËn vÎŒ hÂŹn 30 huyÖn cña quËn Cöu Ch©n thuĂ©c vÒ [n−íc TÊn](3) . CuĂši ÂźĂȘi NgĂŽy, VĂČ Â§Ă• nhÎŒ TÊn cho L· H−ng lÎŒm An Nam t−íng qu©n, Ÿ« ŸÚc cžc ÂźÂčo qu©n Ă« Giao Ch©u. N−íc ta gĂ€i lÎŒ An Nam bŸt ¼Çu tĂ” ¼Êy. ThĂȘi nhÎŒ TÊn chia Giao Ch©u lÎŒm 7 quËn, 50 huyÖn : QuËn Giao ChØ cĂŁ 14 huyÖn(a) . QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 7 huyÖn(b) . QuËn NhËt Nam cĂŁ 5 huyÖn(c) . QuËn Cöu §Þc cĂŁ 8 huyÖn(d) . (5) NiÂȘn hiÖu Hžn HiÕn §Õ, Trung QuĂšc (196 − 219). (a) Kh«ng cĂŁ huyÖn Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i nh− cña nhÎŒ Hžn ; thÂȘm cžc huyÖn : Giao H−ng, VĂČ Ninh, Nam §Þnh, H¶i B×nh. (b) T− PhĂš, Di Phong, TrÂčm Ng«, KiÕn SÂŹ, Th−ĂȘng LÂčc, PhĂŻ LÂčc, TĂŻng NguyÂȘn. (c) Theo y nh− cžc huyÖn ÂźĂȘi nhÎŒ Hžn. (d) Cöu §Þc, HÎŒm Hoan, Nam Lšng, D−¬ng ToÂči, PhĂŻ Linh, KhĂłc T−, PhĂš D−¬ng, §« VÊn. (Âź) MÂȘ Linh, Gia Ninh, Ng« §Þnh, Phong SÂŹn, L©m T©y, T©y §Âčo. (e) VĂČ B×nh,VĂČ H−ng, Cšn Ninh, PhĂŻ An, Phong KhÂȘ, Kim SÂŹn, An §Þnh (5) . (g) Nam B×nh, §šng X−¬ng, TĂ” Všn, §éc ChÊt, Ch©u Quan, HĂźp PhĂš. (1) Di cĂŁ lÏ chØ ng−ĂȘi ChÎŒm ; LÂčo cĂŁ lÏ chØ ng−ĂȘi M−ĂȘng LÎŒo hĂ„i Êy. (2) NguyÂȘn všn "cËp Cöu Ch©n thuĂ©c quĂšc tam thËp d− huyÖn". NguyÂȘn ¼Êt Cöu Ch©n hĂ„i Ÿã thuĂ©c vÒ nhÎŒ TÊn, §Όo HoÎŒng Ÿžnh lÊy ¼−üc.
QuËn T©n X−¬ng cĂŁ 6 huyÖn(Âź) . QuËn VĂČ B×nh cĂŁ 7 huyÖn(e) . QuËn HĂźp PhĂš cĂŁ 6 huyÖn(g) . VÒ sau ng−ĂȘi L©m Êp(1) th−ĂȘng ¼Õn c−íp quËn NhËt Nam, quËn Cöu Ch©n v× khi Êy quËn Giao Ch©u suy yÕu. Kho¶ng nšm NguyÂȘn Gia(2) ,nhÎŒ TĂšng sai §Όn §Âčo TÕ lÎŒm thĂž sö Giao Ch©u dÑp yÂȘn ¼−üc L©m Êp. VĂČ ÂźĂ• nhÎŒ L−¬ng lÂči chia Giao Ch©u ¼Æt ra ži Ch©u, rĂ„i ŸÊi quËn NhËt Nam gĂ€i lÎŒ §Þc Ch©u. TĂ” nhÎŒ Hžn trĂ« vÒ sau, cho ch©u ¼−üc thĂšng trÞ cžc quËn. §ĂȘi LĂŽc TriÒu(3) vÉn theo nh− thÕ. ChĂžc thĂž sö Giao Ch©u thĂšng trÞ 7 chĂžc quËn thĂł. NhÎŒ L−¬ng nšm §Âči §Äng(4) thĂž 7 [541] chĂžc Qu©n gižm quËn Cöu §Þc lÎŒ LĂœ B«n(a) nĂŠi lÂȘn, Âźem qu©n Ÿžnh ÂźuĂŠi ThĂž sö lÎŒ TiÂȘu T−, chiÕm giĂ· lÊy thÎŒnh Long BiÂȘn, lÂči Ÿžnh phž ¼−üc L©m Êp Ă« Cöu §Þc, rĂ„i x−ng lÎŒ hoÎŒng ¼Õ, ¼Æt quĂšc hiÖu lÎŒ n−íc VÂčn Xu©n. Khi qu©n nhÎŒ L−¬ng sang x©m lÊn, ¼Õn s«ng T« LÞch, qu©n cña vua bÞ thua, chÂčy vÎŒo thÎŒnh Gia Ninh, lÂči chÂčy vÎŒo chç ng−ĂȘi LÂčo Ă« quËn T©n X−¬ng rĂ„i chÕt. Anh lÎŒ LĂœ ThiÂȘn B¶o cĂŻng viÂȘn t−íng ng−ĂȘi cĂŻng hĂ€ lÎŒ LĂœ PhËt Tö thu qu©n vÎŒo quËn Cöu Ch©n, giĂ· lÊy Ÿéng D· Nšng(b) x−ng lÎŒ §Όo Lang v−¬ng. RĂ„i ÂźÂči t−íng [cña TiÒn LĂœ Nam §Õ] lÎŒ TriÖu Quang PhĂŽc Âźem qu©n Ÿãng Ă« ¼Çm NhÊt DÂč(c) , x−ng lÎŒ DÂč TrÂčch v−¬ng(d) chĂšng nhau vĂ­i qu©n nhÎŒ L−¬ng, qu©n L−¬ng tan vĂŹ bĂĄ chÂčy. Quang PhĂŽc mĂ­i vÎŒo Ă« thÎŒnh Long BiÂȘn. Khi Êy §Όo Lang v−¬ng Ÿ· chÕt, PhËt Tö nĂši ng«i(Âź) ŸÚc suÊt qu©n (3) Ng−ĂȘi ChiÂȘm ThÎŒnh sau nÎŒy. (4) NiÂȘn hiÖu TĂšng Všn §Õ, Trung QuĂšc (424 − 453). (5) Theo TÊn th− ¼Þa lĂœ chÝ dÉn Ă« trong P§§C th× lÎŒ hai huyÖn TiÕn SÂŹn vÎŒ An VĂČ. (a) TĂžc lÎŒ TiÒn LĂœ Nam ¼Õ. (b) ThuĂ©c Ai Lao. (c) Nay lÎŒ b·i TĂč NhiÂȘn, huyÖn §«ng An [H−ng YÂȘn]. (d) TĂžc TriÖu ViÖt v−¬ng. (d) TĂžc HËu LĂœ Nam ¼Õ. (Âź) Nay lÎŒ x· Th−üng Cžt, HÂč Cžt huyÖn TĂ” LiÂȘm [HÎŒ §«ng]. (e) Giao ChØ, TĂšng B×nh, Long BiÂȘn, Chu DiÂȘn, Long B×nh, Gia Ninh, T©n X−¬ng, An Nh©n, B×nh §Âčo. (1) Sžu triÒu vua Ă« Trung QuĂšc : Ng«, §«ng TÊn, TĂšng, TÒ, L−¬ng, TrÇn. (2) NiÂȘn hiÖu L−¬ng VĂČ ÂźĂ•, Trung QuĂšc.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí chĂłng, cĂŻng TriÖu ViÖt v−¬ng Ÿžnh nhau Ă« ¼Êt Thži B×nh, rĂ„i gi¶ng hßa vĂ­i nhau, cŸt b·i Qu©n ThÇn lÎŒm giĂ­i hÂčn(e) . TriÖu ViÖt v−¬ng(1) dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« thÎŒnh € DiÂȘn. Sau Âźem qu©n Ÿžnh diÖt TriÖu, x−ng lÎŒ Nam §Õ, Ÿãng Ÿ« Ă« € DiÂȘn rĂ„i lÂči thiÂȘn sang Phong Ch©u. Sau bÞ nhÎŒ TĂŻy diÖt mÊt. NhÎŒ TĂŻy chia Giao Ch©u ra lÎŒm 5 quËn(2) , 32 huyÖn. QuËn Giao ChØ cĂŁ 9 huyÖn(g) . QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 7 huyÖn(a) . QuËn NhËt Nam cĂŁ 8 huyÖn(b) . QuËn L©m Êp cĂŁ 4 huyÖn(c) . QuËn TĂŸ ¶nh cĂŁ 4 huyÖn(d) . §Çu ÂźĂȘi VĂČ Â§Ăžc(3) nhÎŒ §−ĂȘng lÊy hai huyÖn Giao CĂšc, Kim An Ă« quËn NhËt Nam lÎŒm TrÝ Ch©u ¼Æt riÂȘng mĂ©t chĂžc thĂž sö, rĂ„i mĂ­i ŸÊi chĂžc thĂž sö Giao Ch©u lÎŒm chĂžc Ÿ« ŸÚc. §Õn ¼Çu nšm VÜnh Huy(4) , mĂ­i ¼Æt phñ An Nam Ÿ« hĂ©, coi 12 ch©u, 50 huyÖn : Ch©u Giao cĂŁ 8 huyÖn(Âź) . (3) B¶o TriÖu ViÖt v−¬ng dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« thÎŒnh € DiÂȘn lÎŒ kh«ng Ÿóng. Theo cžc sö chÐp th× chÝnh PhËt Tö sau khi gi¶ng hßa, dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« € DiÂȘn. (4) Theo TĂŻy ¼Þa lĂœ chÝ dÉn trong P§§C th× cĂŁ 6 quËn : thÂȘm quËn ¶i Âąm, gĂ„m cĂŁ 4 huyÖn : T©n Dung, Ch©n Long, §a N«ng, An LÂčc. (a) Cöu Ch©n, Di Phong, T− PhĂš, Long An, Qu©n An, An ThuËn, NhËt Nam. (b) Cöu §Þc, HoÎŒi Hoan, PhĂš D−¬ng, ViÖt Th−ĂȘng, Kim Ninh, Giao CĂšc, An ViÔn, Quang An. (c) T−üng PhĂš, Kim SÂŹn, Giao Giang, Nam CĂčc. (d) TĂŸ ¶nh, Chu Ng«, ThĂ€ L·nh. T©y QuyÓn vÎŒ ThĂ€ L·nh lÎŒ huyÖn thuĂ©c quËn Giao ChØ Ă« ÂźĂȘi Hžn, cßn ba huyÖn kia lÎŒ huyÖn thuĂ©c quËn NhËt Nam ÂźĂȘi Hžn. (Âź) TĂšng B×nh, Nam §Þnh, Thži B×nh, Giao ChØ, Chu DiÂȘn, Long BiÂȘn, B×nh §Âčo, VĂČ B×nh. (e) € L«i, Hoa Thanh, Ninh H¶i. (g) Gia Ninh, ThĂ”a HĂŁa, T©n X−¬ng, Cao SÂŹn, Ch©u LĂŽc. (h) Nhu ViÔn, §−ĂȘng L©m, PhĂłc LĂ©c. (i) D−¬ng TuyÒn, LĂŽc Thñy, La ThiÒu. (k) H©n ThÎŒnh, PhĂł XuyÂȘn, B×nh T©y, LÂčc Quang, LÂčc DiÔm, M· Long (4) , §a V©n. (l) Trung NghÜa, Long Tr×, T− N«ng, VĂČ Â§Ă©ng, VĂČ Dung, VĂČ Kim. (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao TĂŠ, Trung QuĂšc (618 − 626). (2) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng (650 − 655).
Ch©u LĂŽc cĂŁ 3 huyÖn(e) . Ch©u Phong cĂŁ 5 huyÖn(g) . Ch©u PhĂłc LĂ©c cĂŁ 3 huyÖn(h) . Ch©u Thang cĂŁ 3 huyÖn(i) . Ch©u Chi cĂŁ 7 huyÖn(k) . Ch©u DiÔn cĂŁ 6(1) huyÖn(l) . Ch©u VĂČ Nga cĂŁ 7 huyÖn(a) . Ch©u VĂČ An cĂŁ 2 huyÖn(b) . Ch©u ži cĂŁ 6 huyÖn(c) . Ch©u Hoan cĂŁ 4 huyÖn(d) . Ch©u Tr−ĂȘng cĂŁ 4 huyÖn(Âź) . LĂȘi žn : Ch©u Giao lÎŒ ¼Êt [cña n−íc] LÂčc ÂźĂȘi x−a, nhÎŒ Hžn gĂ€i lÎŒ quËn Giao ChØ, ÂźĂȘi HËu Hžn ŸÊi lÎŒ Giao Ch©u, thĂšng trÞ cžc quËn, ÂźĂȘi LĂŽc triÒu cĂČng theo thÕ. Ch©u PhĂłc LĂ©c cĂČng lÎŒ ¼Êt [cña n−íc] LÂčc tr−íc vÎŒ lÎŒ ¼Êt T−üng quËn Ă« ÂźĂȘi TÇn. Nšm TĂŠng Ch−¬ng(2) thĂž 6 ÂźĂȘi §−ĂȘng, thĂž sö quËn TrÝ Ch©u lÎŒ TÂč Phžp ThÎŒnh lÊy ¼Êt §−ĂȘng L©m cĂČ ÂźĂ†t lÎŒm ch©u PhĂłc LĂ©c. HuyÖn Nhu ViÔn nay lÎŒ huyÖn Gia ViÔn. HuyÖn §−ĂȘng L©m nay lÎŒ ¼Êt huyÖn HoÎŒi An, MÜ L−¬ng. Ch©u ži lÎŒ ¼Êt T−üng QuËn ÂźĂȘi TÇn, nhÎŒ Hžn gĂ€i lÎŒ quËn Cöu Ch©n, tĂ” nhÎŒ TÊn trĂ« vÒ sau cĂČng thÕ. Ch©u Hoan x−a (3) Theo P§§C th× cĂŁ 7 huyÖn, kh«ng cĂŁ huyÖn VĂČ Â§Ă©ng, thÂȘm huyÖn VĂČ Lang vÎŒ huyÖn HoÎŒi Hoan. (4) VSTGCM chÐp lÎŒ Âąn Long : P§§C chÐp lÎŒ T− Long. (a) VĂČ Nga, M· ThÂčch (2) , VĂČ NghÜa, VĂČ Di, VĂČ DuyÂȘn, VĂČ Lao, L−¬ng SÂŹn. (b) VĂČ An, L©m Giang. (c) Cöu Ch©n, An ThuËn, SĂŻng B×nh, Qu©n Ninh, NhËt Nam, Tr−ĂȘng L©m. (d) Cöu §Þc, PhĂš D−¬ng, ViÖt Th−ĂȘng, HoÎŒi Hoan. (Âź) Všn D−¬ng, §Äng Thži, Tr−ĂȘng SÂŹn, KĂș Th−ĂȘng. (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng, Trung QuĂšc (xÐt niÂȘn hiÖu nÎŒy chØ cĂŁ hai nšm, kh«ng cĂŁ nšm thĂž 6). (2) Theo P§§C kh«ng cĂŁ M· ThÂčch, mÎŒ lÎŒ Nh− M·.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí lÎŒ n−íc ViÖt Th−ĂȘng. §ĂȘi TÇn thuĂ©c vÒ ¼Êt T−üng QuËn, ÂźĂȘi Hžn thuĂ©c vÒ quËn Cöu Ch©n, Ng« ¼Æt lÎŒ quËn Cöu §Þc, ÂźĂȘi LĂŽc triÒu cĂČng theo thÕ. §Õn TĂŻy ¼Æt lÎŒ ch©u Hoan, lÂči ¼Æt lÎŒ quËn NhËt Nam. NhÎŒ §−ĂȘng lÂči ¼Æt lÎŒ ch©u Hoan cĂČng gĂ€i lÎŒ quËn NhËt Nam. Ch©u Phong lÎŒ n−íc Všn Lang ÂźĂȘi x−a, thuĂ©c vÎŒo T−üng QuËn ÂźĂȘi TÇn, vÎŒ thuĂ©c quËn Giao ChØ ÂźĂȘi Hžn, Ng« gĂ€i lÎŒ T©n H−ng, TÊn ŸÊi lÎŒm T©n X−¬ng, TrÇn ¼Æt lÎŒ H−ng Ch©u, TĂŻy lÂči ŸÊi lÎŒm Phong Ch©u, sau gĂ©p c¶ vÎŒo quËn Giao ChØ. §Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng lÊy huyÖn Gia Ninh cña quËn Giao ChØ ¼Æt ra ch©u Phong. Ch©u LĂŽc ÂźĂȘi TÇn lÎŒ ¼Êt T−üng QuËn, ÂźĂȘi Hžn thuĂ©c quËn Giao ChØ. L−¬ng chia ra lÎŒm ch©u HoÎŒng vÎŒ quËn Ninh H¶i, TĂŻy ŸÊi lÎŒm ch©u V−¬ng. §Õn ÂźĂȘi §−ĂȘng ŸÊi lÎŒm ch©u LĂŽc. Ch©u DiÔn cĂČng lÎŒ ch©u Hoan, ¼Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng ¼Æt lÎŒm ch©u Hoan, sau ŸÊi lÎŒm ch©u DiÔn mÎŒ lËp riÂȘng ch©u Hoan ra. HuyÖn Trung NghÜa vÎŒ huyÖn Long Tr× cĂŁ lĂłc gĂ€i lÎŒ quËn, cĂŁ lĂłc lÂči gĂ€i lÎŒ quËn DiÔn Thñy. §Êt ch©u Tr−ĂȘng cĂČng lÎŒ ch©u PhĂłc LĂ©c. Cßn nh− ch©u Chi ngĂȘ nay lÎŒ tØnhH−ng HĂŁa. Ch©u VĂČ Nga ngĂȘ nay lÎŒ tØnh Thži NguyÂȘn. Ch©u Thang ngĂȘ nay lÎŒ tØnh TuyÂȘn Quang. Ch©u VĂČ An ngĂȘ nay lÎŒ tØnh Qu¶ng YÂȘn. LÂči lĂłc ¼Çu nhÎŒ §−ĂȘng, th× ch©u L©m cĂŁ 3 huyÖn(a) ch©u C¶nh cĂŁ 3 huyÖn(b) ¼Òu lÎŒ ¼Êt L©m Êp. LĂłc ¼Çu nhÎŒ §−ĂȘng thu phĂŽc ¼−üc L©m Êp ¼Æt vÎŒo trong vßng cÂŹ my, nh−ng vÉn giao quyÒn cho ch©u Hoan Ă« cĂąi nam tr«ng coi. Sau Ÿã lÂči nhËp vÎŒo L©m Êp. [§Êt Êy] tĂžc lÎŒ ThuËn HĂŁa, Qu¶ng Nam ÂźĂȘi nay. * * * Kho¶ng ÂźĂȘi Khai NguyÂȘn(1) Mai ThĂłc Loan Ă« ch©u Hoan Âźem qu©n Ÿžnh chiÕm giĂ· lÊy ch©u(c) , x−ng lÎŒ HŸc §Õ rĂ„i bÞ qu©n nhÎŒ §−ĂȘng diÖt (a) L©m Êp, Kim Long, H¶i GiĂ­i. (b) TĂŸ ¶nh, Do Všn, Chu Ng«. (c) Nay lÎŒ huyÖn Nam §−ĂȘng [NghÖ An]. (d) Nay cĂŁ ¼Òn thĂȘ Ă« x· ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng §Þc.
mÊt. §Çu ÂźĂȘi ChÝ §Þc(1) ŸÊi lÎŒm TrÊn Nam Ÿ« hĂ© phñ, ÂźÂŸp La ThÎŒnh, sau lÂči ŸÊi lÎŒm An Nam Ÿ« hĂ© phñ. Kho¶ng ÂźĂȘi Trinh NguyÂȘn(2) , ng−ĂȘi Ă« huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒ PhĂŻng H−ng nĂŠi lÂȘn Âźem qu©n Ÿžnh Kinh l−üc sĂž lÎŒ Cao ChÝnh B×nh, vÎŒo chiÕm giĂ· phñ thÎŒnh. Ch−a ¼−üc bao l©u th× PhĂŻng H−ng chÕt(d) . §« hĂ© lÎŒ TriÖu X−¬ng sang ta, sai ng−ĂȘi dĂŽ con PhĂŻng H−ng ra ¼Çu hÎŒng, ÂźÂŸp thÂȘm La ThÎŒnh. NhÎŒ §−ĂȘng lÂči ¼Æt chĂžc Ÿ« ŸÚc Ă« ch©u Phong vÎŒ ch©u Hoan. Khi Êy cžc ch©u thuĂ©c [phñ Ÿ« hĂ©] ¼Òu ¼Æt thĂž sö ¼Ó thĂšng trÞ cžc ch©u cÂŹ my. §Çu ÂźĂȘi NguyÂȘn Hßa [808] Tr−¬ng Chu lÎŒm §« hĂ©, ÂźÂŸp thÂȘm thÎŒnh §Âči La. LÂči nh©n v× thÎŒnh hai ch©u Hoan, ži tr−íc bÞ HoÎŒn V−¬ng n−íc L©m Êp(3) phž hñy nÂȘn Chu bŸt ÂźÂŸp lÂči hÕt. ThĂȘi [§−ĂȘng] MĂŽc T«ng, §« hĂ© lÎŒ LĂœ NguyÂȘn TĂš cho r»ng cöa thÎŒnh cĂŁ n−íc ch¶y ng−üc, sĂź trong ch©u cĂŁ nhiÒu ng−ĂȘi lÎŒm ph¶n, mĂ­i dĂȘi phñ thÎŒnh ¼Õn ngoÎŒi cöa §«ng Quan. ThĂȘi [§−ĂȘng] KÝnh T«ng lÂči dĂȘi chç phñ trÞ ¼Õn huyÖn TĂšng B×nh(4) . ThĂȘi [§−ĂȘng] Ăœ T«ng, ng−ĂȘi Nam ChiÕu th−ĂȘng ¼Õn quÊy nhiÔu, Ÿžnh lÊy phñ thÎŒnh, vua §−ĂȘng mĂ­i ŸÊi phñ lĂŸ §« hĂ© ra trÊn H¶i M«n(5) , rĂ„i sai Cao BiÒn lÎŒm [chiÂȘu th¶o sĂž Ă«] §« hĂ©, Ÿžnh phž ¼−üc Nam ChiÕu. Nh©n Ÿã vua ¼Æt qu©n TÜnh H¶i Ă« Giao Ch©u cho Cao BiÒn lÎŒm tiÕt Ÿé sĂž. Cao BiÒn giĂ· lÊy chç phñ trÞ, ÂźÂŸp thÎŒnh §Âči La. BÎŒi th«ng luËn cña sö thÇn hĂ€ Ng«(6) : XÐt lĂłc ¼Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng chia thiÂȘn hÂč ra lÎŒm 15 ÂźÂčo, lÊy ¼Êt 9 quËn cña nhÎŒ Hžn lÎŒm ÂźÂčo LÜnh Nam, cßn ¼Êt An Nam ¼Æt lÎŒm phñ Ÿ« hĂ©, ¼Òu thuĂ©c vÎŒo ÂźÂčo LÜnh Nam thĂšng trÞ. §Õn nšm VĂČ Â§Ăžc thĂž 5 [622] gĂ€i lÎŒ Giao Ch©u. TĂ” ÂźĂȘi §iÒu LĂ©(7) trĂ« (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng HuyÒn T«ng, Trung QuĂšc (713 − 741). (2) NiÂȘn hiÖu cña §−ĂȘng TĂłc T«ng (756 − 757). (3) NiÂȘn hiÖu cña §−ĂȘng §Þc T«ng (785 − 802). (1) Theo P§§C th× HoÎŒn V−¬ng lÎŒ mĂ©t tÂȘn khžc cña n−íc L©m Êp. (2) Theo VSTGCM th× huyÖn nÎŒy sau nÎŒy lÎŒ huyÖn SiÂȘu LoÂči, tĂžc ThuËn ThÎŒnh (BŸc Ninh). (3) Theo Thanh nhÊt thĂšng chÝ th× Ă« huyÖn Bžc BÂčch, ch©u UÊt L©m (Qu¶ng T©y). (4) Trong ViÖt sö tiÂȘu žn cña Ng« Th× SÜ cĂŁ nhĂ·ng ÂźoÂčn th«ng luËn kh«ng rĂą cña chÝnh Ng« Th× SÜ hay cña mĂ©t ng−ĂȘi nÎŒo viÕt, hiÖn ch−a kh¶o ¼−üc. (5) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng, Trung QuĂšc (679).
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí vÒ sau kh«ng gĂ€i lÎŒ Giao Ch©u mÎŒ gĂ€i lÎŒ An Nam. TĂ” VĂČ ÂźĂ• TriÖu §Ό trĂ« vÒ sau, hÂŹn 1000 nšm lÂči thuĂ©c vÒ Trung QuĂšc. TÂči sao nhĂ·ng n−íc L©m Êp, PhĂŻ Nam, Ch©n LÂčp, Ai Lao, tuy ¼Òu lÎŒ nhĂ·ng n−íc nhĂĄ mĂ€n mÎŒ cßn cĂŁ qu©n trâˆ’Ă«ng, kh«ng ¼Õn nçi lÖ thuĂ©c quž nh− n−íc Nam m×nh ? V× r»ng cžc n−íc Êy Ă« chç b·i biÓn ch©n nĂłi, nh©n d©n tiÒn cña ¼Òu kh«ng bĂą lÎŒm mĂši lĂźi cho Trung QuĂšc, cho nÂȘn hÔ trži mÖnh lÖnh th× Ÿžnh, phĂŽc tĂŻng th× tha, lÔ triÒu cĂšng cĂŁ hay kh«ng cĂČng kh«ng thÌm tržch. Cßn n−íc Nam ta lÎŒ mĂ©t nÂŹi Ÿ« hĂ©i lĂ­n Ă« ph−¬ng Nam, ruĂ©ng cÊy lĂła tĂšt, ¼Êt trĂ„ng d©u tĂšt, nĂłi sÂœn vÎŒng bÂčc, biÓn sÂœn ch©u ngĂ€c, ng−ĂȘi Ă« Ÿ©u ¼Õn bu«n bžn cĂČng lÎŒm giÎŒu ¼−üc c¶. Cži tiÕng phong phĂł Êy ŸÄn Âźi xa, nÂȘn Trung QuĂšc lĂłc nÎŒo cĂČng nghÜ cžch chiÕm ¼Êt cña n−íc m×nh, ¼Æt ra quËn huyÖn ¼Ó cai trÞ Ÿ· tĂ” l©u rĂ„i. LĂłc ch−a lÊy ¼−üc th× nghÜ cžch ¼Ó lÊy ; lĂłc Ÿ· lÊy ¼−üc rĂ„i th× kh«ng chÞu bĂĄ ra nĂ·a. [VÒ phÝa ta] ¼−ĂȘng ¼−ĂȘng mĂ©t n−íc to tžt, thiÕu g× ng−ĂȘi anh hĂŻng hÎŒo kiÖt, hž lÂči thÝch nhŸm mŸt cĂłi ¼Çu ¼Ó cho bĂ€n Ÿ« ŸÚc, thĂž sö sai khiÕn ru ? ChØ v× n−íc bÞ nĂ©i thuĂ©c Ÿ· l©u, chia quËn ¼Æt quan r¶i ržc khŸp cžc nÂŹi, ra oai ra phĂłc, ¼Õn Ÿ©u ai cĂČng ph¶i v©ng theo, cho nÂȘn mĂ©t ng−ĂȘi thĂŠ hÎŒo(1) nĂŠi dËy th× quËn thĂł Ÿžnh ¼Ó diÖt Âźi ; mĂ©t quËn thĂł nĂŠi dËy th× thĂž sö kÕt hĂźp lÂči Ÿžnh ngay. MĂ©t thĂž sö nĂŠi dËy th× Trung QuĂšc Âźem toÎŒn lĂčc sang Ÿžnh. Nh− LĂœ TĂšn(2) , Tr−¬ng ThÂčc(3) vÒ ÂźĂȘi TÊn, D−¬ng Thanh(4) LĂœ MÂčnh Thu, HĂ·u NgÂčn(5) , Mai ThĂłc Loan(6) , V−¬ng Thšng TriÒu(1) vÒ ÂźĂȘi (1) Ng−ĂȘi hÎŒo trâˆ’Ă«ng Ă« mĂ©t ¼Þa ph−¬ng. (2) LÎŒm thži thĂł quËn Cöu Ch©n. Nšm 380, chiÕm giĂ· ch©u, chĂšng mÖnh lÖnh nhÎŒ TÊn, bÞ Thži thĂł quËn Giao ChØ lÎŒ §ç ViÖn dÑp. (3) ChÝnh tÂȘn lÎŒ L−¬ng ThÂčc, nguyÂȘn lÎŒm Thži thĂł T©n X−¬ng. §ĂȘi TÊn HuÖ ¼Õ (290 − 306) hĂ€p qu©n v©y ThĂž sö V−¬ng L−üng Ă« Long BiÂȘn, tĂč lÎŒm Thži thĂł Giao ChØ. Sau bÞ §Όo Kh¶n dÑp (theo An Nam chÝ nguyÂȘn vÎŒ An Nam chÝ l−üc). (4) NguyÂȘn lÎŒm ThĂž sö ch©u Hoan, giÕt LĂœ T−üng CĂŠ, sau bÞ QuÕ TrĂ€ng VĂČ dÑp. (5) ChÝnh lÎŒ LĂœ MÂčnh Thu vÎŒ BØ NgÂčn, theo An Nam chÝ nguyÂȘn vÎŒ An Nam chÝ l−üc. Cßn Giao chØ di biÂȘn chÐp lÎŒ LĂœ MÂčnh Phong vÎŒ LĂœ BØ SÇm. Tr−íc Thu lÎŒm T− m· ch©u DiÔn, NgÂčn lÎŒm ThĂž sö ch©u Phong nĂŠi lÂȘn chĂšng vĂ­i triÒu ¼×nh nhÎŒ §−ĂȘng, tĂč x−ng lÎŒm An Nam tiÕt Ÿé sĂž. Nšm 782, bÞ PhĂŽ (hay TÂč) L−¬ng Giao dÑp. (6) TĂžc Mai HŸc ¼Õ. SĂč tÝch Ÿ· cĂŁ chÐp Ă« sö ViÖt.
§−ĂȘng ¼Òu nh− thÕ c¶. Hai nhÎŒ LĂœ vÎŒ nhÎŒ TriÖu(2) Ă« n−íc ta ¼Òu giĂ· ¼−üc cĂąi ¼Êt, x−ng hiÖu vua ¼Õn nšm sžu m−¬i nšm lÎŒ v× khi Êy ¼−¬ng lĂłc nhÎŒ L−¬ng, nhÎŒ TrÇn Ă« Trung QuĂšc tÂčm n−¬ng nžu mĂ©t nÂŹi ; Giang T¶(3) v× lŸm viÖc, nÂȘn kh«ng ¼Ó Ăœ lŸm vÒ Giao Ch©u. Cßn nh− ¼−¬ng lĂłc nhÎŒ Hžn, nhÎŒ §−ĂȘng toÎŒn thÞnh, th× khi nÎŒo hĂ€ chÞu bĂĄ cĂąi ¼Êt Ÿ· lÊy ¼−üc vÎŒ ŸÄ cĂšng hiÕn vÉn ¼−üc hâˆ’Ă«ng cña hĂ€, mÎŒ ¼Ó cho ta tĂč lËp thÎŒnh mĂ©t n−íc lĂ­n Ă« ngoÎŒi ¼Êt NgĂČ LÜnh. ThÕ cho nÂȘn lu«n lu«n cĂŁ lĂłc nĂŠi lÂȘn, rĂ„i lÂči bÞ diÖt, chung quy bÞ hĂ€ khÐp lÎŒ ph¶n bÂčn. C¶ trÂȘn d−íi ngh×n nšm vÉn ph¶i lÖ thuĂ©c vÎŒo Trung QuĂšc vÎŒ chia lÎŒm quËn huyÖn cĂČng lÎŒ thÕ bŸt buĂ©c ph¶i nh− vËy. HuĂšng chi Ăœ trĂȘi ch−a muĂšn cho n−íc m×nh ¼−üc b×nh trÞ, lÂči ŸÊ lçi cho tĂč viÖc ng−ĂȘi thÕ nÎŒo ¼−üc. * * * CuĂši ÂźĂȘi §−ĂȘng, Cao BiÒn kh«ng lÎŒm trÊn thñ nĂ·a, Giao Ch©u rĂši loÂčn, thĂŠ hÎŒo lÎŒ KhĂłc ThĂ”a DĂŽ ng−ĂȘi Ă« HĂ„ng Ch©u chiÕm cĂž lÊy thÎŒnh, tĂč x−ng lÎŒ tiÕt Ÿé sĂž. RĂ„i ¼Õn chžu lÎŒ ThĂ”a MÜ nĂši chĂžc, yÂȘu cÇu nhÎŒ L−¬ng cho lÎŒm tiÕt Ÿé sĂž. Khi Êy chĂła nhÎŒ Nam Hžn chiÕm giĂ· ¼Êt PhiÂȘn Ngung, Âźem qu©n Ÿžnh bŸt ¼−üc ThĂ”a MÜ, rĂ„Ă— ¼Æt thĂž sö. ViÂȘn t−íng cña KhĂłc lÎŒ D−¬ng DiÂȘn NghÖ − ng−ĂȘi Ă« ži Ch©u nĂŠi lÂȘn Âźem qu©n Ÿžnh lÊy lÂči ch©u thÎŒnh, tĂč x−ng lÎŒ TiÕt Ÿé sĂž. RĂ„i sau bÞ nha t−íng lÎŒ KiÒu C«ng TiÔn giÕt chÕt. Khi Êy mĂ©t biÖt t−íng cña DiÂȘn NghÖ, ng−ĂȘi huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒ Ng« QuyÒn, giÕt C«ng TiÔn, Ÿžnh phž qu©n Nam Hžn Ă« s«ng BÂčch §»ng, tĂč lËp lÎŒm vua, Ÿãng Ÿ« Ă« Loa thÎŒnh(a) . RĂ„i sau trong n−íc rĂši loÂčn, cžc nÂŹi tranh nhau nĂŠi dËy. (7) ThĂž sö ch©u Phong. Nšm 828, giĂ· ch©u chĂšng lÂči phñ Ÿ« hĂ©, bÞ HÎŒn Šíc giÕt. (8) TĂžc LĂœ Nam ¼Õ vÎŒ TriÖu ViÖt v−¬ng. (9) TÂȘn mĂ©t tØnh Ă« vÒ phÝa Ÿ«ng s«ng Tr−ĂȘng Giang, cĂąi ¼Êt thuĂ©c tØnh Giang T«, Trung QuĂšc b©y giĂȘ. §©y lÎŒ chØ nhÎŒ Ng«. (a) TĂžc lÎŒ TiÒn Ng« v−¬ng. (b) Nay lÎŒ huyÖn BÂčch HÂčc [PhĂł ThĂ€]. (c) TĂžc lÎŒ lÎŒng VÜnh Mç, huyÖn An LÂčc [VÜnh PhĂłc] ngÎŒy nay, cĂČng tĂžc lÎŒ NguyÔn Gia Loan. (d) CĂČng cĂŁ ng−ĂȘi b¶o lÎŒ Ă« Giao Thñy [Nam §Þnh]. (Âź) LÎŒng B¶o §Ό, huyÖn Thanh Oai, phñ Ăžng ThiÂȘn.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Ă« B×nh KiÒu cĂŁ Ng« X−¬ng XÝ. Ă« Phong Ch©u(b) cĂŁ KiÒu Tam ChÕ. Ă« Tam §ži(c) cĂŁ NguyÔn Thži B×nh. Ă« §−ĂȘng L©m(d) cĂŁ Ng« L·m c«ng. Ă« §ç §éng(Âź) cĂŁ §ç C¶nh ThÂčc. Ă« SiÂȘu LoÂči [BŸc Ninh] cĂŁ LĂœ L·ng c«ng. Ă« TiÂȘn Du(e) cĂŁ NguyÔn LÖnh c«ng. Ă« TÕ Giang(g) cĂŁ L· Tž c«ng. Ă« T©y PhĂŻ LiÖt [HÎŒ §«ng] cĂŁ NguyÔn HĂ·u c«ng. Ă« HĂ„i HĂ„ [PhĂł ThĂ€] cĂŁ KiÒu LÖnh c«ng(a) . Ă« §»ng Ch©u(b) cĂŁ PhÂčm Phßng žt. Ă« BĂš H¶i KhÈu(1) cĂŁ TrÇn Minh c«ng. GĂ„m tÊt c¶ 12 sĂž qu©n cĂŻng tranh nhau ŸÞng ¼Çu. Khi Êy §inh TiÂȘn HoÎŒng Ă« Hoa L− bŸt ¼Çu ¼Õn n−¬ng tĂča TrÇn Minh c«ng. RĂ„i nh©n cĂŁ qu©n lÝnh cña Minh c«ng, Ÿžnh phž ¼−üc c¶ cžc sĂž qu©n, thĂšng nhÊt ¼−üc c¶ n−íc, chia trong n−íc lÎŒm 10 ÂźÂčo(c) . Nšm Ăžng ThiÂȘn thĂž 9 (e) Nay cĂŁ ¼Òn thĂȘ Ă« lÎŒng Xung KhÂȘ, huyÖn TiÂȘn Du [BŸc Ninh]. (g) Nay lÎŒ Všn Giang [H−ng YÂȘn]. (a) Nay Ă« Hoa KhÂȘ, TrÇn Xž (4) cĂŁ nÒn thÎŒnh cĂČ. (b) Nay lÎŒ Kim §éng [H−ng YÂȘn]. (c) TÂȘn ÂźÂčo ch−a rĂą. Hoa L− nay lÎŒ huyÖn Gia ViÔn, phñ Tr−ĂȘng An [Ninh B×nh], ÂźĂȘi §inh, LÂȘ ¼Òu Ÿãng Ÿ« Ă« ¼Êy. (d) Khi Êy phong cho cžc con ra Ă« cžc ch©u huyÖn nh− §inh Ă« Phong Ch©u, NgËn Ă« PhĂŻ Lan ; §Ünh Ă« NgĂČ HuyÖn Giang (5) ; T−¬ng Ă« §ç §éng Giang ; KÝnh Ă« huyÖn KiÒn §Ό, huyÖn MÂčt LiÂȘn ; Mang Ă« ch©u VĂČ LĂŽc (6) ; §Ò Ă« BŸc NgÂčn ch©u CĂŠ L·m. Con nu«i Ă« lÎŒng PhĂŻ §ži. (Âź) GĂ€i lÎŒ phñ bŸt ¼Çu tĂ” ¼Êy. (e) Tr−íc gĂ€i lÎŒ CĂŠ HiÒn. (g) TĂžc thÎŒnh Thšng Long. (h) Nay thuĂ©c An Qu¶ng. (1) TĂžc cöa BĂš, Ă« x· KĂș BĂš, huyÖn VĂČ TiÂȘn nay thuĂ©c Thži B×nh.
[1002] ÂźĂȘi LÂȘ §Âči HÎŒnh, ŸÊi 10 ÂźÂčo lÎŒm lĂ©, phñ, ch©u(d) . §Õn Khai Minh v−¬ng(1) , ŸÊi §»ng Ch©u lÎŒm phñ Thži B×nh(Âź) . LĂœ Thži TĂŠ lÊy ¼−üc n−íc rĂ„i, tĂ” Ÿéng Hoa L− dĂȘi ra Ÿãng Ă« thÎŒnh §Âči La, ŸÊi tÂȘn lÎŒ thÎŒnh Thšng Long, ŸÊi ch©u CĂŠ Phžp(e) lÂȘn lÎŒm phñ ThiÂȘn §Þc [BŸc Ninh], ŸÊi s«ng BŸc Giang lÎŒm s«ng ThiÂȘn §Þc(2) , ŸÊi thÎŒnh Hoa L− lÎŒm phñ Tr−ĂȘng An. Chia 10 ÂźÂčo lÎŒm 24 lĂ© ; ch©u ži, ch©u Hoan ŸÊi lÎŒm trÂči ; ŸÊi phñ Ăžng ThiÂȘn(g) lÎŒm Nam Kinh, lÂči ŸÊi trÊn ChiÂȘu D−¬ng lÎŒm ch©u VÜnh An(h) . Nšm ThiÂȘn ThÎŒnh thĂž 6 [1033l ÂźĂȘi LĂœ Thži T«ng, ŸÊi ch©u Hoan lÎŒm NghÖ An. Nšm ThÇn VĂČ thĂž nhÊt [1069] ÂźĂȘi LĂœ Thžnh T«ng, chĂła n−íc ChiÂȘm Âźem d©ng ba ch©u lÎŒ §Þa LĂœ, Ma Linh, BĂš ChÝnh ¼Ó chuĂ©c tĂ©i, bÌn ŸÊi §Þa LĂœ lÎŒm ch©u L©m B×nh(a) , Ma Linh lÎŒm ch©u Minh Linh(b) . Nšm ThiÂȘn Ăžng ChÝnh B×nh thĂž 11 [1242] TrÇn Thži T«ng chia trong n−íc lÎŒm 12(3) lĂ©(c) . §ĂȘi Thžnh T«ng ŸÊi h−¬ng TĂžc MÆc lÎŒm phñ ThiÂȘn Tr−ĂȘng ; ÂźĂȘi Anh T«ng ŸÊi ch©u €, ch©u LĂœ lÎŒm ch©u ThuËn, ch©u HĂŁa. §ĂȘi DuÖ T«ng ŸÊi ch©u DiÔn lÎŒm lĂ© DiÔn Ch©u ; chia ch©u Hoan lÎŒm cžc lĂ© NhËt Nam, NghÖ An nam, bŸc, trung, ŸÊi ch©u L©m B×nh lÎŒm phñ T©n B×nh. §ĂȘi ThuËn T«ng dĂȘi kinh Ÿ« ¼Õn Ÿéng An T«n(d) ; ŸÊi trÊn Thanh HĂŁa lÎŒm trÊn Thanh §« ; trÊn QuĂšc Oai lÎŒm trÊn Qu¶ng Oai ; trÊn §Ό Giang lÎŒm trÊn ThiÂȘn H−ng ; trÊn NghÖ An lÎŒm trÊn L©m An ; trÊn Tr−ĂȘng An lÎŒm trÊn ThiÂȘn Quan ; trÊn LÂčng Giang lÎŒm trÊn LÂčng (2) TĂžc lÎŒ LÂȘ NgĂ€a triÒu (1006 − 1009). (3) Nay lÎŒ s«ng §uĂšng. (4) Hoa KhÂȘ sau ŸÊi lÎŒ CÈm KhÂȘ ; TrÇn Xž, VSTGCM chÐp lÎŒ Tr−¬ng Xž. (5) Theo VSTGCM th× ¼Êt phong cña Long §Ünh lÎŒ §»ng Ch©u, cßn NgĂČ HuyÖn Giang th× thuĂ©c vÒ Long Tung. Chç nÎŒy b¶n chĂ· Hžn chÐp sĂŁt Long Tung, chŸc v× thÕ mÎŒ lÇm. (6) VSTGCM chÐp lÎŒ VĂČ Long. (a) Nay thuĂ©c Qu¶ng Nam (b) Nay thuĂ©c ThuËn HĂŁa. (c) LĂ© ThiÂȘn Tr−ĂȘng, lĂ© HĂ„ng, lĂ© Khoži, lĂ© QuĂšc Oai, lĂ© H¶i §«ng, lĂ© BŸc Giang, lĂ© HoÎŒng Giang, lĂ© LÂčng Giang, lĂ© Thanh HĂŁa, lĂ© DiÔn Ch©u, lÂči cĂŁ phñ, ch©u, trÊn nh− phñ NghÖ An, phñ T©n B×nh, HĂŁa Ch©u, Thži NguyÂȘn, Qu¶ng Nam (5) v.v... (d) Nay lÎŒ nhĂ·ng x· Hoa Nhai, T©y Nhai, Mao Nhai Ă« huyÖn VÜnh PhĂłc [Thanh HĂŁa]. (1) Chç nÎŒy chÐp chØ thÊy cĂŁ 10 lĂ©. Theo VSTGCM th× Ÿñ 12 lĂ©, kh«ng cĂŁ lĂ© LÂčng Giang mÎŒ thÂȘm ba lĂ© : Long H−ng, Tr−ĂȘng An, KiÕn X−¬ng.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí SÂŹn ; trÊn DiÔn Ch©u lÎŒm trÊn VĂ€ng Giang ; trÊn T©n B×nh lÎŒm trÊn T©n Ninh. §Õn khi hĂ€ HĂ„ c−íp ng«i TrÇn, Ÿãng Ÿ« Ă« Ÿéng An T«n, ŸÊi phñ Thanh HĂŁa lÎŒm phñ ThiÂȘn X−¬ng, gĂ„m c¶ quËn Cöu Ch©n vÎŒ ži Ch©u lÎŒm ba phĂŽ, ŸÊi DiÔn Ch©u lÎŒm phñ Linh NguyÂȘn, hĂźp lÎŒm bĂšn phĂŽ(1) ; ŸÊi phñ KiÕn X−¬ng lÎŒm phñ KiÕn Ninh. LÂči lÊy ¼Êt Ÿéng ChiÂȘm, Ÿéng CĂŠ LĂČy cña n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh chia lËp ra bĂšn ch©u Thšng, Hoa, T−, NghÜa(2) . Qu©n Minh sang Ÿžnh bŸt ¼−üc hĂ€ HĂ„, ¼Æt ra Giao ChØ tam ty(3) . Cžc phñ, ch©u, huyÖn th× ¼Òu theo tÂȘn cĂČ cña nhÎŒ TrÇn, chç lĂŸ sĂ« ¼Òu ÂźÂŸp thÎŒnh lĂ­n thÎŒnh nhĂĄ, Ÿãng qu©n canh giĂ·. Tam ty Ÿãng Ă« thÎŒnh §«ng Quan. NgoÎŒi ra nh− : T©y §«, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn HĂŁa vÎŒ CĂŠ LĂ©ng, Tam Giang, ChÝ Linh, ThÞ ThÂȘ, C©u DiÕu, thÎŒnh X−¬ng Giang, thÎŒnh Kh©u €n vÎŒ §oÎŒn thÎŒnh, ¼Òu lÎŒ chç quan trĂ€ng, cĂŁ Ÿãng qu©n coi giĂ·. RĂ„i biÂȘn chÐp cĂąi ¼Êt trong n−íc : tĂ” Ÿ«ng sang t©y 1.700 dÆm, tĂ” nam ¼Õn bŸc 2.800 dÆm. Thži TĂŠ nhÎŒ LÂȘ mĂ­i ¼Õn §«ng §«, chia ¼Êt n−íc lÎŒm bĂšn ÂźÂčo. §Õn khi lÊy ¼−üc c¶ n−íc chia lÎŒm 5 ÂźÂčo(a) chia cžc phñ, huyÖn, lĂ©, trÊn thuĂ©c vÎŒo cžc ÂźÂčo Êy(b) . Nšm Quang ThuËn thĂž 7 [1466], LÂȘ Thžnh T«ng ¼Æt ra 12 ÂźÂčo thĂ”a tuyÂȘn lÎŒ : Thanh HĂŁa, NghÖ An, ThuËn HĂŁa, ThiÂȘn Tr−ĂȘng, Nam Sžch, QuĂšc Oai, BŸc Giang, An Bang, H−ng HĂŁa, TuyÂȘn Quang, Thži NguyÂȘn, LÂčng SÂŹn vÎŒ phñ Trung §«. §Êi lĂ© lÎŒm phñ, ŸÊi trÊn lÎŒm ch©u. RĂ„i sai cžc chĂžc thĂ”a tuyÂȘn xÐt nĂłi s«ng trong chç m×nh cai qu¶n, lÎŒm thÎŒnh ¼Þa ŸÄ. Nšm thĂž 10 [1469] KĂ» Söu, söa ¼Þnh lÂči b¶n ŸÄ trong n−íc ¼Ó thĂšng thuĂ©c cžc phñ, huyÖn vÎŒo cžc thĂ”a tuyÂȘn. §Õn nšm HĂ„ng §Þc T©n M·o [1471] b×nh ¼−üc n−íc ChiÂȘm, ¼Æt thĂ”a tuyÂȘn Qu¶ng Nam, cĂ©ng lÎŒ 13 ÂźÂčo. CuĂši niÂȘn hiÖu ThĂšng NguyÂȘn ÂźĂȘi Cung hoÎŒng ¼Õ [1527], MÂčc §šng Dung c−íp ng«i, Ÿãng Ÿ« Ă« §«ng Kinh, lÊy lÎŒng CĂŠ Trai [H¶i D−¬ng] lÎŒm (2) TĂžc "Kinh kĂș tam phĂŽ", "Kinh kĂș tĂž phĂŽ". PhĂŽ cĂŁ nghÜa lÎŒ giĂłp cho Kinh Ÿ«. (3) Thšng Hoa : tÂȘn hai ch©u, ¼Êt ChiÂȘm §éng cĂČ cña ChiÂȘm ThÎŒnh. T− NghÜa : cĂČng tÂȘn hai ch©u, ¼Êt CĂŠ LĂČy cĂČ cña ChiÂȘm ThÎŒnh (VSTGCM). (4) Ba ty, tĂžc lÎŒ BĂš chÝnh ty, žn sžt ty vÎŒ §« ty (VSTGCM). (5) Theo VSTGCM chÐp th× kh«ng cĂŁ HĂŁa Ch©u, Qu¶ng Nam mÎŒ cĂŁ LÂčng Giang.
D−¬ng Kinh. BÊy giĂȘ c¶ n−íc ¼Òu thuĂ©c MÂčc c¶, nÂȘn LÂȘ Trang T«ng lÂȘn ng«i Ă« sžch ThĂły ThuÇn(1) do TriÖu TĂŠ hoÎŒng ¼Õ(2) NguyÔn [Kim] lËp nÂȘn ¼Ó m−u lÊy lÂči n−íc. Khi Êy cžc viÂȘn t−íng cĂČ lÎŒ bĂ€n TrÞnh Duy Thu©n, VĂČ Všn UyÂȘn ¼Òu sai sĂž lÂči chÇu, nhĂ·ng ng−ĂȘi hÎŒo kiÖt cžc nÂŹi cĂČng lÇn l−üt theo giĂłp. TriÖu TĂŠ ¼Òu thu dĂŻng, sai Âźi Ÿžnh dÑp cžc xĂž, thÕ qu©n cÎŒng mÂčnh. RĂ„i Ÿžnh lÊy ¼−üc ¼Êt ži Ch©u sai sĂž v−üt biÓn sang nhÎŒ Minh bžo cžo nÂčn n−íc. Khi Êy MÂčc §šng Dung xin ¼Çu hÎŒng nhÎŒ Minh, d©ng nĂ©p hai ch©u Nh− TÝch, ThiÖm L·ng Ă« An Qu¶ng gĂ„m cĂŁ bĂšn Ÿéng lÎŒ : TÂȘ LÉm, Kim LÆc(3) , CĂŠ S©m, LiÔu Cžt, lÂči d©ng biÓu xin lÖ thuĂ©c vÎŒo Trung QuĂšc. Vua Minh ra lÖnh thu lÊy cžc ch©u Ÿéng Ÿ· nĂ©p Êy ghi vÎŒo b¶n ŸÄ vÎŒ sĂŠ sžch ch©u Kh©m, ŸÊi quĂšc hiÖu An Nam(4) lÎŒm An Nam Ÿ« thĂšng sĂž ty. TruyÒn ¼Õn ÂźĂȘi MÂčc PhĂłc NguyÂȘn, nh©n d©n chia l×a, giÆc c−íp nĂŠi lÂȘn. LĂłc Êy qu©n quan nhÎŒ LÂȘ Ÿžnh Ÿ©u ¼−üc ¼Êy, cžc ch©u Hoan, DiÔn, €, LĂœ ¼Òu lÇn l−üt dÑp yÂȘn c¶. Trung T«ng nhÎŒ LÂȘ nĂši ng«i, thÕ n−íc ngÎŒy cÎŒng mÂčnh. Nšm thĂž 3 [1551], Thži s− lÎŒ TrÞnh KiÓm Âźem qu©n tiÕn vÎŒo lÊy ¼−üc §«ng §«. TĂ” ¼Êy mĂ©t d¶i ven nĂłi vÒ mÂčn t©y nam vÎŒ nhĂ·ng phñ nh− Th−ĂȘng [TÝn], Ăžng [ThiÂȘn], L [Nh©n], QuĂšc [Oai], Qu¶ng Oai, ¼Òu tÂčm dÑp yÂȘn. HĂ€ MÂčc chØ giĂ· ¼−üc §«ng ÂźÂčo vÎŒ BŸc (a) Nam, BŸc, §«ng, T©y vÎŒ ÂźÂčo H¶i T©y. (b) Cžc trÊn Tam Giang, TuyÂȘn Quang, H−ng HĂŁa, Gia H−ng, thuĂ©c T©y ÂźÂčo ; cžc lĂ© Th−üng HĂ„ng, HÂč HĂ„ng, Th−üng Sžch, HÂč Sžch vÎŒ trÊn An Giang thuĂ©c §«ng §Âčo. Cžc trÊn vÎŒ lĂ© nh− BŸc Giang, LÂčng Giang, Thži NguyÂȘn thuĂ©c BŸc ÂźÂčo ; cžc lĂ© Khoži LĂŸ, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, ThiÂȘn Tr−ĂȘng thuĂ©c Nam ÂźÂčo. Cžc lĂ© Thanh HĂŁa, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn HĂŁa thuĂ©c [H¶i] T©y ÂźÂčo. (1) XÐt trong sö, Trang T«ng lÂȘn ng«i Ă« Ai Lao. VËy sžch ThĂły ThuÇn cĂŁ lÏ lÎŒ ¼Êt cña Ai Lao. Trong VSTGCM cĂŁ tÂȘn ch©u ThĂły §¶ thuĂ©c Thanh Hoa, chĂ· ٦ ( ) giĂšng chĂ· thuÇn ( ). CĂŁ thÓ b¶n chÐp tay chÐp nhÇm. (2) Danh tĂ” hoÎŒng ¼Õ nh− TriÖu TĂŠ hoÎŒng ¼Õ lÎŒ do sau nÎŒy nhÎŒ NguyÔn lÂȘn ng«i vua, truy t«n cho tĂŠ tiÂȘn (nh− NguyÔn Kim). Cžc ÂźĂȘi chĂła NguyÔn Ă« §Όng Trong nh− NguyÔn HoÎŒng, v.v... cĂČng ¼Òu ¼−üc truy t«n hoÎŒng ¼Õ. (1) TÂȘ LÉm hoÆc cĂŁ tÂȘn lÎŒ TÂȘ PhĂŻ, Kim LÆc hoÆc cĂŁ tÂȘn lÎŒ T− LÆc (VSTGCM). VÒ 4 Ÿéng xem thÂȘm Ă« MÂčc §šng Dung, Nh©n vËt chÝ. (2) HĂ„i Êy quĂšc hiÖu n−íc ta lÎŒ §Âči ViÖt, c¶i tÂȘn An Nam lÎŒ do ng−ĂȘi Trung QuĂšc th−ĂȘng gĂ€i.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Giang hÂč lĂ© th«i. Nh−ng v× ch−a cĂš kÕt ¼−üc lßng d©n, nÂȘn TrÞnh KiÓm lÂči ph¶i trĂ« vÒ Thanh Hoa, thÎŒnh ra hai ÂźÂčo T©y, Nam, lÂči trĂ« lÂči lÎŒ ¼Êt cña MÂčc. Nšm thĂž 4 [1552], sai t−íng Ÿžnh lÊy ThuËn HĂŁa, lÂči lÊy ¼−üc c¶ Qu¶ng Nam, ¼Æt quan coi giĂ· hai xĂž Êy. Nšm thĂž 5 [1553] v× cĂ­ T©y Kinh chËt hÑp, mĂ­i lËp hÎŒnh ÂźiÖn Ă« x· An Tr−ĂȘng. Khi Êy MÂčc PhĂłc NguyÂȘn cho lÎŒ trong cĂąi ¼Êt cña m×nh tÂčm yÂȘn, mĂ­i sai MÂčc KÝnh §iÓn Âźem hÕt qu©n vÎŒo Ÿžnh, Thži s− TrÞnh KiÓm phĂŽc qu©n Ă« s«ng M· phž tan ¼−üc. Nšm ChÝnh TrÞ thĂž 3 ÂźĂȘi LÂȘ Anh T«ng [1560](1) , thži s− TrÞnh KiÓm chia qu©n ra mĂ©t lĂši do cžc lĂ© HĂ„ng, Khoži Âźi vÒ phÝa nam Ÿžnh phž TiÂȘn H−ng, mĂ©t lĂši do Nam Sžch Âźi vÒ phÝa Ÿ«ng Ÿžnh phž Kinh M«n lÊy hÕt ¼−üc cžc huyÖn. HĂ€ MÂčc Ÿãng qu©n Ă« Kinh thÎŒnh, sai cžo quĂšc c«ng dÎŒn qu©n Ÿãng ŸÄn Ă« ngoÎŒi thÎŒnh, giĂ· mĂ©t d¶i tĂ” s«ng NhÞ trĂ« vÒ t©y, tĂ” BÂčch HÂčc ¼Õn Nam Xang(2) , phßng giĂ· rÊt nghiÂȘm ngÆt. MÂčc PhĂłc NguyÂȘn dĂȘi sang huyÖn Thanh §Όm [HÎŒ §«ng]. Khi Êy Thži NguyÂȘn, H−ng HĂŁa, TuyÂȘn Quang, LÂčng SÂŹn Ÿ· lÎŒ ¼Êt cña LÂȘ. NhÎŒ LÂȘ sai t−íng chia qu©n ¼Ó Ÿãng giĂ·. Nšm thĂž 4 [1561], qu©n nhÎŒ MÂčc v−üt biÓn vÎŒo Ÿžnh Thanh Hoa, qu©n cžc ÂźÂčo cña LÂȘ lÂči rĂłt vÒ. Cžc huyÖn vÒ miÒn §«ng BŸc trĂ« xuĂšng lÂči thuĂ©c vÒ MÂčc. Nšm thĂž 13 [1570], Thži TĂŠ hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [HoÎŒng] vÎŒo trÊn giĂ· ThuËn HĂŁa vÎŒ Qu¶ng Nam ¼Ó mĂ« rĂ©ng thÂȘm cĂąi ¼Êt lÎŒm rÎŒo giËu cho nhÎŒ LÂȘ. Nšm sau, MÂčc lÂči Ÿžnh vÎŒo ThuËn HĂŁa, Thži TĂŠ lËp m−u chÐm ¼−üc t−íng cña MÂčc, qu©n ¼Òu thua chÂčy. TĂ” ¼Êy vÒ sau, MÂčc kh«ng džm dßm ¼Õn ThuËn, Qu¶ng nĂ·a ; hai trÊn Êy mĂ­i ¼−üc yÂȘn. (3) B¶n chĂ· Hžn chÐp lÎŒ nšm ThiÂȘn HĂču thĂž 3 ; xÐt niÂȘn hiÖu ThiÂȘn HĂču ÂźĂȘi Anh T«ng chØ cĂŁ mĂ©t nšm. VËy chĂłng t«i theo VSTGCM chÐp viÖc TrÞnh KiÓm chia qu©n ra Ÿžnh MÂčc vÎŒo nšm ChÝnh TrÞ thĂž ba (cĂČng niÂȘn hiÖu ÂźĂȘi Anh T«ng) söa lÂči cho Ÿóng. (a) Nh− : cžc phñ Khoži Ch©u, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, Thži B×nh tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž SÂŹn Nam ; phñ ThuËn An tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž Kinh BŸc ; huyÖn An L·ng tr−íc thuĂ©c xĂž SÂŹn T©y ; huyÖn B×nh TuyÒn thuĂ©c phñ Tam §íi ; phñ PhĂł B×nh thuĂ©c xĂž Thži NguyÂȘn, phñ huyÖn nÎŒo tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž nÎŒo, nay lÂči tr¶ vÒ xĂž Êy nh− cĂČ. Cßn nhĂ·ng tÂȘn cžc phñ, huyÖn nh− : §Όo NguyÂȘn, Thao Giang, Qu¶ng §Þc, TiÂȘn LĂ·, PhĂŻ Dung, PhĂŽ DĂčc, VĂ€ng Doanh, B×nh LĂŽc, Th−üng NguyÂȘn, B×nh HÎŒ, Linh SÂŹn, Gižp SÂŹn, Ph−üng NhĂŹn, HiÖp Hßa, tr−íc bÞ hĂ€ MÂčc ŸÊi cÎŒn, nay ¼Òu tr¶ lÂči tÂȘn cĂČ. (1) NgÎŒy nay lÎŒ phñ LĂœ Nh©n (HÎŒ Nam).
LÂȘ ThÕ T«ng kho¶ng ¼Çu niÂȘn hiÖu Gia Thži, qu©n LÂȘ mĂ­i tÂčm dÑp ¼−üc cžc huyÖn MĂŒ L−¬ng, ThÂčch ThÊt, An SÂŹn, PhĂłc LĂ©c, TiÂȘn Phong. MÂčc hĂźp hai ÂźÂčo T©y, Nam, ÂźÂŸp lĂČy trĂ„ng tre, suĂšt tĂ” s«ng Hžt thuĂ©c huyÖn §an Ph−üng xuĂšng ¼Õn s«ng thuĂ©c lÎŒng Hoa §×nh, huyÖn SÂŹn Minh [HÎŒ §«ng], ven bĂȘ s«ng chÂčy dÎŒi vÎŒi tršm dÆm ¼Ó phßng bÞ. Nšm Quang H−ng thĂž 15 [1592], TiÕt chÕ TrÞnh TĂŻng tiÕn qu©n lÊy ¼−üc §«ng §«. MÂčc MËu HĂźp chÂčy vÒ Kim ThÎŒnh. TrÞnh TĂŻng ÂźuĂŠi Ÿžnh bŸt ¼−üc. Trong n−íc khi Êy ¼−üc b×nh ¼Þnh. TĂ” LÂȘ Trang T«ng trung h−ng Ÿãng Ă« T©y §« ¼Õn Ÿ©y tr¶i ba ÂźĂȘi, hÂŹn 60 nšm, cĂąi ¼Êt chia xÐ ¼Õn nay mĂ­i lÂči thĂšng nhÊt. NhĂ·ng tÂȘn ¼Êt Ă« trong b¶n ŸÄ chç nÎŒo Ÿ· bÞ hĂ€ MÂčc thay Âźi, ¼Òu ŸÊi lÂči nh− cĂČ(a) . Khi Êy, con chžu cña MÂčc cßn lÂči lÎŒ MÂčc KÝnh Cung trĂšn Ă« Cao B»ng, sang kÂȘu vĂ­i nhÎŒ Minh xin cho bĂšn ch©u ¼Ó Ă«, vua Minh b»ng lßng cho. TriÒu ¼×nh LÂȘ tÂčm bĂĄ viÖc Êy kh«ng hĂĄi ¼Õn. Nšm ThËn §Þc thĂž nhÊt [1600], ÂźĂȘi LÂȘ KÝnh T«ng, Thži TĂŠ hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [HoÎŒng] vÒ ThuËn HĂŁa. TĂ” ¼Êy trĂ« Âźi chuyÂȘn giĂ· hai xĂž ThuËn HĂŁa vÎŒ Qu¶ng Nam, nh−ng th−ĂȘng vÉn sai sĂž Âźi lÂči vĂ­i vua LÂȘ. §Õn Hy T«ng hoÎŒng ¼Õ(a) [NguyÔn PhĂłc NguyÂȘn] khžng cĂč vĂ­i NghÞ v−¬ng TrÞnh [Tržng], ÂźÂŸp lĂČy Ă« bĂȘ bÂȘn nam cöa biÓn NhËt LÖ, xĂž ThuËn HĂŁa mĂ­i cĂŁ giĂ­i hÂčn ngšn cžch. §Çu ÂźĂȘi ThÞnh §Þc [1653] ÂźĂȘi LÂȘ ThÇn T«ng, Thži T«ng hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [PhĂłc TÇn](b) Ÿžnh lÊy ¼−üc ¼Êt ChiÂȘm, tĂ” phÝa Ÿ«ng s«ng Phan L·ng(1) ¼Õn tØnh PhĂł YÂȘn, lËp ra phñ Thži Khang(c) , phñ DiÂȘn Ninh(d) ¼Æt cžc phñ trÊn nÂȘn bĂȘ cĂąi rĂ©ng gÊp hai tr−íc(Âź) . Nšm C¶nh TrÞ thĂž 6 [1668] ÂźĂȘi LÂȘ HuyÒn T«ng, D−¬ng v−¬ng [TrÞnh TÂčc] Âźem qu©n Ÿžnh phž Cao B»ng, MÂčc KÝnhVĂČ kÐo c¶ nhÎŒ chÂčy sang Trung QuĂšc. BĂšn ch©u ¼Òu dÑp yÂȘn c¶, sai quan gĂ€i nh©n d©n Ă« cžc ch©u Êy cho Ÿ©u lÂči vÒ ¼Êy yÂȘn nghiÖp lÎŒm šn. Nšm thĂž 7, MÂčc KÝnh VĂČ kÂȘu (a) Nay truy t«n lÎŒm Hy T«ng. (b) Nay truy t«n lÎŒ Thži T«ng. (c) Nay lÎŒ B×nh Khang . (d) Nay lÎŒ DiÂȘn Khžnh. (Âź) Tr¶i qua 7 ÂźĂȘi, ¼Õn ÂźĂȘi ThÕ T«ng hoÎŒng ¼Õ [NguyÔn PhĂłc Khožt] lÂči lÊy ¼−üc ¼Êt cña ChiÂȘm ThÎŒnh, lËp phñ B×nh ThuËn, lÊy lÂči ¼Êt cña Cao MÂȘn lËp phñ Gia §Þnh, sau nÎŒy hĂźp lÂči ¼Æt lÎŒm 5 phñ lÎŒ PhĂł YÂȘn, B×nh Khang, DiÂȘn Khžnh, B×nh ThuËn, Gia §Þnh. (1) TĂžc Phan Rang, do tiÕng ChÎŒm Panduranga.
LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí van vĂ­i ¼Ò ŸÚc hai tØnh Qu¶ng. Cžc viÂȘn Êy xin vĂ­i vua Thanh giĂłp cho. Vua Thanh sai sĂž sang bžo lÊy bĂšn ch©u tr¶ vÒ hĂ€ MÂčc. Khi Êy triÒu ¼×nh hĂ€p bÎŒn, lÊy cĂ­ r»ng ŸÚi vĂ­i n−íc lĂ­n ph¶i nÂȘn cung kÝnh, h·y tÂčm tu©n theo. MĂ­i ra lÖnh cho chĂžc ŸÚc trÊn Âźem qu©n vÒ, lÊy ¼Êt bĂšn ch©u(1) giao cho KÝnh VĂČ. Nšm VÜnh TrÞ thĂž 2 [1677] ÂźĂȘi LÂȘ Hy T«ng, triÒu ¼×nh Âźem rÊt nhiÒu qu©n Ÿžnh Cao B»ng, MÂčc KÝnh VĂČ chÂčy sang Long Ch©u, cžc ŸÄ ٦ng tan vĂŹ c¶. RĂ„i bĂšn ch©u ¼−üc b×nh ¼Þnh, tĂ” ¼Êy mĂ­i sai trĂ€ng thÇn lÎŒm ŸÚc trÊn ¼Ó cai trÞ. Nšm B¶o Thži thĂž 4 [1723] ÂźĂȘi LÂȘ DĂŽ T«ng, triÒu ¼×nh ¼Þnh b¶n ŸÄ trong n−íc ; cĂ©ng 13 ÂźÂčo, 55 phñ, 226 huyÖn, ch©u. MĂšc giĂ­i chç nÎŒy chç khžc ¼Þnh lÂči rĂą rÎŒng, giao cho thĂ”a ty chia ra tĂ”ng khu vĂčc mÎŒ lÎŒm. Nšm C¶nh H−ng thĂž 35 [1774], TÜnh v−¬ng [TrÞnh S©m] cho Âźem ÂźÂči qu©n vÎŒo §Όng Trong, sai ViÖp [quËn] c«ng lÎŒ HoÎŒng NgĂČ PhĂłc tiÕn qu©n vÎŒo. Khi Êy DuÖ T«ng hoÎŒng ¼Õ [NguyÔn PhĂłc ThuÇn](a) tĂč biÕt thÕ lĂčc kh«ng ¼Þch nĂŠi, ph¶i v−üt biÓn lžnh Âźi. Qu©n TrÞnh kÐo vÎŒo ThuËn HĂŁa, Qu¶ng Nam, rĂ„i ra lÖnh ¼Æt tÂčm ty ¼Ó cai trÞ hai xĂž Êy(b) . LĂȘi žn : Sau khi cžc triÒu [vua LÂȘ vÎŒ chĂła NguyÔn] chia [¼Êt n−íc] ¼Ó cai trÞ, Nam, BŸc th«i viÖc binh Âźao hÂŹn 100 nšm. TĂ” khi ¼Ìo ¶i V©n cĂŁ T©y SÂŹn nĂŠi lÂȘn th× TÜnh v−¬ng mĂ­i n¶y ra m−u x©m lÊn ¼Êt §Όng Trong. [Do Ÿã] g©y mĂši binh Âźao, ŸÚn c©y lÊp giÕng, nhĂ·ng gĂȘ lĂ­n nĂłi cao khi tr−íc ¼Òu thÎŒnh ra ¼Êt b»ng. §ĂȘi cuĂši LÂȘ mÎŒ cĂŁ ¼−üc sĂč mĂ« mang Êy lÎŒ v× cžc ÂźĂȘi tr−íc triÒu nhÎŒ NguyÔn gÆp ph¶i vËn žch, suy yÕu mĂ©t thĂȘi gian. Nh−ng hĂ©i thÞnh suy Ÿ· ngÊm ngÇm thay thÕ cho nhau. Khi vËn thži b×nh sŸp ¼Õn tÊt cĂŁ kÎ ra ¼Ó dÑp yÂȘn cži rĂši ren tr−íc. Trong kho¶ng 20 nšm, non s«ng ŸÊi khžc, chÝnh lÎŒ lßng trĂȘi cĂŁ Ăœ mĂ« cho triÒu NguyÔn mĂ©t cÂŹ hĂ©i lĂ­n, ¼Ó thĂšng nhÊt ¼Êt n−íc ngÎŒy nay. (2) NhĂ·ng ch©u : ThÂčch L©m, Qu¶ng UyÂȘn, Th−üng Lang, HÂč Lang (VSTGCM). (a) Nay t«n lÂȘn lÎŒ DuÖ T«ng. (b) TĂ” Trung h−ng trĂ« vÒ sau, cĂąi ¼Êt Nam BŸc chia Ÿ«i gÇn 200 nšm ¼Õn Ÿ©y lÂči hĂźp lÎŒm mĂ©t.
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

Empfohlen

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1Nguyen Hoang Le
 
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim động
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim độngSkkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim động
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim độngnataliej4
 
Day ky nang doc hieu tieng anh
Day ky nang doc hieu tieng anhDay ky nang doc hieu tieng anh
Day ky nang doc hieu tieng anhThanh Nguyen
 
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...nataliej4
 
Boi duong hsg
Boi duong hsgBoi duong hsg
Boi duong hsgtrinhntx
 
02 l ctn_98000062congchuc
02 l ctn_98000062congchuc02 l ctn_98000062congchuc
02 l ctn_98000062congchucTiáșżn Huỳnh Ngọc
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...Học Táș­p Long An
 
Skkn013
Skkn013Skkn013
Skkn013Tiáșżu Đường Nháș„t
 

Empfohlen

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1
Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1Nguyen Hoang Le
 
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim động
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim độngSkkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim động
Skkn biện phĂĄp chỉ đáșĄo đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄp dáșĄy học ở trường thpt kim độngnataliej4
 
Day ky nang doc hieu tieng anh
Day ky nang doc hieu tieng anhDay ky nang doc hieu tieng anh
Day ky nang doc hieu tieng anhThanh Nguyen
 
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...
Thể loáșĄi thÆĄ trong chÆ°ÆĄng trĂŹnh tiáșżng việt tiểu học vĂ  cĂĄch đọc hiểu_KhĂła luáș­...nataliej4
 
Boi duong hsg
Boi duong hsgBoi duong hsg
Boi duong hsgtrinhntx
 
02 l ctn_98000062congchuc
02 l ctn_98000062congchuc02 l ctn_98000062congchuc
02 l ctn_98000062congchucTiáșżn Huỳnh Ngọc
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm - Một số biện phĂĄp chỉ đáșĄo hoáșĄt động đổi mới phÆ°ÆĄng phĂĄ...Học Táș­p Long An
 
Skkn013
Skkn013Skkn013
Skkn013Tiáșżu Đường Nháș„t
 
Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș CDvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș Chttp://www.facebook.com/djthanhbinh http://www.facebook.com/djthanhbinh
 
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...nataliej4
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTráș§n Đức Anh
 
Sức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngSức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngTS DUOC
 
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș CTam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș Chttp://www.facebook.com/djthanhbinh http://www.facebook.com/djthanhbinh
 
Bao cao tong ket to cm
Bao cao tong ket to cmBao cao tong ket to cm
Bao cao tong ket to cmĐức Anh Tráș§n
 
T005
T005T005
T005Phong TrÆ°ÆĄng
 
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-ptTailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-ptTráș§n Đức Anh
 
02 benh dong tay y
02 benh dong tay y02 benh dong tay y
02 benh dong tay yTS DUOC
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTráș§n Đức Anh
 
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏiCau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏithaonguyenhn88
 
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4uGiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4uXephang Daihoc
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTráș§n Đức Anh
 
Skkn nui lu
Skkn nui luSkkn nui lu
Skkn nui luNguyễn XuĂąn Vinh
 
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di độngChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di độngKien Thuc
 
Cau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phongCau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phongThanh Hoang
 
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hocChukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hocVĆ© Thị ThĂčy Dung
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...Học Táș­p Long An
 
Giới thiệu
Giới thiệuGiới thiệu
Giới thiệuThi đàn Việt Nam
 
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...Man_Ebook
 
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżTĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżÄiều DÆ°á»Ąng
 
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...taiphanvan2
 

Weitere Àhnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...nataliej4
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTráș§n Đức Anh
 
Sức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngSức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngTS DUOC
 
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-ptTailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-ptTráș§n Đức Anh
 
02 benh dong tay y
02 benh dong tay y02 benh dong tay y
02 benh dong tay yTS DUOC
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTráș§n Đức Anh
 
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏiCau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏithaonguyenhn88
 
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4uGiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4uXephang Daihoc
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTráș§n Đức Anh
 
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di độngChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di độngKien Thuc
 
Cau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phongCau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phongThanh Hoang
 
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hocChukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hocVĆ© Thị ThĂčy Dung
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...Học Táș­p Long An
 

Was ist angesagt? (18)

Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș CDvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Dvxp t05-edit-07-3-2013 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
 
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
Kiện toĂ n hệ thống tổ chức vĂ  nĂąng cao năng lá»±c đội ngĆ© cĂĄn bộ lĂ m cĂŽng tĂĄc d...
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
 
Sức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trườngSức khỏe mĂŽi trường
Sức khỏe mĂŽi trường
 
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș CTam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
Tam khongphongdat 1 - THáșŠY THÍCH THÔNG Láș C
 
Bao cao tong ket to cm
Bao cao tong ket to cmBao cao tong ket to cm
Bao cao tong ket to cm
 
T005
T005T005
T005
 
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-ptTailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
Tailieu.vncty.com phat-trien-tu-duy-thuat-giai-qua-day-pt
 
02 benh dong tay y
02 benh dong tay y02 benh dong tay y
02 benh dong tay y
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-taoTailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
Tailieu.vncty.com day-hoc-hinh-10-theo-gqvd-kien-tao
 
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏiCau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
Cau hoi ly-thuyet thi CỄm trưởng dĂąn cÆ° giỏi
 
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4uGiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
GiĂĄo trĂŹnh káșż toĂĄn ngĂąn hĂ ng thÆ°ÆĄng máșĄi data4u
 
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcntTailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
Tailieu.vncty.com day-hoc-gioi-han-phat-huy-tinh-tcnt
 
Skkn nui lu
Skkn nui luSkkn nui lu
Skkn nui lu
 
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di độngChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
ChÆ°ÆĄng 3 - CĂĄc Ká»č thuáș­t cÆĄ báșŁn trong thĂŽng tin vĂŽ tuyáșżn di động
 
Cau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phongCau hoi mon giao duc quoc phong
Cau hoi mon giao duc quoc phong
 
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hocChukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
Chukienthuc.com tong-hop-ly-thuyet-sinh-hoc
 
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
SĂĄng kiáșżn kinh nghiệm : Hướng dáș«n học sinh lớp 8 giáșŁi cĂĄc bĂ i toĂĄn cá»±c trị tr...
 

Ähnlich wie Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...Man_Ebook
 
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżTĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżÄiều DÆ°á»Ąng
 
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...taiphanvan2
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTráș§n Đức Anh
 
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...Tráș§n Đức Anh
 
Ngoaibenhly tap1 w
Ngoaibenhly tap1 wNgoaibenhly tap1 w
Ngoaibenhly tap1 wnhudung84
 
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)drhoanghuy
 
benhhocdtdy.pdf
benhhocdtdy.pdfbenhhocdtdy.pdf
benhhocdtdy.pdfssuserca116d
 
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội nataliej4
 
Presentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van ThuatPresentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van Thuatict4devwg
 
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thức
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thứcCon người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thức
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thứcnataliej4
 
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung datLuan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung datHung Nguyen
 
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng y
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng yGiới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng y
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng yThi đàn Việt Nam
 
Gt benh noi_khoa_gia_suc
Gt benh noi_khoa_gia_sucGt benh noi_khoa_gia_suc
Gt benh noi_khoa_gia_sucnowty
 
giao trinh thi cong
giao trinh thi conggiao trinh thi cong
giao trinh thi congngmkhoa
 
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội nataliej4
 
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...hanhha12
 

Ähnlich wie Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1 (20)

Giới thiệu
Giới thiệuGiới thiệu
Giới thiệu
 
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
áșąNh hưởng của yáșżu tố sinh học vĂ  yáșżu tố xĂŁ hội đáșżn sức khỏe khỏe con người vi...
 
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y TáșżTĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
TĂ i liệu sức khỏe mĂŽi trường - Bộ Y Táșż
 
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
GiĂĄo trĂŹnh Thủy lá»±c (Táș­p 1) - GS.TS. VĆ© Văn TáșŁo, GS.TS. Nguyễn CáșŁnh Cáș§m_96576...
 
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hocTailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
Tailieu.vncty.com boi-duong-tu-duy-sang-tao-qua-giai-bt-hinh-hoc
 
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
Tailieu.vncty.com phan tich bien dong dan so, lao dong va viec lam ở huyen ...
 
Ngoaibenhly tap1 w
Ngoaibenhly tap1 wNgoaibenhly tap1 w
Ngoaibenhly tap1 w
 
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)
bệnh học vĂ  điều trị đîng y ( dĂ nh cho đào táșĄo bĂĄc sÄ© y học cổ truyền)
 
benhhocdtdy.pdf
benhhocdtdy.pdfbenhhocdtdy.pdf
benhhocdtdy.pdf
 
Đề tĂ i: TrỄ sở giao dịch báșŁo hiểm tiền gá»­i táșĄi Việt Nam, HOT
Đề tĂ i: TrỄ sở giao dịch báșŁo hiểm tiền gá»­i táșĄi Việt Nam, HOTĐề tĂ i: TrỄ sở giao dịch báșŁo hiểm tiền gá»­i táșĄi Việt Nam, HOT
Đề tĂ i: TrỄ sở giao dịch báșŁo hiểm tiền gá»­i táșĄi Việt Nam, HOT
 
H oa hong
H oa hongH oa hong
H oa hong
 
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội
Tiểu Luáș­n Tiềm Năng VĂ  Thá»±c TráșĄng PhĂĄt Triển Du Lịch Văn HoĂĄ Ở HĂ  Nội
 
Presentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van ThuatPresentation by Dr Tran Van Thuat
Presentation by Dr Tran Van Thuat
 
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thức
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thứcCon người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thức
Con người vĂ  nhĂąn tố con người trong sá»± phĂĄt triển nền KT tri thức
 
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung datLuan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
Luan van ve hop dong chuyen nhuong quyen su dung dat
 
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng y
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng yGiới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng y
Giới thiệu táș­p thÆĄ ĐÎng y
 
Gt benh noi_khoa_gia_suc
Gt benh noi_khoa_gia_sucGt benh noi_khoa_gia_suc
Gt benh noi_khoa_gia_suc
 
giao trinh thi cong
giao trinh thi conggiao trinh thi cong
giao trinh thi cong
 
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội
đồ ĂĄN thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi hĂ  nội
 
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...
Đồ ĂĄn thiáșżt káșż hệ thống điều hoĂ  khĂŽng khĂ­ cho một khu học đường đáș·t táșĄi HĂ  N...
 

Lich trieu hien chuong loai chi nxb giao duc-tap 1

  • 1. ViÖn Khoa hĂ€c x∙ hĂ©i ViÖt Nam ViÖn sö hĂ€c Phan Huy ChĂł TĂŠ phiÂȘn dÞch ViÖn Sö hĂ€c phiÂȘn dÞch v” chĂł gi¶i LÞch TriÒu HiÕn ch−¬ng loÂči chÝ TËp mĂ©t nh” xuÊt b¶n gižo dĂŽc
  • 2. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí GIĂ­I THiÖU Khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam cĂČng nh− khoa hĂ€c tĂč nhiÂȘn ViÖt Nam bŸt ¼Çu Ă« thĂȘi kĂș phžt triÓn. RiÂȘng vÒ khoa hĂ€c x· hĂ©i, cžc khoa hĂ€c nÎŒy chØ cĂŁ thÓ tiÕn lÂȘn, khi chĂłng ta cĂŁ cžc tÎŒi liÖu cÇn thiÕt lÎŒm cÂŹ sĂ« cho c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu t×m tßi. NhËn thÊy mĂši quan hÖ Êy, Ban NghiÂȘn cĂžu Všn Sö §Þa tr−íc kia vÎŒ ViÖn Sö hĂ€c ViÖt Nam b©y giĂȘ Ÿ· cho phiÂȘn dÞch vÎŒ Ên hÎŒnh bĂ© ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc tĂžc Kh©m ¼Þnh ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc do QuĂšc sö qužn triÒu NguyÔn soÂčn ra hĂ„i thÕ kĂ» XIX. ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc tuy lÎŒ bĂ© sžch khž phong phĂł vÒ tÎŒi liÖu, nh−ng phÇn lĂ­n cžc tÎŒi liÖu nÎŒy lÂči chØ lÎŒ tÎŒi liÖu lÞch sö mÎŒ th«i, cßn cžc tÎŒi liÖu vÒ chÝnh trÞ kinh tÕ hĂ€c, vÒ ¼Þa lĂœ hĂ€c, vÒ luËt hĂ€c, vÒ všn hĂ€c, vÒ ngoÂči giao, vÒ qu©n sĂč, vÒ chÕ Ÿé quan liÂȘu, vÒ cžc nh©n vËt lÞch sö th× lÂči kh«ng cĂŁ hoÆc chØ cĂŁ rÊt Ýt. Nh−ng c«ng tžc khoa hĂ€c x· hĂ©i cña chĂłng ta hiÖn nay chØ cĂŁ thÓ phžt triÓn khi cĂŁ mĂ©t nguĂ„n tÎŒi liÖu cÇn thiÕt t−¬ng ŸÚi ¼Çy Ÿñ. Cžc tÎŒi liÖu cÇn thiÕt Êy hiÖn nay r¶i ržc Ă« trong nhiÒu th− tÞch ViÖt Nam do tĂŠ tiÂȘn chĂłng ta ¼Ó lÂči. Trong sĂš cžc th− tÞch nÎŒy cĂŁ bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cña Phan Huy ChĂł lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n cña ViÖt Nam. Trong kho tÎŒng th− tÞch ViÖt Nam, nÕu tr−íc kia cĂŁ bžch khoa toÎŒn th−, th× ph¶i nhËn r»ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ bĂ© bžch khoa toÎŒn th− ¼Çu tiÂȘn cña ViÖt Nam. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ c¶ mĂ©t kho tÎŒi liÖu cÇn thiÕt cho c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu vÎŒ x©y dĂčng cžc khoa hĂ€c x· hĂ©i. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ gĂ„m cĂŁ 49 quyÓn, chia ra lÎŒm 10 bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu tĂžc 10 loÂči chÝ sau nÎŒy : 1. D− ¼Þa chÝ chuyÂȘn chñ nĂŁi vÒ t×nh h×nh ¼Þa lĂœ vÎŒ lÞch sö ¼Þa lĂœ cña n−íc ViÖt Nam. 2. Nh©n vËt chÝ nĂŁi vÒ tiÓu sö cžc vua chĂła, cžc quan lÂči, cžc nho sÜ, cžc t−íng sÜ, cžc ng−ĂȘi cĂŁ tiÕt nghÜa, cĂŁ tÂȘn tuĂŠi trong lÞch sö ViÖt Nam. 3. Quan chĂžc chÝ nĂŁi vÒ lÞch sö chÕ Ÿé quan liÂȘu ViÖt Nam trong lÞch sö.
  • 3. 4. LÔ nghi chÝ nĂŁi vÒ nghi vÖ, phÈm phĂŽc vua chĂła, quan lÂči, cžc lÔ cña triÒu ¼×nh. 5. Khoa mĂŽc chÝ nĂŁi vÒ chÕ Ÿé khoa cö vÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi thi Ÿç tĂ” tiÕn sÜ trĂ« lÂȘn tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 6. QuĂšc dĂŽng chÝ nĂŁi vÒ chÕ Ÿé thuÕ khĂŁa vÎŒ chÕ Ÿé tÎŒi chÝnh cña cžc triÒu ÂźÂči trong lÞch sö. 7. H×nh luËt chÝ nĂŁi vÒ t×nh h×nh phžp luËt cña cžc triÒu ÂźÂči vÎŒ nhÊt lÎŒ t×nh h×nh phžp luËt cña triÒu LÂȘ. 8. Binh chÕ chÝ nĂŁi vÒ cžc tĂŠ chĂžc qu©n sĂč cña n−íc ViÖt Nam qua cžc triÒu ÂźÂči tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 9. Všn tÞch chÝ nĂŁi vÒ cžc sžch b»ng chĂ· n«m hay chĂ· Hžn cña ViÖt Nam tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc. 10. Bang giao chÝ nĂŁi vÒ chÝnh sžch ngoÂči giao, nghi lÔ ngoÂči giao, lÞch sö ngoÂči giao giĂ·a ViÖt Nam vÎŒ Trung QuĂšc. Trong tÊt c¶ cžc bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu kÓ trÂȘn, Phan Huy ChĂł chØ nghiÂȘn cĂžu cžc sĂč kiÖn tĂ” triÒu LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc, vÎŒ th−ĂȘng chĂł trĂ€ng nghiÂȘn cĂžu ¼Æc biÖt vÒ triÒu LÂȘ, cßn triÒu NguyÔn th× «ng kh«ng nĂŁi ¼Õn (cĂŁ lÏ ¼Ó tržnh cžc sĂč l«i th«i lÎŒm phiÒn lĂŽy cho m×nh). Cžc bĂ© m«n nghiÂȘn cĂžu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ nhĂ·ng bĂ© m«n Ÿ· ¼−üc ph©n loÂči vÎŒ hÖ thĂšng hĂŁa khž rÎŒnh mÂčch. V©n ÂźÎŒi loÂči ngĂ· cña LÂȘ QuĂœ §«n cĂČng lÎŒ bĂ© sžch ¼−üc ph©n loÂči vÎŒ hÖ thĂšng hĂŁa, nh−ng so vĂ­i LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ, th× V©n ÂźÎŒi loÂči ngĂ· kh«ng ph©n minh vÒ mÆt ph©n loÂči cĂČng nh− vÒ mÆt hÖ thĂšng hĂŁa. Nh− vËy lÎŒ giž trÞ cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ tr−íc hÕt lÎŒ giž trÞ khoa hĂ€c. Cžc tÎŒi liÖu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ kh«ng nhĂ·ng phong phĂł vÎŒ Ÿ· ¼−üc ph©n loÂči, hÖ thĂšng hĂŁa theo ph−¬ng phžp khoa hĂ€c, mÎŒ nĂŁi chung cßn chÝnh xžc nĂ·a. §ã lÎŒ giž trÞ khoa hĂ€c thĂž hai cña bĂ© sžch vÜ ÂźÂči cña nhÎŒ hĂ€c gi¶ hĂ€ Phan. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ kh«ng chØ lÎŒ bĂ© sžch cĂŁ giž trÞ khoa hĂ€c. §iÒu Ÿžng ¼Æc biÖt chĂł Ăœ lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÂči lÎŒ bĂ© sžch tiÕn bĂ© vÒ mÆt t− tâˆ’Ă«ng nĂ·a. TÝnh chÊt tiÕn bĂ© cña bĂ© sžch
  • 4. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí biÓu hiÖn Ă« nhiÒu ph−¬ng diÖn, nh−ng cĂŁ lÏ cĂŽ thÓ vÎŒ lĂœ thĂł nhÊt lÎŒ Ă« ph−¬ng diÖn chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt n−íc ViÖt Nam. Ta h·y xÐt vÎŒi ÂźoÂčn vÒ chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt trong bĂ© sžch lĂ­n cña hĂ€ Phan. "ChÝnh sžch nu«i d©n kh«ng g× b»ng lÎŒm cho d©n cĂŁ tÎŒi s¶n, mÎŒ muĂšn cho d©n cĂŁ tÎŒi s¶n, chñ yÕu lÎŒ viÖc qu©n ÂźiÒn. BĂ«i v× tai hĂ€a trong mĂ©t n−íc, do chç ruĂ©ng ¼Êt kh«ng qu©n b×nh. NÕu tÎŒi s¶n cña mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼Òu ¼−üc b×nh th−ĂȘng, th× nh©n d©n tÊt nhiÂȘn ¼Òu ¼−üc ¼Çy Ÿñ... ChÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt Ă« BŸc HÎŒ tĂ” tr−íc ¼Õn nay, sĂŠ sžch thiÕu sĂŁt kh«ng thÓ kÂȘ cĂžu ¼−üc. Nh−ng ÂźÂči thÓ ruĂ©ng ¼Êt cña d©n, ¼Ó mÆc cho bĂ€n c−ĂȘng hÎŒo chiÕm ÂźoÂčt. HÂŹn mĂ©t ngÎŒn nšm nay, nhĂ·ng ng−ĂȘi lÎŒm vua lÎŒm chĂła trong n−íc kh«ng ai kh«i phĂŽc lÂči chÕ Ÿé ruĂ©ng ¼Êt cña ÂźĂȘi cĂŠ ¼Ó trĂ” bĂĄ cži tai vÂč cho d©n". "MĂŽc ¼Ých viÖc qu©n ÂźiÒn nÎŒy lÎŒ cĂšt lÎŒm thÕ nÎŒo cho mĂ©t tÊc ¼Êt ¼Òu khai khÈn, mĂ€i ng−ĂȘi d©n ¼Òu cĂŁ ruĂ©ng lÎŒm, chĂ·a khĂĄi cžc bÖnh Ÿãi khĂŠ cña ng−ĂȘi nghÌo, dËp tŸt ¼−üc cži tÖ chiÕm ÂźoÂčt cña bĂ€n bĂŁc lĂ©t ; d©n Ÿ· cĂŁ tÎŒi s¶n b×nh th−ĂȘng ¼Ó c¶i thiÖn ÂźĂȘi sĂšng, tÊt nhiÂȘn hĂ€ ra c«ng cÎŒy cÊy, lÎŒng x· ¼−üc yÂȘn vui, tiÕn lÂȘn lÎŒm viÖc dÂčy d©n chĂłng, x©y dĂčng phong tĂŽc. Ă« nhĂ·ng c©u trÂȘn, thži Ÿé cña tžc gi¶ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ rĂą rÎŒng lÎŒ thži Ÿé cña mĂ©t nh©n vËt tiÕn bĂ© Ÿ· ŸÞng vÒ phÝa lĂźi Ých nh©n d©n, lĂźi Ých ng−ĂȘi nghÌo mÎŒ xÐt ¼Õn vÊn ¼Ò ruĂ©ng ¼Êt. §−¬ng nhiÂȘn lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ khuyÕt ÂźiÓm nÎŒy hay khuyÕt ÂźiÓm khžc, nh−ng phÇn lĂ­n cžc khuyÕt ÂźiÓm Êy ¼Òu do ÂźiÒu kiÖn lÞch sö mÎŒ ra. HoÎŒn c¶nh lÞch sö cña n−íc ViÖt Nam hĂ„i ¼Çu thÕ kĂ» XIX Ÿ· hÂčn chÕ tÇm quan sžt cña tžc gi¶ Phan Huy ChĂł, khiÕn tžc gi¶ kh«ng thÓ cĂŁ cžch nh×n nhËn, phžn Âźožn, nghiÂȘn cĂžu chÝnh xžc hÂŹn, Ÿóng ÂźÂŸn hÂŹn, tiÕn bĂ© hÂŹn, khoa hĂ€c hÂŹn. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ tuy lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n, nh−ng b¶n chÝnh cña tžc gi¶ cĂŁ lÏ hiÖn nay cĂČng kh«ng cßn nĂ·a. HiÖn nay chØ cĂŁ mĂ©t sĂš sžch chÐp tay hoÆc cña riÂȘng th− viÖn ViÖn Sö hĂ€c, hoÆc cña th− viÖn Khoa hĂ€c trung −¬ng. Cžc b¶n sžch chÐp tay nÎŒy tÊt nhiÂȘn khĂŁ mÎŒ tržnh khĂĄi cži nÂčn "tam sao thÊt b¶n" (ba lÇn sao chÐp lÂči th× mÊt nguyÂȘn b¶n) nh− th−ĂȘng x¶y ra ŸÚi vĂ­i cžc sžch chÐp tay.
  • 5. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ lÎŒ bĂ© sžch viÕt theo thÓ všn nhiÒu ÂźiÓn tÝch, trong sĂš cžc ÂźiÓn tÝch nÎŒy cĂŁ ÂźiÓn tÝch cĂŁ thÓ tra cĂžu ¼−üc, cĂŁ ÂźiÓn tÝch ch−a thÓ tra cĂžu ¼−üc. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ mĂ©t sĂš tĂ” ngĂ· kh«ng nhĂ·ng kh«ng thÊy cĂŁ Ă« cžc sžch sö th−ĂȘng, mÎŒ ¼Õn c¶ cžc tĂ” ÂźiÓn nh− TĂ” h¶i, TĂ” nguyÂȘn cĂČng kh«ng cĂŁ nĂ·a ; do Ÿã hiÖn giĂȘ ch−a cĂŁ cžch nÎŒo ¼Ó cĂŁ thÓ hiÓu ¼−üc nghÜa cžc tĂ” ngĂ· Êy. NgoÎŒi ra lÂči cĂŁ mĂ©t sĂš chĂ· n«m nh− gÂčo biÓn, tiÓu chiÂȘm, tiÓu bÓ v.v... cĂČng ch−a dĂča vÎŒo Ÿ©u mÎŒ tra cĂžu ¼−üc nghÜa. Trong quž tr×nh phiÂȘn dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ra ngĂ· ng«n d©n tĂ©c, cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc phiÂȘn dÞch Ÿ· cĂš gŸng tra cĂžu, so sžnh, t×m tßi, hĂ©i Ăœ ¼Ó cĂš tržnh khuyÕt ÂźiÓm ¼−üc phÇn nÎŒo hay phÇn Êy. Nh−ng nšng lĂčc cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc phiÂȘn dÞch lÂči cĂŁ hÂčn, mÎŒ phÂčm vi bĂ© sžch lÂči bao la, cžc khĂŁ khšn cĂŁ rÊt nhiÒu, do Ÿã cžc khuyÕt ÂźiÓm trong c«ng tžc phiÂȘn dÞch hÂŒn lÎŒ cĂŁ nhiÒu, chĂłng t«i chĂȘ cžc bÂčn xa gÇn chØ b¶o cho. Sau bao nhiÂȘu l©u c«ng phu vÎŒ cĂš gŸng, nay LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ Ÿ· ¼−üc phiÂȘn dÞch vÎŒ Ên hÎŒnh, chĂłng t«i mong r»ng nĂŁ sÏ phĂŽc vĂŽ ¼−üc nhiÒu cžc nhÎŒ lÎŒm c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu vÎŒ x©y dĂčng cžc khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam. HÎŒ NĂ©i, thžng 1−1960 VIÖN Sö HĂ€C ViÖT NAm
  • 6. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí LĂȘi giĂ­i thiÖu cho lÇn tži b¶n nšm 2005 LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŁ vÞ trÝ rÊt quan trĂ€ng trong kho tÎŒng th− tÞch cĂŠ ViÖt Nam. BĂ© sžch do nhÎŒ bžc hĂ€c Phan Huy ChĂł biÂȘn soÂčn trong vßng 10 nšm, tĂ” nšm 1809 ¼Õn nšm 1819. §©y lÎŒ mĂ©t c«ng tr×nh biÂȘn kh¶o ŸÄ sĂ©, mĂ©t tËp bžch khoa th−, mĂ©t kho tÎŒi liÖu sö hĂ€c phong phĂł, chÝnh xžc vÒ nhiÒu lÜnh vĂčc vÎŒ lÎŒ mĂ©t c«ng tr×nh nghiÂȘn cĂžu tiÂȘu biÓu Ÿžnh dÊu thÎŒnh tĂču khoa hĂ€c cña n−íc ta ¼Çu thÕ kĂ» XIX. BÂȘn cÂčnh giž trÞ khoa hĂ€c, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cßn lÎŒ bĂ© sžch lĂ­n cĂŁ giž trÞ vÒ t− tâˆ’Ă«ng vĂ­i viÖc ¼Ò cao lßng tĂč hÎŒo d©n tĂ©c vÎŒ mang tÝnh nh©n všn s©u sŸc. Giž trÞ khoa hĂ€c vÎŒ t− tâˆ’Ă«ng cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ¼−üc thÓ hiÖn ¼Ëm nÐt trong 49 quyÓn chia thÎŒnh 10 bĂ© m«n gĂ„m : D− ¼Þa chÝ, Nh©n vËt chÝ, Quan chĂžc chÝ, LÔ nghi chÝ, Khoa mĂŽc chÝ, QuĂšc dĂŽng chÝ, H×nh luËt chÝ, Binh chÕ chÝ, Všn tÞch chÝ vÎŒ Bang giao chÝ. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cĂŻng vĂ­i cžc tžc phÈm khžc cña Phan Huy ChĂł nh− HoÎŒng ViÖt ¼Þa d− chÝ biÂȘn soÂčn khi nhËm chĂžc tÂči HuÕ, Qu¶ng Nam vÎŒ cžc tËp všn thÂŹ Hoa thiÒu ng©m lĂŽc, D−¬ng tr×nh kĂœ kiÕn lÎŒm trong thĂȘi gian Âźi sĂž Trung QuĂšc vÎŒ tham gia ÂźoÎŒn phži bĂ© sang InŸ«nÂȘxia, Ÿ· ¼−a tÂȘn tuĂŠi €ng vÎŒo hÎŒng ngĂČ nhĂ·ng tžc gia nĂŠi tiÕng nhÊt trong lÞch sö všn hož ViÖt Nam.
  • 7. Cžch Ÿ©y 45 nšm, vĂ­i tinh thÇn tr©n trĂ€ng cžc giž trÞ všn hož do «ng cha ta ¼Ó lÂči, ŸÄng thĂȘi ¼Ó thiÕt thĂčc phĂŽc vĂŽ viÖc x©y dĂčng ngÎŒnh khoa hĂ€c x· hĂ©i ViÖt Nam, ViÖn Sö hĂ€c Ÿ· tĂŠ chĂžc dÞch vÎŒ cho c«ng bĂš lÇn ¼Çu tiÂȘn b¶n dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ cña Phan Huy ChĂł chia thÎŒnh 4 tËp. Ngay sau khi xuÊt b¶n, tžc phÈm nÎŒy Ÿ· ¼−üc bÂčn ŸÀc trong vÎŒ ngoÎŒi n−íc hoan nghÂȘnh, Ÿãn nhËn. Do nhu cÇu phĂŽc vĂŽ c«ng tžc nghiÂȘn cĂžu khoa hĂ€c x· hĂ©i, nšm 1992 NhÎŒ xuÊt b¶n Khoa hĂ€c X· hĂ©i cho tži b¶n bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ gĂ©p lÎŒm 3 tËp. TĂ” Ÿã ¼Õn nay, 13 nšm tr«i qua, bÂčn ŸÀc Ÿ· kh«ng thÓ t×m thÊy bĂ© sžch nÎŒy trÂȘn thÞ tr−ĂȘng sžch rÊt s«i Ÿéng hiÖn nay. Tr−íc ¼ßi hĂĄi bĂžc thiÕt cña x· hĂ©i, ViÖn Sö hĂ€c ViÖt Nam phĂši hĂźp cĂŻng NhÎŒ xuÊt b¶n Gižo dĂŽc tiÕn hÎŒnh tži b¶n bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ vĂ­i mong muĂšn cung cÊp cho bÂčn ŸÀc mĂ©t bĂ© sžch quĂœ mÎŒ tr¶i qua gÇn 200 nšm tĂ„n tÂči vÉn giĂ· nguyÂȘn giž trÞ trong viÖc nghiÂȘn cĂžu, t×m hiÓu vÒ lÞch sö vÎŒ všn hož ViÖt Nam. Xin tr©n trĂ€ng giĂ­i thiÖu cĂŻng bÂčn ŸÀc. HÎŒ NĂ©i, thžng 2 nšm 2005 PhĂŁ Chñ tÞch ViÖn khoa hĂ€c x· hĂ©i viÖt Nam ViÖn trâˆ’Ă«ng ViÖn sö hĂ€c PGS. TS. TrÇn §Þc C−ĂȘng
  • 8. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí TIÓU Sö pHan HUy CHĂł Phan Huy ChĂł (1782 − 1840), tžc gi¶ bĂ© LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ vÜ ÂźÂči, lÎŒ con Phan Huy Ých, mĂ©t nhÎŒ nho cĂŁ tiÕng ¼Ëu tiÕn sÜ ÂźĂȘi LÂȘ, vÎŒ Ÿ· ra lÎŒm quan vĂ­i nhÎŒ T©y SÂŹn. Phan Huy ChĂł ¼Çu tiÂȘn cĂŁ tÂȘn lÎŒ HÂčo, sau v× tržnh lÂȘn hĂły cña nhÎŒ NguyÔn mĂ­i ŸÊi ra lÎŒ ChĂł, tĂč lÎŒ L©m Khanh, hiÖu lÎŒ Mai Phong, quÂȘ Ă« Êp YÂȘn SÂŹn, x· ThĂŽy KhÂȘ (tĂžc lÎŒng ThÎŒy), phñ QuĂšc Oai, tØnh SÂŹn T©y. TĂ” lĂłc cßn nhĂĄ, Phan Huy ChĂł Ÿ· ¼−üc hĂ€c hÎŒnh, vÎŒ nĂŠi tiÕng hay chĂ· Ă« miÒn phñ QuĂšc tØnh SÂŹn. Tuy hay chĂ·, nh−ng hai lÇn Âźi thi, Phan Huy ChĂł chØ Ÿç tĂł tÎŒi. €ng Ă« lÎŒng ThÎŒy, lÂči Ÿç tĂł tÎŒi hai lÇn, nÂȘn ng−ĂȘi ta gĂ€i «ng lÎŒ «ng KÐp ThÎŒy. Nšm 1821, Minh MÂčng biÕt tiÕng, cho triÖu «ng vÎŒo HuÕ vÎŒ cö «ng giĂ· chĂžc BiÂȘn tu tr−ĂȘng QuĂšc tö gižm. Nšm 1828, «ng giĂ· chĂžc phñ thĂ”a Phñ ThĂ”a ThiÂȘn, nšm 1829 thšng lÂȘn chĂžc HiÖp trÊn Qu¶ng Nam. Sau Ÿã «ng bÞ gižng chĂžc vÎŒ vÒ HuÕ giĂ· chĂžc ThÞ Ÿéc viÖn HÎŒn l©m. Hai lÇn «ng ¼−üc Minh MÂčng cö lÎŒm PhĂŁ sĂž Âźi sĂž n−íc Thanh. LÇn Âźi sĂž ¼Çu vÎŒo nšm 1824 − 1826, lÇn Âźi sĂž thĂž hai vÎŒo nšm 1830 − 1832. Khi Âźi sĂž lÇn thĂž hai vÒ, th× c¶ sĂž bĂ© bÞ tĂ©i v× lÂčm dĂŽng quyÒn hÎŒnh : chžnh sĂž bÞ cžch chĂžc, bÞ Ÿžnh tr−üng rĂ„i bÞ ÂźÎŒy Âźi xa, cßn PhĂŁ sĂž Phan Huy ChĂł th× bÞ cžch chĂžc. CuĂši nšm 1832 vÎŒ ¼Çu nšm 1833, Phan Huy ChĂł lÂči bÞ Minh MÂčng bŸt Âźi c«ng cžn Ă« Giang L−u Ba (In-Ÿ«-nÂȘ-xi-a ngÎŒy nay). LÎŒm xong nhiÖm vĂŽ trĂ« vÒ n−íc, «ng ¼−üc cö giĂ· chĂžc T− vĂŽ bĂ© C«ng. Sau Ÿã chžn c¶nh quan tr−ĂȘng, «ng viÖn cĂ­ Âźau ch©n, xin tĂ” quan lui vÒ lÎŒng Thanh Mai, huyÖn TiÂȘn Phong, tØnh SÂŹn T©y dÂčy hĂ€c. Phan Huy ChĂł bŸt ¼Çu biÂȘn soÂčn LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ ngay tĂ” hĂ„i «ng cßn Âźi hĂ€c, Âźi thi. §ã lÎŒ nšm 1809 − tĂžc nšm Gia Long thĂž tžm, «ng Ÿ· nh©n th× giĂȘ nhÎŒn rçi, ra c«ng t×m tßi, biÂȘn soÂčn LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ. Theo lĂȘi «ng nĂŁi, «ng Ÿ· ¼Ó ra m−ĂȘi nšm ¼Ó biÂȘn soÂčn bĂ© sžch nÎŒy. Nšm 1821, lĂłc giĂ· chĂžc BiÂȘn tu tr−ĂȘng QuĂšc tö gižm, «ng Ÿ· d©ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng
  • 9. loÂči chÝ lÂȘn Minh MÂčng vÎŒ ¼−üc Minh MÂčng khen, thâˆ’Ă«ng cho 30 lÂčng bÂčc, mĂ©t chiÕc žo sa, 30 ngßi bĂłt vÎŒ 30 thoi mĂčc. Trong thĂȘi gian lÎŒm quan vĂ­i nhÎŒ NguyÔn, Phan Huy ChĂł cßn viÕt nhĂ·ng sžch nh− HoÎŒng ViÖt ¼Þa d− chÝ, ghi chÐp vÒ ¼Þa lĂœ ViÖt Nam, Hoa thiÒn ng©m lĂŽc ghi nhĂ·ng bÎŒi thÂŹ «ng lÎŒm trong khi Âźi sĂž lÇn thĂž nhÊt, Hoa tr×nh tĂŽc ng©m ghi nhĂ·ng bÎŒi thÂŹ khi Âźi sĂž lÇn thĂž hai. D−¬ng tr×nh kĂœ kiÕn hay H¶i tr×nh chØ l−üc lÎŒ tËp bĂłt kĂœ ghi nhĂ·ng viÖc tai nghe mŸt thÊy khi «ng Âźi sĂž Giang L−u Ba. B¶ng kÂȘ nhĂ·ng dÊu hiÖu vÎŒ chĂ· viÕt tŸt trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ − ( ) vÎŒ chĂł thÝch theo trËt tĂč a, b, c, lÎŒ chĂł thÝch cña tžc gi¶. − [ ] vÎŒ chĂł thÝch theo trËt tĂč 1, 2, 3 lÎŒ nhĂ·ng ÂźoÂčn thÂȘm hay chĂł thÝch cña ng−ĂȘi dÞch. − ChĂ· in ŸÞng lÎŒ všn cña tžc gi¶. − ChĂ· in xiÂȘn lÎŒ všn cña ng−ĂȘi khžc do tžc gi¶ trÝch dÉn vÎŒ chĂł thÝch cña ng−ĂȘi dÞch. − §NNTC : §Âči Nam nhÊt thĂšng chÝ. − §VSK : §Âči ViÖt sö kĂœ toÎŒn th− vÎŒ §Âči ViÖt sö kĂœ tĂŽc biÂȘn. − §VTS : §Âči ViÖt th«ng sö. − P§§C : Ph−¬ng §×nh ¼Þa chÝ. − VSTGCM : ViÖt sö th«ng gižm c−¬ng mĂŽc. − LT§KL : LÞch triÒu Ÿšng khoa lĂŽc. − h. : huyÖn − p. : phñ − q. : quyÓn − x. : xem
  • 10. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí B”I TĂčA T«i(1) nghe : cžch hĂ€c ¼Ó hiÓu biÕt ¼Õn cĂŻng mĂ€i sĂč vËt th× phžp Ÿé ÂźiÓn ch−¬ng cña mĂ©t n−íc lÎŒ viÖc lĂ­n, cÇn ph¶i biÕt rĂą. KhĂŠng tö nĂŁi : "HĂ€c rĂ©ng vÒ všn". Všn tĂžc lÎŒ lÏ ph¶i cña sĂč vËt x−a nay, cĂšt yÕu cña ÂźiÓn lÔ nhÎŒ n−íc. KÎ hĂ€c gi¶ ngoÎŒi viÖc ŸÀc kinh sö cßn cÇn ph¶i xÐt hĂĄi s©u rĂ©ng, t×m kiÕm xa gÇn, kh¶o cĂžu ¼Ó ¼Þnh lÊy lÏ ph¶i, thÕ mĂ­i Ÿžng lÎŒ ng−ĂȘi hĂ€c rĂ©ng ; cĂŁ ph¶i chØ nhÆt lÊy tĂ”ng c©u tĂ”ng ÂźoÂčn, nÆn ra thÎŒnh lĂȘi všn hoa mÎŒ gĂ€i lÎŒ všn Ÿ©u ! N−íc ViÖt ta, tĂ” ÂźĂȘi §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn, phong hĂ©i Ÿ· mĂ«, ÂźĂȘi nÎŒo cĂČng cĂŁ chÕ Ÿé cña ÂźĂȘi Êy. §Õn nhÎŒ LÂȘ, kiÕn thiÕt kĂŒ cÎŒng, phÐp tŸc ¼Çy Ÿñ, thanh danh cña n−íc vÎŒ všn hĂŁa, nh©n tÎŒi ¼Òu thÞnh kh«ng kÐm g× Trung Hoa. NhĂ·ng ph−¬ng phžp ¼Æt quan chĂžc, cžch thĂžc thi lÊy Ÿç, quy chÕ vÒ binh lÝnh vÎŒ lĂœ tÎŒi, lÔ nghi Ă« trong n−íc vÎŒ giao thiÖp vĂ­i n−íc ngoÎŒi, hÕt th¶y cĂŁ tĂ”ng ÂźiÒu, tĂ”ng ch−¬ng vÎŒ ¼Òu cĂŁ ÂźiÓn lÖ cĂšt yÕu c¶. §ĂȘi HĂ„ng §Þc [1470 − 1498] söa ¼Þnh, cžc ÂźĂȘi sau noi theo. Trong thĂȘi gian Êy tr¶i bao vua chĂła sžng suĂšt ch©m ch−íc lÂči, ng−ĂȘi giĂłp viÖc tÎŒi giĂĄi söa sang thÂȘm rĂą ra ; hÂŹn 300 nšm vÉn tu©n theo, g×n giĂ·, tuy gĂ€i lÎŒ ÂźĂȘi nĂ€ theo ÂźiÓn lÔ cña ÂźĂȘi kia nh−ng cĂČng biÕt trong Ÿã cĂŁ sĂč thÂȘm bĂ­t. Duy ÂźiÓn lÔ cña cžc triÒu, tĂ” tr−íc ch−a cĂŁ sžch sÂœn. Trong quĂšc sö biÂȘn chÐp c«ng viÖc h»ng nšm vÒ ÂźiÓn lÔ cßn sÂŹ l−üc nhiÒu. HuĂšng chi tĂ” nšm BÝnh NgĂ€(2) cĂŁ viÖc binh Âźao ¼Õn giĂȘ, sžch cĂČ tan nžt, chØ cßn ¼−üc mĂ©t Ýt cña cžc cĂš gia thÕ tĂ©c cÊt giÊu Âźi. Cžc sžch nžt vĂ« cĂČ cßn lÂči biÂȘn chÐp lÉn lĂ©n, sai lÇm ch−a cĂŁ ¼Çu mĂši ; cĂŁ bÎŒn vÒ ÂźiÓn cĂš cña cžc triÒu th× lĂȘ mĂȘ kh«ng b»ng cĂž vÎŒo Ÿ©u. VËy thĂȘi chÐp lÊy nhĂ·ng ÂźiÒu mŸt thÊy tai nghe, chia ra tĂ”ng viÖc, tĂ”ng loÂči ¼Ó lÎŒm mĂ©t quyÓn sžch cĂŁ khu«n phÐp hž chÂŒng lÎŒ nhiÖm vĂŽ cña ng−ĂȘi hĂ€c gi¶ ru ? H·y nĂŁi vÒ viÖc cĂšt yÕu nh− : g©y dĂčng bĂȘ cĂąi, lĂłc chia lĂłc hĂźp kh«ng giĂšng nhau ; thu dĂŻng nh©n tÎŒi ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau ¼Òu cĂŁ khžc ; ¼Æt quan th× chia ra (1) NguyÂȘn všn lÎŒ chĂ· thÇn, nghÜa lÎŒ bÒ t«i, lĂȘi x−ng vĂ­i vua. (2) TĂžc lÎŒ nšm qu©n T©y SÂŹn kÐo ra diÖt TrÞnh (1786).
  • 11. phÈm trËt chĂžc vĂŽ ; ¼Þnh lÔ th× ¼Æt ra miÕu, tĂč, giao, x·(1) ; lËp khoa mĂŽc th× cžch chĂ€n hĂ€c trß cĂŁ ÂźĂȘi kĂŒ cÎŒng cĂŁ ÂźĂȘi sÂŹ l−üc, chi dĂŻng trong n−íc th× cžch lÊy cña d©n cĂŁ ÂźĂȘi lÊy nÆng, cĂŁ ÂźĂȘi lÊy nhÑ ; h×nh phÂčt ¼Ó giĂłp viÖc trÞ n−íc mÎŒ mçi triÒu luËt ¼Þnh mĂ©t khžc, binh lÝnh ¼Ó giĂ· yÂȘn n−íc mÎŒ mçi ÂźĂȘi ¼Æt ra mĂ©t tÂȘn ; c¶ ¼Õn nhĂ·ng sžch vĂ« tr−íc thuËt cña cžc ÂźĂȘi, nghi lÔ Ăžng tiÕp vĂ­i Trung QuĂšc, ¼Òu thuĂ©c vÒ ÂźiÓn ch−¬ng, ng−ĂȘi kh¶o cĂŠ ph¶i nÂȘn ŸÀc t×m mÎŒ ¼Ýnh chÝnh lÂči. LĂœ, TrÇn trĂ« vÒ tr−íc, ÂźiÓn cĂČ mÊt c¶, chØ thÊy chÐp ÂźÂči l−üc Ă« trong sö. NhÎŒ LÂȘ khi sžng nghiÖp(2) , lĂłc Trung h−ng(3) tĂ”ng ÂźiÒu tĂ”ng ch−¬ng h·y cßn, nh−ng chÐp t¶n mžt Ă« cžc sžch cßn sĂŁt lÂči, kh«ng cĂŁ hÖ thĂšng g× c¶. NÕu tĂč m×nh kh«ng ¼Ó Ăœ t×m tßi ph©n biÖt tĂ”ng khu, tĂ”ng loÂči th× khĂŁ mÎŒ kÂȘ cĂžu ra ¼−üc. T«i, tĂ” nhĂĄ Âźi hĂ€c vÉn th−ĂȘng cĂŁ chÝ Êy. May nhĂȘ ¼−üc sžch vĂ« cña cžc ÂźĂȘi ¼Ó lÂči vÎŒ sĂč dÂčy dç cña gia ¼×nh, nÂȘn vÒ ÂźiÓn ch−¬ng, gĂ€i lÎŒ cĂŁ biÕt qua ¼Çu mĂši, nh−ng hiÒm v× sö sžch t¶n mžt ch−a kÞp söa chÐp. TĂ” khi vÎŒo nĂłi Ă« ¼Õn giĂȘ mĂ­i Ÿãng cöa tÂč khžch, cĂš sĂžc t×m nhÆt, sau khi ŸÀc sžch ¼−üc nhÎŒn rçi, th× lÂči tĂŻy tĂ”ng loÂči kh¶o xÐt vÎŒ ¼Ýnh chÝnh ; cĂŁ khi nghÜ ¼−üc ÂźiÒu g× th× lÎŒm ra nhĂȘi bÎŒn. NgÎŒy, thžng gĂŁp lÂči ¼Õn nay Ÿ· tr¶i 10 nšm, biÂȘn chÐp Ÿ· xong, cĂ©ng cĂŁ 10 chÝ(4) : D− ¼Þa, Nh©n vËt, Quan chĂžc, LÔ nghi, Khoa mĂŽc, QuĂšc dĂŽng, H×nh luËt, Binh chÕ, Všn tÞch, Bang giao. ChÝ nÎŒo cĂČng cĂŁ lĂȘi nĂŁi ¼Çu ¼Ó kÓ rĂą ÂźÂči Ăœ. Mçi chÝ lÂči chia ra tiÕt, mĂŽc, chÐp riÂȘng tĂ”ng tËp, nĂši liÒn vĂ­i nhau gĂ€i lÎŒ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝ. CĂ©ng 49 quyÓn. €i ! C«ng viÖc tr−íc thuËt, ng−ĂȘi x−a vÉn phÎŒn nÎŒn lÎŒ khĂŁ. HuĂšng chi sau khi sžch vĂ« Ÿ· tan mÊt Âźi rĂ„i, mÎŒ muĂšn hiÓu suĂšt c¶ ÂźĂȘi x−a ÂźĂȘi nay, ph©n biÖt nhĂ·ng viÖc nÎŒy viÖc khžc, gĂŁp nhĂ·ng všn cßn sĂŁt cña ngh×n x−a, ¼Ó lÎŒm thÎŒnh sžch th−ĂȘng ŸÀc cña mĂ©t ÂźĂȘi, nh− thÕ th× dĂŻ bËc hĂ€c rĂ©ng, tay tÎŒi giĂĄi, cßn lÊy lÎŒm khĂŁ, huĂšng sĂžc hĂ€c tÇm th−ĂȘng nh− t«i, Ÿ©u džm dĂč bÎŒn. Nay tÂčm gĂŁp nhÆt nhĂ·ng ÂźiÒu mŸt thÊy tai nghe ¼Ó giĂłp vÎŒo chç thiÕu sĂŁt. Tuy vËy ; kh¶o xÐt dÊu tÝch ÂźĂȘi x−a, mÎŒ kh«ng džm nĂŁi thÂȘm lÂȘn, ph©n tžch mĂ€i viÖc b»ng lĂœ ¼Ó t×m ra lÏ ph¶i, cĂŁ chç t−ĂȘng tËn mÎŒ kh«ng ¼Õn nçi r−ĂȘm, cĂŁ chç sÂŹ l−üc mÎŒ nŸm ¼−üc cĂšt yÕu, khiÕn cho c«ng nghiÖp chÕ tžc cña cžc ÂźĂȘi rĂą rÖt Ÿñ lÎŒm b»ng chĂžng, ¼Òu Ă« trong sžch nÎŒy c¶. (3) MiÕu : tÕ nhÎŒ t«n miÕu ; TĂč : tÕ cžc thÇn ; Giao : tÕ trĂȘi ; X· : tÕ thÇn ¼Êt. (1) Sžng nghiÖp : g©y dĂčng nÂȘn cÂŹ nghiÖp, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi LÂȘ Thži TĂŠ. (2) Trung h−ng : trçi dËy lÊy lÂči ¼−üc cÂŹ nghiÖp Ÿ· mÊt, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi Trang T«ng trĂ« vÒ sau. (3) ChÝ : sžch biÂȘn chÐp tĂ”ng loÂči sĂč, vËt (nh− §Þa chÝ, Danh sÂŹn chÝ v.v...)
  • 12. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Mong ÂźÂčt ¼Õn nhÎŒ vua vÎŒ ¼−üc coi tĂ­i, ¼Ó thÊy rĂą nhĂ·ng phžp thĂžc ngÎŒy x−a ngĂą hÇu cĂŁ thÓ giĂłp Ých cho viÖc lËp chÝnh ¼−üc mĂ©t phÇn nÎŒo. T«i, Phan Huy ChĂł kÝnh tĂča. DÉn THĂž TĂč CžC chÝ TĂ” khi cĂŁ trĂȘi ¼Êt th× cĂŁ nĂłi s«ng. §Êt nÎŒo thuĂ©c phËn sao nÎŒo Ÿ· chia sÂœn ; bĂȘ cĂąi mçi n−íc ¼Òu ph©n biÖt. N−íc nÎŒo cĂŁ ¼Þa phËn n−íc Êy. ViÖc ¼Þnh giĂ­i hÂčn ¼Ó ngšn cžch lÎŒ viÖc cÇn ph¶i lÎŒm tr−íc tiÂȘn khi mĂ­i dĂčng n−íc. N−íc ViÖt ta tĂ” tr−íc [ŸÚi vĂ­i Trung QuĂšc] Ă« vÎŒo cĂąi xa, phong khÝ(1) cĂŁ phÇn chËm hÂŹn. TĂ” ÂźĂȘi Th−¬ng, Chu trĂ« vÒ tr−íc, cßn lÎŒ rĂ”ng rËm ch»m lÇy, chç rĂ„ng rŸn Ă«. Khi Êy, hoÆc Ă« xen lĂ©n d−íi s«ng trÂȘn cÂčn, hoÆc chia Ă« miÒn nĂłi, miÒn biÓn, bĂȘ cĂąi ch−a ¼−üc rĂą rÎŒng. TĂ­i khi dĂčng n−íc Všn Lang, mĂ­i chia ra tĂ”ng bĂ©, nh−ng quy m« ÂźĂȘi cĂŠ ¼Òu h·y cßn sÂŹ sÎŒi. VÒ sau hĂźp vÎŒo nhÎŒ ThĂŽc ; mÊt vÎŒo nhÎŒ TriÖu, rĂ„i nhÎŒ Hžn sang c−íp lÊy ; tr¶i qua Hžn, TÊn ¼Õn §−ĂȘng b¶y tžm tršm nšm thay ŸÊi nhau ¼Æt lÎŒm quËn huyÖn, cĂąi Nam mĂ©t d¶i xa xa chØ ¼Ó cho bĂ€n mĂŽc, thĂł sang cai trÞ. CĂČng cĂŁ lĂłc cĂŁ ng−ĂȘi nĂŠi dËy phÊn ¼Êu, nh−ng nĂŠi lÂȘn rĂ„i lÂči bÞ diÖt liÒn, ch−ng quy vÉn kh«ng thÓ thožt khĂĄi vßng rÎŒng buĂ©c ¼Ó lËp bĂȘ cĂąi riÂȘng ¼−üc. ThÕ chÂŒng ph¶i lÎŒ khi Êy thĂȘi trĂȘi ch−a ¼Õn mÎŒ vËn ¼Êt cßn Ÿßi [ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi] sau nÎŒy ru ? NhÎŒ §inh nĂŠi lÂȘn g©y nÒn thĂšng nhÊt, [TiÒn] LÂȘ nĂŠi sau mĂ« rĂ©ng thÂȘm ra, bĂȘ cĂąi n−íc ViÖt ta bÊy giĂȘ mĂ­i ¼Þnh hÂŒn. Sau ¼Õn LĂœ, TrÇn thay nhau nĂŠi lÂȘn chĂšng chĂ€i vĂ­i TĂšng, NguyÂȘn. LÂȘ Thži TĂŠ nĂŠi dËy quÐt sÂčch giÆc Minh, vËn hĂ©i ¼Õn lĂłc thÞnh, cĂąi ¼Êt ngÎŒy rĂ©ng ra, ng−ĂȘi ph−¬ng BŸc sĂź sÖt kh«ng džm manh t©m nghÜ ¼Õn viÖc c−íp n−íc ta, ¼Æt ra quËn huyÖn (1) Phong khÝ : phong lÎŒ phong thĂŠ (cĂČng cĂŁ nghÜa lÎŒ hÂŹi giĂŁ thĂŠi). KhÝ lÎŒ khÝ hËu. §©y nĂŁi všn minh tiÕp thu cña Trung QuĂšc.
  • 13. nĂ·a, mÎŒ ¼Êt n−íc ViÖt Nam ta, Trung QuĂšc ph¶i coi lÎŒ hĂŻng mÂčnh. TruyÖn cĂŁ nĂŁi r»ng "mĂ« mang ph¶i dÇn dÇn" Ÿóng nh− thÕ ¼Êy. VËy tr−íc hÕt ph¶i kh¶o cĂžu nhĂ·ng ÂźiÒu cĂšt yÕu vÒ bĂȘ cĂąi lĂłc chia lĂłc hĂźp, nĂłi s«ng chç hiÓm, chç b»ng, lÎŒm ra D− ¼Þa chÝ chÐp lÂȘn ¼Çu. * * * CĂŁ trĂȘi ¼Êt th× cĂŁ ng−ĂȘi, loÎŒi ng−ĂȘi sinh ra rÊt nhiÒu, hĂ€p lÂči rÊt Ÿ«ng, ph¶i cĂŁ ng−ĂȘi ŸÞng ¼Çu ¼Ó cai trÞ. §Õ, v−¬ng th× chšn dŸt, coi vÎŒ thĂšng trÞ d©n chĂłng, t−íng tž th× giĂłp ŸÏ ¼Ó giĂ· g×n cho d©n. LÂči cĂŁ ÂźÂčo ŸÞc, gižo hĂŁa vÎŒ tiÕt nghÜa ¼Ó rÎŒng buĂ©c thÂȘm vÎŒo th× n−íc mĂ­i trÞ yÂȘn ¼−üc. N−íc ViÖt ta khi mĂ­i lËp, phong tĂŽc vÎŒ nh©n vËt thuÇn hËu, thĂŁi quen gi¶n dÞ, chÊt phžc. Khi Êy vua t«i cĂŻng nhau vui vÎ tĂč nhiÂȘn, kh«ng biÓu lĂ© sĂč chia cžch, lĂłc Êy cßn lÎŒ ÂźĂȘi hĂ„ng hoang, ÂźĂȘi sau kh«ng thÓ kh¶o ¼−üc. Cßn ¼Õn thĂȘi kĂș nĂ©i thuĂ©c, h·y bĂĄ kh«ng bÎŒn ¼Õn. TĂ” khi §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn thay nhau nĂŠi lÂȘn, ¼Õn nhÎŒ [HËu] LÂȘ dĂčng n−íc, ÂźĂȘi nĂ€ truyÒn ¼Õn ÂźĂȘi kia, trong khi Êy ng−ĂȘi lÎŒm vua sžng suĂšt, kÎ giĂłp viÖc tÎŒi giĂĄi, tr−íc sau nĂši tiÕp nhau. TÊt c¶ nhĂ·ng c«ng lao sĂč nghiÖp hay tiÕt hÂčnh tĂšt, cĂŁ thÓ Âźem ra giĂłp ÂźĂȘi söa tĂŽc mÎŒ lÎŒm g−¬ng cho ng−ĂȘi sau, xem Ă« sžch vĂ«, cßn cĂŁ thÓ tâˆ’Ă«ng thÊy ¼−üc. Ng−ĂȘi sau nÂȘn xem ¼Êy mÎŒ bŸt ch−íc. KÓ ra, ÂźÂčo lÎŒm ng−ĂȘi trÂȘn ph¶i ¼Ó t©m vÒ viÖc trÞ n−íc th× mĂ­i hay ; ÂźÂčo lÎŒm ng−ĂȘi d−íi ph¶i giĂ· hÕt lßng tr−ng th× mĂ­i tĂšt. LÎŒm ng−ĂȘi hĂ€c trß ph¶i cĂŁ Ăœ nghÜ s©u xa, lĂłc l©m nÂčn ph¶i giĂ· tiÕt thžo bÒn vĂ·ng ¼Òu lÎŒ ÂźÂčo th−ĂȘng ph¶i thÕ, kh«ng thÓ v−üt qua ¼−üc. Thu nhÆt mÎŒ chÐp ra ¼Ó lÎŒm khu«n phÐp, do Ÿã noi g−¬ng mÎŒ bŸt ch−íc, th× c«ng viÖc trÞ n−íc giĂłp ÂźĂȘi cĂŁ thÓ nŸm ¼−üc b¶n lÜnh, vËy lÎŒm Nh©n vËt chÝ chÐp vÎŒo thĂž hai. * * * Trong triÒu ¼×nh, ng−ĂȘi trÂȘn kÎ d−íi chia chĂžc vĂŽ mÎŒ lÎŒm th× mu«n viÖc mĂ­i Ÿ©u vÎŒo ¼Êy, bĂ«i thÕ ph¶i ¼Æt ra quan chĂžc. N−íc ta, tĂ” khi LÂčc hÇu, LÂčc t−íng bŸt ¼Çu ¼Æt thÎŒnh tÂȘn quan, nh−ng bÊy giĂȘ lÎŒ ÂźĂȘi thži cĂŠ, phÈm trËt ch−a Ÿñ, rĂ„i sau mçi ÂźĂȘi dÊy lÂȘn lÂči cĂŁ chÕ Ÿé vÒ quan chĂžc cña ÂźĂȘi Êy. Cžch dĂčng ¼Æt ra th× nhÎŒ LĂœ khžc vĂ­i nhÎŒ §inh. Cžch chia
  • 14. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí ¼Æt ra th× nhÎŒ TrÇn khžc vĂ­i nhÎŒ LĂœ. NhÎŒ LÂȘ, lĂłc ¼Çu phÇn nhiÒu nh©n theo tÂȘn quan chĂžc cĂČ cña nhÎŒ TrÇn, vÒ sau mĂ­i thay ŸÊi. §Õn lĂłc cuĂši tuy vÉn theo tÂȘn quan chĂžc khi mĂ­i mĂ« n−íc nh−ng cĂŁ ¼Æt thÂȘm ra nhiÒu. ViÖc nh©n cĂČ hay ŸÊi mĂ­i, xÐt trong sö sžch cĂŁ thÓ thÊy ¼−üc. V¶ lÂči, cžch ¼Æt quan : vÒ chĂžc vĂŽ cĂŁ t−ĂȘng cĂŁ l−üc, vÒ phÈm t−íc cĂŁ cao cĂŁ thÊp, l−¬ng lĂ©c ¼Ó hËu Ÿ·i mÎŒ lÖ ©n ÂźiÓn kh«ng nhÊt ¼Þnh ; thâˆ’Ă«ng phÂčt ¼Ó nÂȘu rĂą mÎŒ phÐp thšng gižng cĂŁ khžc nhau. Kho¶ng trÂȘn d−íi mĂ©t ngh×n mĂ©t tršm nšm, danh, loÂči rÊt nhiÒu ; phÈm, thĂžc ¼Çy Ÿñ, nÕu kh«ng Âźem gĂŁp c¶ lÂči cho liÒn Âźi, chia tĂ”ng ÂźiÒu cho khžc Âźi th× kh«ng thÓ biÕt ¼−üc chç cĂšt yÕu vÒ chÕ Ÿé ¼Æt ra quan chĂžc. Kinh Th− cĂŁ nĂŁi : "XÐt phÐp ÂźĂȘi x−a ¼Ó ¼Æt ra quan, th× mĂ€i viÖc ¼Òu Ÿ©u vÎŒo ¼Êy c¶", nÂȘn thÂȘm hay bĂ­t, phiÒn hay gi¶n, cĂšt ph¶i tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc mÎŒ lÎŒm. §Õn nh− ÂźÂči thÓ, ÂźÂči c−¬ng ¼Ó lËp chÝnh dĂŻng ng−ĂȘi th× ph¶i bŸt ch−íc ÂźĂȘi x−a, cho nÂȘn xÐt tÂȘn chĂžc quan ÂźĂȘi tr−íc, ¼Þnh ra chĂžc viÖc tĂ”ng ng−ĂȘi lÎŒ ÂźiÒu cĂšt yÕu cña ng−ĂȘi lÎŒm chÝnh trÞ. VËy lÎŒm Quan chĂžc chÝ chÐp vÎŒo thĂž ba. * * * TrĂȘi cao ¼Êt thÊp, mu«n vËt t¶n mžt khžc nhau, bĂ«i thÕ ph¶i ¼Æt ra lÔ ¼Ó giĂ· g×n [cho cĂŁ trËt tĂč]. LÔ lÎŒ ¼Ó ¼Þnh phËn kÎ trÂȘn ng−ĂȘi d−íi. V−¬ng gi¶ ÂźĂȘi x−a dĂčng ¼Æt ra mĂ€i viÖc, viÖc g× cĂČng cĂŁ lÔ c¶, nh− chÕ Ÿé vÒ žo xiÂȘm, xe, kiÖu(1) ; tÕ lÔ Ă« giao miÕu ; lÔ cžt lÔ h−ng th× Ÿé sĂš bao nhiÂȘu, nghi ch−¬ng thÕ nÎŒo, ¼Òu cĂŁ phÈm trËt. §ã lÎŒ viÖc lĂ­n cña ÂźiÓn lÔ phÐp tŸc, kh«ng thÓ sai lÇm rĂši lÉn ¼−üc. Cho nÂȘn lÔ ¼Ó trÞ n−íc tr−íc hÕt ph¶i cÈn thËn vÒ nhĂ·ng ÂźiÒu Êy. NhÎŒ LĂœ cĂŁ ¼Þnh ra th«ng chÕ(2) , nhÎŒ TrÇn cĂŁ biÂȘn soÂčn sžch [KiÕn tr−ng] th−ĂȘng lÔ, tiÕt mĂŽc nghi všn ¼Òu Ÿñ c¶, nh−ng v× cžc sžch chÐp Êy t¶n mžt mÊt Âźi, kh«ng thÓ xÐt kĂŒ ¼−üc. §ĂȘi LÂȘ ch©m ch−íc lÂči, ¼Þnh ra lÔ chÕ rÊt kĂŒ cÎŒng ¼Çy Ÿñ, cho nÂȘn phÈm phĂŽc Ÿóng lÔ mÎŒ phÈm trËt ¼−üc ph©n minh, tÕ tĂč theo lÔ mÎŒ quĂ» thÇn ¼Òu c¶m cžch. Khi yÕn tiÖc thĂĄa (1) DÞch chĂ· d− phĂŽc, nghÜa lÎŒ xe, kiÖu vÎŒ cžc ŸÄ trang sĂžc, nghi tr−üng khžc. (2) §Çu ÂźĂȘi TrÇn cĂŁ soÂčn sžch QuĂšc triÒu th«ng chÕ, trong cĂŁ ghi chÕ Ÿé cña ÂźĂȘi tr−íc, tĂžc lÎŒ ÂźĂȘi LĂœ.
  • 15. m·n ¼−üc lßng ng−ĂȘi, khi tang ma kh«ng trži vĂ­i lÔ cĂŠ. Tr¶i mÊy ÂźĂȘi noi theo kh«ng thay ŸÊi, tuy ch−a ¼−üc Ÿóng vĂ­i lÔ chÕ cña cžc tiÂȘn v−¬ng ÂźĂȘi x−a nh−ng cĂČng Ÿñ gĂ€i lÎŒ ÂźiÓn lÔ cña mĂ©t ÂźĂȘi ¼−üc. ChØ tĂ” ÂźĂȘi Trung h−ng trĂ« vÒ sau, quyÒn bÝnh dÇn dÇn vÒ tay ng−ĂȘi khžc, danh phËn trÂȘn d−íi kh«ng khĂĄi sai lÉn ; chÕ Ÿé vÒ žo mÆc, nghi tiÕt vÒ sžch phong, cĂŁ nhiÒu ÂźiÒu tiÕm lÂčm, lÉn lĂ©n kh«ng Ÿóng lÔ, chĂła vĂ­i vua cĂČng t«n trĂ€ng b»ng nhau mÎŒ cži trËt tĂč trÂȘn d−íi tĂ” x−a ¼Æt ra mÊt dÇn Âźi hÕt. [VËy nay] chÐp sĂč thĂčc mÎŒ ¼Ýnh chÝnh lÂči cĂšt ¼Ó giĂ· g×n thÓ thĂšng cho nhÎŒ vua. NgoÎŒi ra cßn cĂŁ tiÕt mĂŽc vÎŒ nghi všn rÊt nhiÒu cĂČng chÐp hÕt ra tĂ”ng loÂči, tĂ”ng hÂčng ¼Ó cho biÕt ÂźiÓn lÔ cña n−íc lÎŒ viÖc kh«ng thÓ thiÕu ¼−üc. VËy lÎŒm Nghi lÔ chÝ chÐp vÎŒo thĂž t−. * * * §iÓn lÔ ph¶i Ÿßi cĂŁ ng−ĂȘi mĂ­i lÎŒm ¼−üc, mÎŒ cžch chĂ€n ng−ĂȘi th× cÇn ph¶i ¼Æt ra cžc khoa thi. TĂ” khi bĂĄ lĂši lÊy nh©n tÎŒi b»ng cžch do h−¬ng(1) cö ra, do lĂœ(2) chĂ€n ra th× cžc ÂźĂȘi ¼Òu lÊy khoa thi lÎŒm trĂ€ng, mÎŒ nhĂ·ng ng−ĂȘi tÎŒi cao hĂ€c rĂ©ng cĂČng do ¼Êy mÎŒ ra. LÂȘ vÎŒ LĂœ trĂ« vÒ tr−íc, ch−a ¼Þnh phÐp thi. §Õn ÂźĂȘi TrÇn mĂ­i ¼Æt khoa cö chia tĂ”ng gižp, tĂ”ng bËc cĂČng Ÿ· chĂ€n ¼−üc nhiÒu ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi. NhÎŒ [HËu] LÂȘ buĂŠi ¼Çu cĂČng theo thÕ vÎŒ ¼Æt thÂȘm ra nhiÒu khoa thi. §Õn ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc mĂ­i ¼Þnh ra lÖ ba nšm mĂ©t kĂș thi. Khi Êy n¶y ra bao nhiÂȘu ng−ĂȘi hiÒn tÎŒi anh tuÊn, lÎŒm cho chÝnh trÞ gižo hĂŁa ¼−üc vang lĂ”ng, ŸÞc chÝnh nhÎŒ vua thÂȘm rĂčc rĂŹ, bĂšn m−¬i nšm n−íc ¼−üc thži b×nh, vÎŒi bĂšn ÂźĂȘi cßn ¼Ó lÂči ÂŹn trÂčch, ¼Òu nhĂȘ cžc ng−ĂȘi trong khoa mĂŽc. Cži c«ng hiÖu lÊy ¼−üc nh©n tÎŒi thĂčc rÊt nhiÒu. KÞp ¼Õn nhÎŒ MÂčc tiÕm ng«i, cĂČng ¼Æt cžc khoa thi, nhĂ·ng ng−ĂȘi thi Ÿç phÇn nhiÒu lÎŒ tÎŒi giĂĄi, nhĂȘ Ÿã duy tr× ¼−üc cÂŹ nghiÖp hĂ€ MÂčc cĂČng lÎŒ do Ă« nh©n tÎŒi giĂłp nÂȘn. Trang T«ng nhÎŒ LÂȘ nĂši ng«i Ă« Thanh Hoa ch−a kÞp bÎŒn ¼Õn viÖc thi cö. Trung T«ng ÂźĂȘi ThuËn B×nh [1549 − 1557] mĂ­i ¼Æt ra chÕ khoa lÊy ng−ĂȘi Ÿç, tĂ” ÂźĂȘi Quang H−ng [1558 − 1560] sau khi diÖt MÂčc, lÂči theo chÕ Ÿé cĂČ, thi hÎŒnh mĂ©t thĂȘi gian l©u kÓ cĂČng lÊy ¼−üc nhiÒu ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi, nh−ng phong hĂ©i Ÿ· khžc, všn thÓ ngÎŒy mĂ©t biÕn ŸÊi, nh©n tÎŒi phÇn nhiÒu kh«ng b»ng ÂźĂȘi tr−íc. V× cžch thi cña (1) vÎŒ (2) : 5 nhÎŒ lÎŒ mĂ©t h−¬ng, 5 h−¬ng lÎŒ mĂ©t lĂœ (theo TĂ” nguyÂȘn).
  • 16. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí ng−ĂȘi trÂȘn ¼Æt ra cĂŁ khžc nÂȘn xu h−íng cña hĂ€c trß cĂČng khžc, nÕu lÊy vÒ sĂžc hĂ€c s©u rĂ©ng, th× ng−ĂȘi cĂŁ thĂčc hĂ€c kh«ng lo ph¶i loÂči bĂĄ ra, nh−ng nÕu c©u nÖ vÒ trÝch tĂ”ng c©u t×m tĂ”ng ch−¬ng th× ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi th−ĂȘng v× khu«n khĂŠ bĂŁ buĂ©c mÎŒ bÞ hĂĄng. Xem ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau, ÂźĂȘi nÎŒo lÊy ¼−üc nh©n tÎŒi nhiÒu hay Ýt th× biÕt phÐp thi cña ÂźĂȘi Êy hay hay dĂ« cĂŁ khžc nhau xa. CĂŁ c©u nĂŁi r»ng : "Všn ch−¬ng quan hÖ Ă« thÕ vËn thÞnh hay suy", cho nÂȘn ph¶i thËn trĂ€ng lŸm. VÒ phÐp thi dÔ dÎŒng hay nghiÂȘm mËt ; lÖ thi kĂŒ cÎŒng hay sÂŹ l−üc, ph¶i kh¶o mÆt nh©n cĂČ vÎŒ ŸÊi mĂ­i cña nĂŁ. VËy lÎŒm Khoa mĂŽc chÝ chÐp vÎŒo thĂž nšm. * * * LÎŒm thÕ nÎŒo ¼Ó tĂŽ hĂ€p mĂ€i ng−ĂȘi ? Ph¶i cĂŁ cña. Trong sžch "TruyÖn" nĂŁi viÖc lĂœ tÎŒi nĂši liÒn vĂ­i viÖc dĂŻng ng−ĂȘi. BĂ«i v× bËc v−¬ng gi¶ nu«i d©n tÊt ph¶i nhĂȘ tiÒn cña lÎŒm cĂšt yÕu. LÎŒm ng−ĂȘi ŸÞng ¼Çu mu«n d©n, ¼Æt ra ph−¬ng phžp trÞ n−íc, ph¶i xÐt hĂ© khÈu ¼Ó biÕt sĂš d©n Ÿ«ng hay th−a ; ¼Þnh thuÕ khĂŁa ¼Ó rĂą sĂš thu nhiÒu hay Ýt, cÈn thËn vÒ thuÕ Ÿžnh Ă« cöa ¶i vÎŒ cžc chĂź ; l−u th«ng cžc s¶n vËt Ă« miÒn biÓn, miÒn rĂ”ng ; giĂ· tiÕt kiÖm, ¼Þnh mĂžc Ÿé tÝnh sĂš thu vÎŒo ¼Ó lÎŒm sĂš chi ra. §ã lÎŒ v−¬ng chÝnh cÇn ph¶i thËn trĂ€ng. KÓ ra, lÎŒm chñ c¶ mĂ©t n−íc kh«ng ph¶i lo thiÕu cña, nh−ng muĂšn lËp ra chÝnh trÞ hay lĂœ tÎŒi th× ph¶i cĂŁ ph−¬ng phžp. Nh−ng chØ nÂȘn nh©n lĂźi tĂč nhiÂȘn cña trĂȘi ¼Êt, ¼Þnh ra quy chÕ th«ng th−ĂȘng gi¶n dÞ, ¼Ó cho d−íi kh«ng ¼Õn nçi hÂči d©n, trÂȘn th× Ÿñ dĂŻng cho n−íc. ThĂȘi cĂŠ lÊy ÂźÂčo mÎŒ trÞ, quyÒn nghi mÎŒ lÎŒm, ¼Òu nh− thÕ c¶. §ĂȘi LĂœ ÂźĂȘi TrÇn lÊy cña d©n ¼Òu cĂŁ phÐp th−ĂȘng, nh−ng sĂŠ sžch mÊt mžt chØ nghe ¼−üc sÂŹ l−üc th«i. §ĂȘi HĂ„ng §Þc nhÎŒ LÂȘ, ¼Þnh rĂą phÐp tŸc, ¼Õn Trung h−ng lÂči thay ŸÊi Âźi. ViÖc kiÓm sožt hĂ© tÞch th× cĂŁ phÐp kÕ tu(1) vÎŒ b×nh lÖ(2) . ViÖc ¼Þnh cžc thuÕ mž th× cĂŁ lÖ gi¶m thuÕ Âźinh, tšng thuÕ ÂźiÒn ¼Òu lÎŒ tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc, thay ŸÊi. V× cĂŁ ÂźiÒu hĂźp Ă« ÂźĂȘi cĂŠ, nh−ng kh«ng thÓ Âźem lÎŒm Ă« ÂźĂȘi nay ; cĂŁ ÂźiÒu tiÖn lÎŒm Ă« thĂȘi sau, kh«ng c©u nÖ ph¶i theo Ÿóng nh− ÂźĂȘi tr−íc. Ch©m ch−íc mÎŒ biÕn th«ng Âźi, cĂšt ¼Ó tiÖn cho d©n vÎŒ thÝch hĂźp vĂ­i viÖc (1) LÖ lÎŒm sĂŠ hĂ© tÞch mçi nšm mĂ©t lÇn. (2) LÖ lÎŒm sĂŠ hĂ© khÈu nhÊt ¼Þnh, sĂŠ Âźinh tšng cĂČng kh«ng kÓ, hao cĂČng kh«ng trĂ” (xem QuĂšc dĂŽng chÝ).
  • 17. lÎŒm mÎŒ th«i. §Õn nh− khai thžc nguĂ„n cña c¶i, l−u th«ng viÖc bu«n bžn, ¼Þnh mĂžc cho d©n ph¶i nĂ©p ¼Ó lÎŒm thuÕ chÝnh cung(1) ; −íc sĂš h»ng nšm ph¶i dĂŻng ¼Ó lÎŒm chi tiÂȘu th−ĂȘng ; cžc ÂźĂȘi xÕp ¼Æt ¼Òu cĂŁ Ÿñ tiÕt mĂŽc cÇn ph¶i tra cĂžu cho rĂą rÎŒng. VËy lÎŒm QuĂšc dĂŽng chÝ chÐp vÎŒo thĂž sžu. * * * Kinh DÞch nĂŁi : "LÎŒm ra vÎŒ sö dĂŽng tiÒn cña cho hĂźp lÏ ; ¼Þnh danh tĂ” cho chÝnh Ÿžng cÊm d©n lÎŒm ÂźiÒu trži, thÕ gĂ€i lÎŒ hĂźp lÏ ph¶i". PhÎŒm viÖc g× cĂŁ lĂźi, dÔ sinh ra tranh c−íp nhau cÇn ph¶i ph©n biÖt ph¶i trži, nÂȘu rĂą lÖnh cÊm, ¼Ó trĂ”ng trÞ nhĂ·ng kÎ kh«ng thÓ dÂčy b¶o ¼−üc, th× mu«n d©n mĂ­i ¼−üc trÞ yÂȘn. Cho nÂȘn nĂŁi viÖc cÊm d©n lÎŒm trži phÐp liÒn sau viÖc lĂœ tÎŒi lÎŒ v× h×nh phÂčt kh«ng thÓ bĂĄ thiÕu ¼−üc. N−íc ViÖt ta, tĂ” LĂœ, TrÇn dĂčng n−íc, ÂźĂȘi nÎŒo cĂČng cĂŁ sžch h×nh luËt cña ÂźĂȘi Êy. Nay tuy kh«ng xÐt ¼−üc kĂŒ cÎŒng, nh−ng ÂźÂči yÕu vÒ cžc ÂźiÒu lÖ phßng kÎ gian, cÊm kÎ lÎŒm bËy ¼Òu Ÿ· Ÿñ c¶. NhÎŒ LÂȘ nĂŠi lÂȘn th× ÂźĂȘi ThuËn ThiÂȘn [1428 − 1434] ¼Þnh ra luËt lÖnh, ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc ¼Þnh rĂą thÂȘm ÂźiÒu lÖ, nhĂ·ng c«ng viÖc ¼Ó söa chĂ·a cho d©n, tiÕt mĂŽc Ÿ· kĂŒ cÎŒng lŸm rĂ„i. TĂ” Trung h−ng trĂ« vÒ sau noi theo ÂźiÓn cĂČ, ¼Õn ÂźĂȘi VÜnh ThĂ€ [1658 − 1662], C¶nh TrÞ [1662 − 1672] ¼Æt thÂȘm rĂą ra, ÂźĂȘi ChÝnh Hßa [1680 − 1705], B¶o Thži [1720 − 1729] chuÈn ¼Þnh lÂči, luËt lÖ vÒ khžm xÐt xö Âźožn, t−ĂȘng tÊt kh«ng sĂŁt. TĂ”ng khoa, tĂ”ng ÂźiÒu quĂœ bžu Êy Ÿ· thÎŒnh ra hiÕn phžp nhÊt ¼Þnh, rÊt rĂą rÎŒng. Kho¶ng hÂŹn mĂ©t tršm nšm, cĂŁ lĂłc lÂči chÊn chØnh mÎŒ söa chĂ·a thÂȘm ra, khu«n phÐp ¼Òu Ă« trong Ÿã kh«ng ai v−üt ¼−üc. €i ! LÎŒm ra h×nh luËt cĂšt ¼Ó ngšn ngĂ”a d©n, tĂ” thĂȘi Tam §Âči(2) trĂ« vÒ sau, trÞ n−íc kh«ng thÓ bĂĄ thiÕu h×nh luËt ¼−üc. ViÖc chia ra tĂ”ng ÂźiÒu, hĂźp lÂči mĂ©t mĂši cÇn ph¶i rĂą rÎŒng. VËy lÎŒm H×nh luËt chÝ, chÐp vÎŒo thĂž b¶y. * * * (3) TĂžc lÎŒ thuÕ chÝnh ngÂčch, nh− thuÕ Âźinh, thuÕ ÂźiÒn. (1) Ba ÂźĂȘi v−¬ng bÂȘn Trung QuĂšc : HÂč, Th−¬ng, Chu.
  • 18. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí NhĂ·ng kÎ c−íp trĂ©m gian phi, h×nh phÂčt kh«ng thÓ ngšn cÊm nĂŠi, ph¶i cĂŁ binh lÝnh ¼Ó dÑp Âźi. §ĂȘi Ngu ThuÊn lÊy chĂžc sÜ s−(1) kiÂȘm viÖc binh, ÂźĂȘi Chu th× chĂžc t− m· coi viÖc qu©n ¼Òu liÖt vÎŒo hÂč quan(2) . VÒ binh chÝnh, quy chÕ Ÿ· t−ĂȘng tËn tĂ” l©u rĂ„i. DĂŻng ¼Ó Ÿžnh kÎ kh«ng thÇn phĂŽc vÎŒ chĂšng kÎ ŸÚi ¼Þch bÂȘn ngoÎŒi th× viÖc lĂ­n cña n−íc lÎŒ cĂšt Ă« binh. VËy chÕ Ÿé vÒ nu«i nÊng, ph−¬ng phžp vÒ khu xö, ng−ĂȘi trÂȘn ph¶i nghÜ cho ph¶i ÂźÂčo. LĂœ, TrÇn lÊy sĂč truyÒn ng«i cho nhau mÎŒ ¼−üc n−íc, lĂłc mĂ­i khai sžng kh«ng phiÒn ¼Õn sĂžc binh lÝnh. Sau khi giĂ· cÂŹ nghiÖp Ÿ· thÎŒnh th× viÖc phž qu©n TĂšng, dÑp qu©n NguyÂȘn uy thanh lĂ”ng lÉy, kh«ng bĂ«i cĂ­ nÎŒo khžc mÎŒ bĂ«i trÞ binh ph¶i ÂźÂčo. NhÎŒ LÂȘ khi sžng nghiÖp, lĂłc Trung h−ng, ¼Òu tr¶i qua tršm trËn gian nan mĂ­i b×nh ¼Þnh th× sĂžc cña binh lÝnh cĂŁ thÓ gĂ€i lÎŒ rÊt mÂčnh. Nh−ng rĂ„i sau qu©n lÝnh cËy c«ng thÎŒnh ra kiÂȘu hçng. TĂ” ÂźĂȘi VÜnh ThĂ€ [1658 − 1680] trĂ« vÒ sau, hĂ€ dÇn dÇn v−üt ra ngoÎŒi vßng kiÒm chÕ. Cho ¼Õn cuĂši ÂźĂȘi C¶nh H−ng, qu©n lÝnh ba phñ g©y ra biÕn loÂčn, cËy c«ng lÎŒm cÎŒn, kh«ng thÓ ngšn cÊm ¼−üc, rĂ„i n−íc cĂČng mÊt theo. €i ! xÐt kĂŒ nhĂ·ng viÖc h−ng, vong cña ÂźĂȘi tr−íc th× viÖc trÞ binh cÇn ph¶i cÈn thËn lŸm ! NhĂ·ng phÐp chÕ ngĂč qu©n lÝnh vÎŒ ph−¬ng phžp cÊp nu«i, luyÖn tËp, gi¶ng binh, duyÖt binh cña cžc ÂźĂȘi Ÿ· cĂŁ Ÿñ tiÕt mĂŽc, cĂŁ thÓ tra ¼−üc, cÇn ph¶i kh¶o kĂŒ tr−íc sau. VËy lÎŒm Binh chÕ chÝ, chÐp vÎŒo thĂž tžm. * * * ChÝnh sĂč ÂźĂȘi tr−íc ÂźĂȘi sau, ph¶i cĂŁ sžch vĂ« ¼Ó ghi chÐp, th× mĂ­i biÕt ¼−üc trÞ hay loÂčn, thÊy ¼−üc thÞnh hay suy, sžch vĂ« lÎŒ ¼Ó gom gĂŁp mu«n viÖc vÎŒo ¼Êy. §inh, LÂȘ trĂ« vÒ tr−íc, všn hĂŁa n−íc ViÖt ta ch−a phžt triÓn. TĂ” khi LĂœ, TrÇn dÊy lÂȘn, všn vËt Ÿ· thÞnh, nhĂ·ng vua sžng t«i hiÒn tr−íc thuËt ra, nhĂ·ng ng−ĂȘi hĂ€c rĂ©ng tÎŒi cao phžt huy thÂȘm hÂŹn bĂšn tršm nšm, [všn hĂŁa] Ÿ· tĂĄ ra tĂšt ¼Ñp. §Õn ÂźĂȘi HĂ„ng §Þc nhÎŒ LÂȘ, vËn hĂ©i cÎŒng mĂ« mang, trÂȘn cĂŁ nhÎŒ vua sžng thuËt ra, ÂźiÓn ch−¬ng rÊt nhiÒu, d−íi th× bÒ t«i hâˆ’Ă«ng Ăžng theo, všn ch−¬ng cĂČng giĂĄi. Cho nÂȘn sžch vĂ« ¼Çy rÉy, thĂčc lÎŒ rÊt thÞnh. Nh−ng tr¶i nhiÒu phen biÕn loÂčn nÂȘn cžc sžch t¶n mžt Âźi, tiÕc (2) ChĂžc quan giĂ· viÖc h×nh ngĂŽc. (3) ChĂžc quan giĂ· viÖc binh (Chu lÔ).
  • 19. r»ng nay kh«ng cßn mÊy ! Tuy vËy, nhĂ·ng sžch cĂČ nžt cßn sĂŁt lÂči cĂČng cĂŁ thÓ kh¶o cĂžu ¼−üc ; mĂ©t Ýt sžch cßn lÂči ¼Òu lÎŒ tinh thÇn cña ng−ĂȘi x−a ngĂŽ Ă« trong, lÏ nÎŒo lÂči ¼Ó cho mai mĂ©t mÎŒ kh«ng truyÒn bž lÂči ru ? Trung h−ng trĂ« vÒ sau hÂŹn hai tršm nšm, sžch vĂ« cĂČng cßn t×m ra ¼−üc nhiÒu. CuĂši nhÎŒ LÂȘ, všn vËn lÂči mĂ« mang Ýt nhiÒu, khi Êy cĂŁ ng−ĂȘi chĂł Ăœ vÒ kinh sö, cĂŁ ng−ĂȘi nĂŠi tiÕng vÒ všn thÂŹ lÎŒm ra cžc bÎŒi, ¼Òu cĂŁ thÓ dĂŻng ¼−üc. Nay chÐp c¶ lÂči chia biÖt ra tĂ”ng loÂči, ghi ÂźÂči l−üc tĂ”ng bĂ© sžch ¼Ó rĂą t©m thuËt cña tžc gi¶. VËy lÎŒm Všn tÞch chÝ, chÐp vÎŒo thĂž chÝn. * * * ChÝnh trÞ trong n−íc Ÿ· lÎŒm rĂ„i, th× viÖc giao thiÖp vĂ­i n−íc lžng giÒng, phĂŽng sĂč n−íc lĂ­n cho hĂźp lÏ cÎŒng nÂȘn cÈn thËn lŸm. V× nhĂ·ng giÊy tĂȘ Âźi lÂči, sĂž mÖnh giao th«ng, cžc n−íc ngoÎŒi coi ¼Êy Âźožn ¼−üc n−íc m×nh mÂčnh hay yÕu ; thÓ diÖn cña mĂ©t n−íc bĂ«i ¼Êy mÎŒ ¼−üc trĂ€ng hay bÞ khinh. Cho nÂȘn tĂĄ lßng tin thĂčc, g©y t×nh hßa h¶o, lÎŒ mĂ©t ÂźiÒu cĂšt yÕu lĂ­n. N−íc ViÖt ta lËp ra Ă« xĂž nĂŁng, tĂ” x−a cĂŁ tiÕng lÎŒ n−íc všn vËt. Tuy Ă« xa cžch biÓn khÂŹi nh−ng Trung QuĂšc vÉn coi trĂ€ng ta lÎŒ n−íc nho nh·. TĂ” §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn ¼−üc chÞu phong ÂźiÓn cña Trung QuĂšc, danh hiÖu vÎ vang rĂčc rĂŹ trong sŸc phong ; ÂŹn vinh ¼Çm thÊm sžng tĂĄ ¼Õn cĂ©t ŸÄng. VÒ lÔ cĂšng hiÕn, nghi thĂžc kho¶n tiÕp, cžc ÂźĂȘi tĂŻy thĂȘi ch©m ch−íc mÎŒ lÎŒm, ¼Òu kh«ng mÊt quĂšc thÓ, lÂči ¼−üc ng−ĂȘi Trung QuĂšc kÝnh trĂ€ng. §Õn nhÎŒ LÂȘ dĂčng cÂŹ nghiÖp, b×nh ¼−üc giÆc Ng«(1) , mÎŒ ph¶i lĂča lĂȘi mÒm dÎo ¼Ó gi¶ng hßa ; khi trung h−ng diÖt MÂčc ph¶i tĂšn c«ng biÖn bÂčch vÒ danh nghÜa, khi Êy giÊy tĂȘ Âźi lÂči Ÿ«i bÂȘn ¼Òu šn khĂ­p c¶, thÎŒnh ra chuyÓn viÖc chiÕn tranh ra giao h¶o, dÑp viÖc binh Âźao mÎŒ hßa b×nh, nh− thÕ Ÿñ thÊy cži c«ng hiÖu cña giÊy tĂȘ rÊt cĂŁ lĂźi cho n−íc. Cßn nhĂ·ng tĂȘ biÓu ch−¬ng khi ¼−a lÔ cĂšng, lÔ mĂ”ng sang Trung QuĂšc, ÂźiÓn lÖ vÒ sĂž bĂ© Âźi lÂči, c«ng viÖc vÒ chia ¼Þnh biÂȘn c−¬ng, sžch cña cžc triÒu cßn sĂŁt lÂči, cĂŁ thÓ kh¶o cĂžu ¼−üc ; nhĂ·ng ng−ĂȘi kÂȘ cĂžu vÒ ÂźĂȘi cĂŠ cÇn ph¶i xem cho Ÿñ. VËy lÎŒm Bang giao chÝ, chÐp vÎŒo thĂž m−ĂȘi. (1) TĂžc lÎŒ nhÎŒ Minh Ă« Trung QuĂšc. V× Chu NguyÂȘn Ch−¬ng, vua nhÎŒ Minh, tr−íc lÎŒ Ng« v−¬ng nÂȘn quen dĂŻng chĂ· Ng«.
  • 20. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí PHÎŒM LÖ SĂč tÝch chÐp Ă« sžch nÎŒy, trÂȘn tĂ” ÂźĂȘi th−üng cĂŠ, xuĂšng ¼Õn cuĂši [HËu] LÂȘ, chĂžng dÉn ¼Òu cĂŁ ÂźiÓn tÝch. VÒ cžc sö thÇn bÎŒn luËn, cĂŁ phžt minh ¼−üc ÂźiÒu g× cĂČng ¼Òu chÐp vÎŒo ¼Ó xem. NÕu cĂŁ chç nÎŒo ph¶i hay trži nÂȘn ¼Ýnh chÝnh lÂči, th× t«i lÊy Ăœ riÂȘng c©n nhŸc, biÖn luËn Ă« d−íi rĂ„i nÂȘu mĂ©t chĂ· "žn" lÂȘn ¼Çu ¼Ó ph©n biÖt. §ã lÎŒ v× ph¶i ÂźÂŸn Âźo sĂč lĂœ t×m ¼Õn lÏ ph¶i, kh«ng džm chÂȘ bai x»ng bËy. VÒ D− ¼Þa chÝ chÐp Ÿñ cžc tÂȘn ¼Êt nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i vÎŒ c¶nh trÝ nĂłi s«ng ¼Òu cĂŁ chĂžng cĂ­ ¼Ých xžc, chØ vÒ phong thĂŠ th× chç chÐp kĂŒ, chç chÐp dĂši kh«ng thÓ Ÿñ hÕt ¼−üc. NhĂ·ng ÂźiÒu kh«ng biÕt ÂźÎŒnh bĂĄ thiÕu, Ÿßi sau sÏ thÂȘm vÎŒo. VÒ Nh©n vËt chÝ, vua chĂła th× chÐp Ÿñ thĂž tĂč tr−íc sau, bÒ t«i th× ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi chia ra tĂ”ng loÂči. ChÐp vÒ vua chĂła th× chØ nĂŁi ÂźÂči c−¬ng, chÐp vÒ ng−ĂȘi tÎŒi giĂĄi th× chÐp rĂą c¶ sĂč trÂčng. BĂ«i v× viÖc lÎŒm cña cžc vua cĂŁ thÓ kh¶o ¼−üc Ă« quĂšc sö, cßn c«ng viÖc tr−íc sau cña cžc bÒ t«i, sö kĂœ ch−a chÐp Ÿñ, cho nÂȘn [ng−ĂȘi nÎŒo cĂŁ] mĂ©t lĂȘi nĂŁi hay, mĂ©t viÖc lÎŒm tĂšt th× theo loÂči mÎŒ chÐp c¶ ra ¼Ó nÂȘu ŸÞc nghiÖp cña ng−ĂȘi Êy. VÒ Quan chĂžc chÝ, LÔ nghi chÝ cĂŁ rÊt nhiÒu ÂźiÒu mĂŽc, nÕu kh«ng t×m rĂ©ng chÐp kĂŒ th× kh«ng thÓ rĂą rÎŒng ¼Çy Ÿñ ¼−üc. Cho nÂȘn phÎŒm nhĂ·ng chĂžc [vĂŽ cña quan nÎŒo], nghi [tiÕt cña lÔ nÎŒo] nhÊt nhÊt chÐp Ÿñ ; dĂŻng ¼Ó kÂȘ cĂžu vÒ chÝnh sĂč, kh¶o xÐt vÒ nghi tiÕt mĂ­i kh«ng thiÕu sĂŁt. Trong cžc "chÝ", lÊy Ÿñ mĂ€i viÖc, chÐp c¶ všn tĂ”. PhÎŒm cžc chiÕu lÖnh, tÊu ch−¬ng cña cžc ÂźĂȘi cĂŁ quan hÖ ¼Õn cĂšt yÕu cña ÂźiÓn ch−¬ng ¼Òu chÐp vÎŒo hÕt th¶y. VÎŒ všn thÂŹ cña cžc danh c«ng, cĂč nho(1) cĂŁ thÓ chÐp ¼−üc, cĂČng ¼Òu tĂŻy loÂči chÐp mÎŒ kh«ng bĂĄ sĂŁt. VÝ nh− qu¶ mĂŻa thu, hoa mĂŻa xu©n, tĂŻy Ăœ trÈy c¶ hai, th× mĂ­i khĂĄi thiÂȘn vÒ mĂ©t bÂȘn. Cžc sžch Ă« Trung QuĂšc dÉn chĂžng vÎŒo th× cĂŁ cžc bĂ© nh− Chu lÔ(2) , hai m−¬i mĂšt bĂ© sö(1) , Všn hiÕn th«ng kh¶o(2) , §Âči hĂ€c diÔn nghÜa(3) , §Âči (1) Danh c«ng : nhĂ·ng ng−ĂȘi lÎŒm quan to hĂ€c giĂĄi cĂŁ danh tiÕng. CĂč nho : nhĂ·ng nhÎŒ Nho hĂ€c giĂĄi cĂŁ tiÕng. (2) Sžch chÐp vÒ ÂźiÓn lÔ vÎŒ quan chĂžc ÂźĂȘi Chu.
  • 21. Thanh h×nh luËt(4) . Cßn sĂč dÉn dĂŽng sö sžch cña n−íc ta th× mĂŽc lĂŽc Ÿ· chÐp Ÿñ Ă« Všn tÞch chÝ rĂ„i, kh«ng kÓ lÂči thÂȘm thĂ”a. (3) ChÝnh sö nhÎŒ Minh, lÊy 17 bĂ© sö cña cžc nhÎŒ soÂčn tr−íc hĂźp vĂ­i 4 bĂ© sö TĂšng, LiÂȘu, Kim, NguyÂȘn, in ra thÎŒnh 21 bĂ©. Sau ÂźĂȘi CÎŒn Long nhÎŒ Thanh lÂči in thÂȘm 3 bĂ© nĂ·a, lÎŒ 23 bĂ©. (4) Cña M· §oan L©m ÂźĂȘi NguyÂȘn soÂčn, bĂŠ sung bĂ© Th«ng §iÓn cña §ç HĂču vÎŒ chÐp thÂȘm cho ¼Õn ÂźĂȘi TĂšng Ninh T«ng, gĂ„m 348 quyÓn. (5) Do Ch©n §Þc TĂł ÂźĂȘi TĂšng soÂčn, diÔn rĂ©ng nghÜa sžch §Âči hĂ€c vÎŒ chĂžng dÉn thÂȘm kinh sö, gĂ„m 43 quyÓn. (6) CĂŁ lÏ lÎŒ mĂ©t phÇn cña bĂ© §Âči Thanh luËt lÖ, soÂčn nšm CÎŒn Long thĂž 5, gĂ„m 47 quyÓn.
  • 22. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí D− §ÞA CHÝ QuyÓn I Cña bžu mĂ©t n−íc, kh«ng g× quĂœ b»ng ¼Êt Âźai : nh©n d©n vÎŒ cña c¶i ¼Òu do ¼Êy mÎŒ sinh ra. Cho nÂȘn nhÎŒ ThÎŒnh Chu cÈn thËn vÒ c«ng viÖc cña chĂžc ph−¬ng(1) ; cžc ÂźĂȘi coi trĂ€ng vÒ chĂžc tržch cña t− kh«ng(2) ¼Òu cĂšt ¼Ó biÕt hÕt bĂȘ cĂąi, mÎŒ hiÓu rĂą lĂźi hay hÂči trong n−íc. N−íc ViÖt ta, tĂ” ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng dĂčng n−íc, chia ¼Þa giĂ­i, ¼Æt kinh Ÿ«, nĂłi s«ng n−íc Nam Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn Ă« "sžch trĂȘi". Tuy tr¶i qua thĂȘi nĂ©i thuĂ©c Hžn, §−ĂȘng cŸt ¼Æt cĂŁ khžc, nh−ng ¼Õn khi §inh, LĂœ nĂši nhau dÊy lÂȘn, bĂȘ cĂąi Ÿ· nhÊt ¼Þnh. TruyÒn ¼Õn cžc ÂźĂȘi x−ng hĂŻng x−ng ¼Õ mĂ©t ph−¬ng, ¼−üc sŸc vÎŒng sžch phong cña Trung QuĂšc, dĂčng cĂ©t ŸÄng lÎŒm giĂ­i hÂčn cĂąi Nam cĂŁ 15 ÂźÂčo thĂ”a tuyÂȘn chia ra rÎŒo bĂ€c cžc nÂŹi, cĂŁ thÓ gĂ€i lÎŒ mĂ©t b¶n ŸÄ rÊt rĂ©ng vÎŒ bĂȘ cĂąi cĂŁ nhÊt ¼Þnh. Nh−ng tÂȘn ¼Êt nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i tr−íc sau cĂŁ khžc nhau, phong khÝ mçi ngÎŒy mĂ« mang x−a nay cĂŁ biÕn ŸÊi, mÎŒ sö ghi chÐp vÒ ¼Þa d− kh«ng cĂŁ b»ng chĂžng hoÆc cßn thiÕu sĂŁt, th× ng−ĂȘi muĂšn xem rĂ©ng biÕt kÂȘ cĂžu vÎŒo Ÿ©u ¼Ó ¼Ýnh chÝnh ¼−üc ! [T«i] th−ĂȘng kh¶o : TĂ” ÂźĂȘi TriÖu VĂČ trĂ« vÒ tr−íc, ¼Êt NgĂČ LÜnh(3) ¼Òu lÎŒ cĂąi ¼Êt cña ViÖt. §Õn khi TriÖu Ÿ· mÊt n−íc, th× cžc ÂźĂȘi vÒ sau chØ cĂŁ vĂŻng Giao Nam, thÕ th× ¼Êt Ă« chç quan ¶i [gižp giĂ­i hai n−íc] (1) TÂȘn mĂ©t chĂžc quan ÂźĂȘi x−a coi viÖc bĂȘ cĂąi, ¼Êt Âźai cña mĂ©t n−íc (Chu lÔ). (2) ChĂžc quan tĂ” ÂźĂȘi ThiÕu HiÖu ¼Æt ra, coi giĂ· riÂȘng vÒ viÖc ¼Êt Âźai cña n−íc (Chu lÔ). (3) Theo TiÒn Hžn th− chç ¼Êt Ă« kho¶ng hai quËn Giao ChØ vÎŒ HĂźp PhĂš cĂŁ nšm d·y nĂłi, nÂȘn gĂ€i lÎŒ NgĂČ LÜnh. Theo Qu¶ng Ch©u kĂœ th× §Âči DĂČ, Thñy An, L©m HÂč, QuÕ D−¬ng, YÕt D−¬ng lÎŒ NgĂČ LÜnh. Theo §éc sö ph−¬ng d− kĂ» yÕu th× NgĂČ LÜnh lÎŒ nšm con ¼−ĂȘng Âźi vÎŒo NgĂČ LÜnh.
  • 23. tr−íc sau kh«ng giĂšng nhau. TĂ” LĂœ, TrÇn trĂ« vÒ tr−íc, ch©u Hoan, ch©u ži cßn gĂ€i lÎŒ trÂči, ¼Õn nhÎŒ LÂȘ dÊy lÂȘn, th× hai xĂž Êy mĂ­i lÎŒ nÂŹi cšn b¶n, nh− thÕ th× cĂąi ¼Êt NhËt Nam cĂČng mĂ« rĂ©ng dÇn ra. §Õn nh− ¼Þa giĂ­i trong 4 thĂ”a tuyÂȘn chia ra hay hĂźp lÂči, nĂłi s«ng Ă« ngoÂči trÊn hiÓm trĂ« hay b»ng phÂŒng, chç nÎŒy chç kia khžc nhau, h×nh thÕ mĂ€i chç ¼Òu nÂȘn kh¶o kĂŒ kÂȘ cĂžu thÂȘm vÎŒo, rĂ„i biÂȘn Ÿñ vÎŒ chÐp rĂą. NÂȘn mĂ­i lÊy Ă« cžc sžch cĂČ, tham kh¶o thÂȘm Ă« cžc truyÖn, ¼Çu tiÂȘn chÐp vÒ bĂȘ cĂąi, chia biÖt ra cžc thĂ”a tuyÂȘn : ThĂž nhÊt, nĂŁi vÒ sĂč khžc nhau vÒ bĂȘ cĂąi qua cžc ÂźĂȘi. ThĂž hai, nĂŁi vÒ sĂč khžc nhau vÒ phong thĂŠ cña cžc ÂźÂčo. ViÖc xÕp ¼Æt cña ÂźĂȘi x−a ÂźĂȘi nay ¼Òu nĂŁi rĂą, cžc sĂč tÝch Ă« nÂŹi gÇn, nÂŹi xa ¼Òu ghi Ÿñ, ¼Ó cho ng−ĂȘi xem cĂŁ thÓ mĂ« sžch mÎŒ biÕt ¼−üc khŸp. SĂč KHžC NHAU VÒ bĂȘ CĂąI QUA CžC §ĂȘI §ĂȘi HĂŻng v−¬ng dĂčng n−íc gĂ€i lÎŒ n−íc Všn Lang, Ÿãng Ÿ« Ă« Phong Ch©u(1) , chia n−íc ta lÎŒm 15 bĂ© : Giao ChØ, Chu DiÂȘn, VĂČ Ninh, PhĂłc LĂ©c, ViÖt Th−ĂȘng, Ninh H¶i, D−¬ng TuyÒn, LĂŽc H¶i, VĂČ Â§Ăžnh, HoÎŒi Hoan, Cöu Ch©n, B×nh Všn, T©n H−ng, Cöu §Þc. Chç nhÎŒ vua Ă« gĂ€i lÎŒ n−íc Všn Lang. LĂȘi bÎŒn cña sö thÇn hĂ€ Ng«(2) : XÐt c−¬ng giĂ­i n−íc ViÖt ta bŸt ¼Çu cĂŁ b»ng chĂžng kh¶o ¼−üc lÎŒ tĂ” ÂźĂȘi Hžn chia ra 7 quËn, 56 huyÖn gĂ€i lÎŒ bĂ© Giao Ch©u. TĂ” TÊn, TuĂș trĂ« vÒ sau th−ĂȘng cĂŁ nh©n cĂČ hay ŸÊi mĂ­i khžc nhau. §Õn ÂźĂȘi §−ĂȘng, ¼Æt ÂźÂčo LÜnh Nam, lÊy ¼Êt An Nam riÂȘng ra lÎŒm phñ Ÿ« hĂ©, gĂ„m cĂŁ 10 quËn 59 huyÖn tĂžc lÎŒ quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam Ă« trong 7 quËn cña nhÎŒ Hžn. Trong khi Êy cĂŁ nh©n cĂČ ÂźĂŠi mĂ­i, cŸt lÊy chç nÎŒy ghÐp vÎŒo chç kia rĂ„i c−¬ng giĂ­i cña n−íc Nam ta ¼Õn lĂłc Êy mĂ­i nhÊt ¼Þnh. (1) Sö cĂČ chÐp : n−íc Všn Lang, phÝa Ÿ«ng ¼Õn biÓn, phÝa t©y ¼Õn ¼Êt Ba ThĂŽc, phÝa bŸc ¼Õn hĂ„ §éng §×nh, phÝa nam gižp n−íc HĂ„ T«n, tĂžc lÎŒ n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh ngÎŒy nay. (2) TĂžc Ng« Th× SÜ
  • 24. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Nay Âźem nhĂ·ng tÂȘn cžc bĂ© vÒ ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng ¼Æt ra mÎŒ t×m trong cžc sžch ¼Þa chÝ cña cžc ÂźĂȘi tr−íc th× thÊy : Ă« §−ĂȘng th−(1) gĂ€i lÎŒ Giao ChØ, Chu DiÂȘn th× thuĂ©c quËn Giao ChØ, gĂ€i lÎŒ Cöu Ch©n th× thuĂ©c quËn ži Ch©u, gĂ€i lÎŒ Cöu §Þc, ViÖt Th−ĂȘng th× thuĂ©c quËn Hoan Ch©u, gĂ€i lÎŒ PhĂłc LĂ©c th× thuĂ©c quËn §−ĂȘng L©m, gĂ€i lÎŒ HoÎŒi Hoan th× thuĂ©c quËn DiÔn Ch©u, gĂ€i lÎŒ VĂČ Â§Ăžnh th× thuĂ©c quËn Giao ChØ, nh−ng ¼Õn nhÎŒ TuĂș ŸÊi lÎŒ Long B×nh. LÂči §−ĂȘng th− chÐp : ch©u VĂČ Â§Ăžnh cĂŁ ba huyÖn lÖ thuĂ©c vÎŒo lÎŒ : huyÖn Nhu ViÔn, hoÆc huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒm bĂ© VĂČ Â§Ăžnh, cĂŻng vĂ­i PhĂłc LĂ©c, ¼Òu gĂ€i lÎŒ bĂ© c¶. §ĂȘi TÊn, bĂ© VĂČ Ninh lÎŒ huyÖn cña Giao ChØ ; bĂ© T©n H−ng Ă« Phong Ch©u cĂČng thuĂ©c quËn Giao ChØ, ÂźĂȘi Ng«(2) bŸt ¼Çu chia ¼Æt lÎŒm quËn. ChØ cĂŁ bĂ© LĂŽc H¶i, B×nh Všn th× duyÂȘn cžch thÕ nÎŒo ch−a rĂą. CĂŁ lÏ cĂČng lÎŒ quËn, huyÖn trong ¼Þa giĂ­i cña phñ Ÿ« hĂ©, ng−ĂȘi nhÎŒ §−ĂȘng ŸÊi ra tÂȘn mĂ­i, nÂȘn kh«ng thÓ tra xÐt ¼−üc. NÕu b¶o r»ng n−íc Všn Lang phÝa bŸc ¼Õn hĂ„ §éng §×nh, thÕ th× tĂ” ÂźĂȘi HĂŻng v−¬ng Ÿ· cĂŁ ¼Êt trong 7 quËn cña nhÎŒ Hžn rĂ„i sao ? KÓ ra, Nam H¶i, QuÕ L©m vÎŒ mĂ©t nöa ¼Êt T−üng QuËn, tĂ” tr−íc khi nhÎŒ TÇn ch−a mĂ« mang ¼Æt quËn huyÖn, d©n ¼Òu cßn lÎŒ giĂšng BÎŒn HĂ„(3) . Cžc d©n §Äng, Dao, Linh, CËt(4) ¼Òu cĂŁ qu©n trâˆ’Ă«ng cña hĂ€ th× HĂŻng v−¬ng lÎŒm g× mÎŒ cĂŁ ¼Êt Êy ¼−üc. V¶ lÂči, HĂŻng v−¬ng ¼−¬ng vÎŒo ÂźĂȘi NghiÂȘu, ThuÊn Ă« Trung QuĂšc th× khi Êy hĂ„ §éng §×nh lÎŒ nÂŹi hiÓm yÕu, ¼−¬ng bÞ ng−ĂȘi Tam MiÂȘu(5) ngšn trĂ«, c−¬ng giĂ­i vÒ phÝa bŸc n−íc ta lĂłc bÊy giĂȘ lÎŒm g× Ÿ· ¼Õn ¼Êy ¼−üc ! TĂ” khi ng−ĂȘi nhÎŒ TÇn hÎŒng phĂŽc ¼−üc c¶ Bžch ViÖt th× hai tØnh Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y mĂ­i ¼Æt lÎŒm quËn huyÖn. TriÖu VĂČ ÂźĂ• nhĂȘ mÖnh lÖnh cña nhÎŒ TÇn, nh©n lĂłc loÂčn mĂ­i chiÕm cĂž lÊy. TĂ” Nam H¶i, PhiÂȘn Ngung trĂ« vÒ nam, tĂ” Khžnh ViÔn, T− (3) Ă« mĂŽc §Þa lĂœ chÝ. (1) ChØ nhÎŒ Ng« ÂźĂȘi Tam quĂšc. (2) TÂȘn gĂ€i chung mĂ©t sĂš d©n tĂ©c Ă« miÒn nĂłi nh− Dao, Mžn, ¼Òu tin lĂȘi truyÒn thuyÕt : tĂŠ tiÂȘn m×nh khi x−a cĂŁ quan hÖ vĂ­i con chĂŁ thÇn BÎŒn HĂ„. (3) §Äng, Dao, Linh, CËt ¼Òu lÎŒ tÂȘn d©n tĂ©c thiÓu sĂš x−a Ă« miÒn Nam Trung QuĂšc. (4) GĂ„m nhiÒu giĂšng ng−ĂȘi MiÂȘu Ă« Trung QuĂšc. ThĂȘi cĂŠ lÎŒ n−íc Tam MiÂȘu Ă« vÎŒo kho¶ng giĂ·a §éng §×nh, BÎŒnh TrÂčch, tĂžc lÎŒ ¼Êt thuĂ©c tØnh HĂ„ Nam b©y giĂȘ.
  • 25. Âąn, Thži B×nh(1) trĂ« vÒ bŸc, gĂ€i lÎŒ Nam ViÖt th× Giao Ch©u kh«ng Ă« vÎŒo trong Êy. LÂči ¼Þa chÝ nhÎŒ §«ng Hžn(2) gĂ€i quËn Giao ChØ lÎŒ n−íc cña An D−¬ng v−¬ng, cžch phÝa nam ¼Êt LÂčc D−¬ng(3) 11.000 dÆm, th× Ÿñ rĂą r»ng ¼Êt n−íc cžc ÂźĂȘi dĂčng ra tr−íc thĂȘi An D−¬ng v−¬ng tĂžc lÎŒ c−¬ng giĂ­i cña n−íc Nam ngÎŒy nay. TĂžc nh− thiÂȘn "NghiÂȘu ÂźiÓn" Ă« Kinh th− cĂŁ chÐp : "Sai Hy ThĂłc ¼Õn Nam Giao" ; sö nhÎŒ Chu chÐp : "Giao ChØ Ă« vÒ phÝa nam", th× tĂ” ÂźĂȘi §−ĂȘng NghiÂȘu ¼Õn ÂźĂȘi nhÎŒ Chu, n−íc ta Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn nhÊt ¼Þnh rĂ„i. B¶o lÎŒ phÝa nam ¼Õn ¼Êt Ba ThĂŽc, th× nay xÐt ra chç ¼Êt cĂŻng cĂčc cña tØnh H−ng Hož, th«ng vĂ­i tØnh V©n Nam lÎŒ ¼Êt Ba ThĂŽc ngÎŒy tr−íc, cho nÂȘn An D−¬ng v−¬ng Ă« ¼Êt Ba ThĂŽc mÎŒ sang lÊy Všn Lang, chç nÎŒy cĂŁ thÓ lÎŒ mĂ©t b»ng chĂžng ¼Ó xÐt nghiÖm ¼−üc(4) ". XÐt trong sžch vĂ« Ÿ· ghi chÐp ; ¼Êt n−íc ta phÝa Ÿ«ng ¼Õn biÓn, phÝa t©y gižp V©n Nam ; phÝa nam gižp n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh, phÝa bŸc gižp tØnh Qu¶ng T©y, phÝa Ÿ«ng bŸc gižp tØnh Qu¶ng §«ng, phÝa t©y nam gižp n−íc L·o Qua(5) , so vĂ­i sö cĂČ ÂźÂ· chÐp cĂČng gÇn giĂšng nhau. Nh−ng gĂ€i HĂ„ T«n lÎŒ ChiÂȘm ThÎŒnh th× kh«ng cĂŁ b»ng chĂžng g× c¶. Ng−ĂȘi ÂźĂȘi tr−íc ghi ¼Þa giĂ­i mĂ©t ch©u, mĂ©t huyÖn cßn chÐp c¶ 8 bÂȘn gižp giĂ­i, huĂšng chi lÎŒ c−¬ng giĂ­i mĂ©t n−íc. Cho nÂȘn ph¶i ph©n biÖt cho rĂą rÎŒng. An D−¬ng v−¬ng Ÿ· diÖt ¼−üc HĂŻng v−¬ng, ŸÊi quĂšc hiÖu lÎŒ n−íc Âąu LÂčc, Ÿãng Ÿ« Ă« Phong KhÂȘ(6) , ÂźÂŸp Loa ThÎŒnh. CuĂši nhÎŒ TÇn, chĂžc Ăły quËn Nam H¶i lÎŒ TriÖu §Ό kiÂȘm tÝnh c¶ ¼Êt QuÕ L©m, T−üng QuËn, Ÿžnh diÖt An D−¬ng v−¬ng, tĂč lËp lÎŒm VĂČ v−¬ng [n−íc Nam] ViÖt, sai hai viÂȘn sĂž coi giĂ· quËn Giao ChØ vÎŒ quËn (5) Ba ¼Êt nÎŒy ¼Òu thuĂ©c vÒ tØnh Qu¶ng T©y cña Trung QuĂšc. (6) TĂžc lÎŒ HËu Hžn th−, mĂŽc QuËn quĂšc chÝ. NhÎŒ §«ng Hžn tĂžc lÎŒ HËu Hžn, bŸt ¼Çu tĂ” Quang VĂČ dĂȘi ra LÂčc D−¬ng trĂ« vÒ sau. (7) Kinh thÎŒnh cĂŁ tĂ” ÂźĂȘi §«ng Chu. Nay lÎŒ ÂźÂčo HÎŒ LÂčc, tØnh HÎŒ Nam (Trung QuĂšc). (1) HĂ€ Ng« cho tØnh V©n Nam lÎŒ ¼Êt Ba ThĂŽc kh«ng Ÿóng, v× Ba ThĂŽc x−a lÎŒ ¼Êt TĂž XuyÂȘn, vĂ­i n−íc Všn Lang cßn cžch TuÊn §iÒn (V©n Nam), kh«ng liÒn ¼Êt nhau (VSTGCM). (2) TĂžc lÎŒ n−íc Nam Châˆ’Ă«ng, khi x−a Ă« phÝa bŸc n−íc VÂčn T−üng (Ai Lao). (3) Nay lÎŒ thÎŒnh CĂŠ Loa.
  • 26. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Cöu Ch©n. N−íc Nam ta bÌn thuĂ©c vÒ nhÎŒ TriÖu. TruyÒn ¼Õn ÂźĂȘi VÖ D−¬ng v−¬ng, VĂČ ÂźĂ• nhÎŒ Hžn sai [LĂ©] Bžc §Þc, D−¬ng BĂ©c Âźem qu©n sang Ÿžnh, lÊy ¼Êt cña nhÎŒ TriÖu chia lÎŒm 9 quËn lÎŒ : Nam H¶i, Th−¬ng Ng«, UÊt L©m, HĂźp PhĂš vÎŒ Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam, Ch©u Nhai, §am NhÜ, ¼Æt thĂž sö vÎŒ thži thĂł ¼Ó cai trÞ. LĂȘi bÎŒn cña Ng« ChĂłc LĂœ(1) : §Êt NgĂČ LÜnh ŸÚi vĂ­i n−íc ViÖt ta lÎŒ chç hiÓm trĂ« tĂžc lÎŒ cöa ngĂą cña n−íc nhÎŒ, cĂČng nh− ¼Êt HĂŠ Lao n−íc TrÞnh, ¼Êt HÂč D−¬ng cña n−íc QuŸc(2) , thÕ th× ng−ĂȘi lÎŒm chñ n−íc ViÖt ph¶i nÂȘn ¼Æt qu©n Ă« chç hiÓm Êy ¼Ó giĂ· lÊy ¼Êt n−íc. HĂ€ TriÖu ¼Ó mÊt chç hiÓm Êy, nÂȘn ¼Õn nçi n−íc mÊt nhÎŒ tan, cĂąi ¼Êt bÞ chia nžt mÎŒ n−íc ViÖt ta lÂči thÎŒnh ra t×nh thÕ ph¶i chia ra nam bŸc ; vÒ sau dĂŻ cĂŁ vua chĂła nÎŒo nĂŠi lÂȘn, nh−ng chç ¼Êt hiÓm Ÿ· mÊt, lÊy lÂči ¼−üc cĂČng khĂŁ. Cho nÂȘn Tr−ng nĂ· v−¬ng dÉu tÂčm giĂ· yÂȘn ¼−üc ¼Êt LÜnh Nam nh−ng v× kh«ng chiÕm cĂž ¼−üc ¼Êt NgĂČ LÜnh lÎŒ chç hiÓm yÕu nÂȘn rĂ„i cĂČng mÊt. ThĂȘi SÜ v−¬ng tuy cĂČng lÎŒ toÎŒn thÞnh, nh−ng vÉn chÞu tiÕng lÎŒ ch− hÇu lĂłc bÊy giĂȘ, ch−a ¼−üc gĂ€i lÎŒ vua, sau khi chÕt rĂ„i n−íc cĂČng mÊt theo. RĂ„i ¼Õn §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn chØ cĂŁ ¼Êt tĂ” Giao Ch©u trĂ« vÒ phÝa nam chĂž kh«ng lÊy lÂči ¼−üc kho¶ng ¼Êt cĂČ cña hĂ€ TriÖu nĂ·a lÎŒ v× thĂȘi thÕ bŸt buĂ©c ph¶i nh− vËy. LĂȘi bÎŒn cña Ng« NgĂ€ Phong(3) : XÐt sžch ViÖt chÝ, cžch phÝa t©y huyÖn H−ng YÂȘn thuĂ©c tØnh Qu¶ng T©y 40 dÆm, cĂŁ mĂ©t cži thÎŒnh t−¬ng truyÒn do TÇn ThuĂ» HoÎŒng ÂźÂŸp ra ¼Ó ngšn cžch n−íc ViÖt. Ch©n mĂŁng x©y b»ng Ÿž, nÒn cĂČ h·y cßn. VÒ phÝa t©y nam cĂČng cĂŁ thÎŒnh cña n−íc ViÖt ta, phÝa bŸc cžch thÎŒnh cña nhÎŒ TÇn 20 dÆm cĂŁ cöa ¶i nghiÂȘm cÊm, hai bÂȘn nĂłi ŸÞng cao, giĂ·a chØ vĂ”a mĂ©t con ngĂča Âźi lĂ€t, khi cĂŁ tuyÕt chØ Âźi ¼−üc ¼Õn ¼Êy th«i, nÕu cĂŁ tuyÕt lĂ­n cĂŁ khi chØ Âźi ¼−üc ¼Õn quËn QuÕ L©m, kh«ng Âźi tĂ­i phÝa nam ¼−üc nĂ·a. Khi nhÎŒ TÇn ÂźÂŸp thÎŒnh, ¼−¬ng vÎŒo lĂłc Thñy HoÎŒng ch−a mĂ« mang tĂ­i ¼Êt D−¬ng ViÖt(4) , mÎŒ khÝ hËu cña trĂȘi vÎŒ h×nh thÕ cña ¼Êt, Ÿ· cĂŁ giĂ­i hÂčn nam bŸc nhÊt ¼Þnh rĂ„i. §Õn khi nhÎŒ TÇn chia n−íc ta ra lÎŒm quËn huyÖn, th× ¼Êt NgĂČ LÜnh thÎŒnh ra (4) BiÖt hiÖu cña Ng« SÜ LiÂȘn. Cžc lĂȘi bÎŒn cña hĂ€ Ng« ¼Òu chÐp trong §VSKTT. (1) Hai n−íc Ă« Trung QuĂšc trong thĂȘi Xu©n Thu. (2) TÂȘn hiÖu cña Ng« Th× SÜ. (3) MĂ©t miÒn thuĂ©c vÒ Bžch ViÖt, Ă« vÎŒo tØnh Giang T©y cña Trung QuĂšc.
  • 27. ¼Êt cña Trung quĂšc. HĂ€ TriÖu chiÕm lÊy ¼Êt Êy cña nhÎŒ TÇn. §Õn nhÎŒ Hžn lÂči diÖt hĂ€ TriÖu mÎŒ lÊy lÂči th× ¼Êt Giao Nam ta lÂči Ă« ngoÎŒi NgĂČ LÜnh. NgĂČ LÜnh tr−íc thuĂ©c vÒ nhÎŒ TriÖu, v× TriÖu mÊt n−íc, sau lÂči vÒ nhÎŒ Hžn ; thÕ th× NgĂČ LÜnh vĂšn kh«ng ph¶i lÎŒ ¼Þa giĂ­i cña quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n vÎŒ NhËt Nam. NÕu nhÎŒ TriÖu giĂ· ¼−üc th× ba quËn Êy cĂČng chØ lÖ thuĂ©c vÎŒo TriÖu th«i. Sau nÎŒy §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn chØ cĂŁ ¼Êt cĂČ tĂ” Giao Ch©u trĂ« vÒ phÝa nam, chĂž kh«ng ph¶i lÎŒ bĂ«i nhÎŒ TriÖu ¼Ó mÊt chç ¼Êt hiÓm mÎŒ g©y nÂȘn. NhÎŒ TriÖu ¼Æt hai viÂȘn sĂž Ă« trong n−íc ViÖt tĂžc lÎŒ ¼Êt cña hai quËn ÂźĂȘi nay th× sao lÂči cho NgĂČ LÜnh lÎŒ chç hiÓm cña ba quËn ¼−üc, mÎŒ tiÕc cho §inh, LÂȘ, LĂœ, TrÇn kh«ng lÊy lÂči ¼−üc ¼Êt cĂČ ? V× khÝ thÕ trĂȘi ¼Êt Ÿ· xÕp ¼Æt sÂœn rĂ„i, th× ¼Êt Giao Nam ta cĂČng sÏ cĂŁ thžnh hiÒn hÎŒo kiÖt Ăžng vËn hĂ©i mÎŒ sinh ra. Xem nh− ThÎŒnh Thang(1) chØ cĂŁ 70 dÆm ¼Êt, Všn v−¬ng(2) chØ cĂŁ 100 dÆm ¼Êt mÎŒ ¼Òu cĂŁ thÓ lÎŒm vua c¶ thiÂȘn hÂč, bŸt cžc ch− hÇu triÒu phĂŽc. VËy, nÕu phËn ¼Êt ¼−üc sao tĂšt chiÕu, vËn trĂȘi thuĂ©c vÒ n−íc m×nh th× cĂŁ thÓ v−üt qua [NgĂČ ] LÜnh ¼Ó lÊy ¼Êt Trung NguyÂȘn, chĂž sao chÞu bo bo Ă« trong khu vĂčc NgĂČ LÜnh mÎŒ th«i − ?". LĂȘi žn(3) : ChÝn quËn cña nhÎŒ Hžn ¼Æt ra : QuËn Nam H¶i cĂŁ 6 huyÖn(a) , QuËn Th−¬ng Ng« cĂŁ 11(4) huyÖn(b) , QuËn UÊt L©m cĂŁ 8(1) huyÖn(c) , (a) PhiÂȘn Ngung, Bžc La, Trung TĂłc, Long XuyÂȘn, TĂž HĂ©i, YÕt D−¬ng. (b) Qu¶ng TÝn, TÂč MĂ©c, Cao YÕu, Phong D−¬ng, L©m HÂč, §oan KhÂȘ, NhÂčn DiÖp (7) , PhĂł XuyÂȘn, LÖ PhĂš, M·nh Lšng, Ch−¬ng B×nh. (c) BĂš SÂŹn, An Qu¶ng, A L©m, Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, Trung Chi (8) , QuÕ L©m, §Όm Trung. (d) HĂźp PhĂš, TĂ” Všn, Cao L−¬ng, L©m NguyÂȘn (9) , Chu Nhai (10) . (Âź) Long BiÂȘn, LiÂȘn L©u, An §Þnh, C©u LËu, MÂȘ Linh, KhĂłc D−¬ng, BŸc §íi, KÂȘ TĂ”, T©y Vu, Chu DiÂȘn, Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i. (1) TÂȘn mĂ©t vua ÂźĂȘi nhÎŒ Th−¬ng (Trung QuĂšc). (2) MĂ©t vua ÂźĂȘi nhÎŒ Chu (Trung QuĂšc). (3) LĂȘi žn : nhĂ·ng ÂźoÂčn "žn" trong nÎŒy lÎŒ cña tr−íc gi¶ Phan Huy ChĂł. (4) Chç nÎŒy theo VSTGCM th× chØ cĂŁ 10 huyÖn, kh«ng cĂŁ huyÖn Ch−¬ng B×nh.
  • 28. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí QuËn HĂźp PhĂš cĂŁ 5 huyÖn(d) , QuËn Giao ChØ cĂŁ 12(2) huyÖn(Âź) , QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 5(3) huyÖn(a) , QuËn NhËt Nam cĂŁ 5 huyÖn(b) . Cßn quËn Ch©u Nhai vÎŒ §am NhÜ ch−a rĂą cĂŁ bao nhiÂȘu huyÖn. Nay xÐt cžc sžch D− chÝ, th× quËn Nam H¶i, HĂźp PhĂš nay thuĂ©c Cao Ch©u, LiÂȘm Ch©u. QuËn Ch©u Nhai, §am NhÜ nay thuĂ©c QuĂșnh Ch©u, §am Ch©u ¼Òu lÎŒ ¼Þa giĂ­i tØnh Qu¶ng §«ng, quËn Th−¬ng Ng«, UÊt L©m nay thuĂ©c tØnh Qu¶ng T©y, duy quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam mĂ­i lÎŒ ¼Êt cña n−íc ta. V× tĂ” ÂźĂȘi nhÎŒ Hžn Âźem liÖt tÊt c¶ vÎŒo quËn Giao Ch©u ch−a cĂŁ ph©n biÖt rĂą rÎŒng nÂȘn ¼Êt Giao Nam ta khi Êy thÎŒnh ra quËn huyÖn cña Trung QuĂšc c¶. Nšm KiÕn VĂČ(4) thĂž 15 [40 sau C«ng nguyÂȘn] ÂźĂȘi §«ng Hžn, ng−ĂȘi con gži Ă« huyÖn MÂȘ Linh thuĂ©c Phong Ch©u lÎŒ Tr−ng TrŸc nĂŠi lÂȘn, Âźem qu©n Ÿžnh ÂźuĂŠi thži thĂł quËn Giao ChØ lÎŒ T« §Þnh, qu©n Âźi ¼Õn Ÿ©u th× nh©n d©n theo hÕt, c¶ nhĂ·ng ng−ĂȘi Man, LĂœ Ă« quËn Nam H¶i, Cöu Ch©n, NhËt Nam, HĂźp PhĂš cĂČng ¼Òu hâˆ’Ă«ng Ăžng c¶. RĂ„i Ÿã dÑp yÂȘn ¼−üc hÂŹn 50 thÎŒnh Ă« ¼Êt LÜnh Nam, tĂč lÂȘn lÎŒm vua. NhÎŒ Hžn cho M· ViÖn lÎŒm PhĂŽc Ba t−íng qu©n, men bĂȘ biÓn tiÕn sang, gÆp chç nÎŒo cĂŁ nĂłi th× söa thÎŒnh ¼−ĂȘng, chĂ”ng ngh×n dÆm xa mĂ­i ¼Õn L·ng BÂčc. Tr−ng v−¬ng rĂłt lui giĂ· ¼Êt CÊm KhÂȘ, cĂŻng vĂ­i em gži lÎŒ Tr−ng NhÞ chĂšng Ÿžnh qu©n Hžn, nh−ng bÞ thua, qu©n tan r· c¶, hai chÞ em ¼Òu chÕt. Qu©n cßn sĂŁt lÂči (5) VSTGCM chÐp cĂŁ 12 huyÖn, kh«ng cĂŁ Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, cĂŁ thÂȘm nhĂ·ng huyÖn : Qu¶ng UÊt, L©m TrÇn, §Þnh Chu, Tšng ThĂčc, LÜnh Ph−¬ng, Ung KÂȘ. (6) Theo VSTGCM chÐp lÎŒ 7 huyÖn, thÂȘm hai huyÖn Ă« §« BÎŒng, D− Phžt. (7) VSTGCM chÐp lÎŒ 7 huyÖn, thÂȘm hai huyÖn §« BÎŒng, D− Phžt. (8) NiÂȘn hiÖu cña Hžn VĂČ ÂźĂ• bÂȘn Trung QuĂšc. (9) Theo VSTGCM chØ cĂŁ huyÖn PhĂŻng ThÆng, kh«ng cĂŁ NhÂčn DiÖp. (10) VSTGCM chÐp lÎŒ Trung LĂču. (b) T− PhĂš, C− Phong, HÎŒm Hoan, V« C«ng (4) , V« BiÂȘn. (b) Chu Ng«, T©y QuyÓn, T−üng L©m, L− Dung, TĂŸ ¶nh (5) . (1) Theo VSTGCM thÊy chÐp cĂŁ 10 huyÖn, kh«ng cĂŁ Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i. (2) NiÂȘn hiÖu cña Hžn VĂČ ÂźĂ• bÂȘn Trung QuĂšc.
  • 29. do §« D−¬ng Âźem vÒ tĂŽ hĂ€p Ă« quËn Cöu Ch©n, M· ViÖn lÂči ÂźuĂŠi Ÿžnh, ¼Õn huyÖn C− Phong th× §« D−¬ng ph¶i chÞu hÎŒng. §Êt KiÖu Nam dÑp yÂȘn c¶, ViÖn mĂ­i dĂčng cĂ©t ŸÄng Ă« ¼Êt KiÖu Nam(1) ¼Ó lÎŒm ¼Þa giĂ­i tËn cĂŻng cña nhÎŒ Hžn. LÂči theo chÕ Ÿé quËn, huyÖn cĂČ ÂźĂ“ cai trÞ. TĂ” ¼Êy vÒ sau, n−íc LÂčc ViÖt ph¶i theo cžc c«ng viÖc cĂČ cña M· ViÖn Ÿ· ¼Æt ra, nÂȘn n−íc ViÖt ta lÂči thuĂ©c vÒ Hžn. LĂȘi žn : Sžch NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ Minh(2) chÐp : CĂ©t ŸÄng Ă« Ÿéng CĂŠ S©m thuĂ©c ch©u Kh©m, trÂȘn cĂŁ lĂȘi thÒ r»ng : "CĂ©t ŸÄng gÉy th× Giao ChØ ph¶i tiÂȘu diÖt". Ng−ĂȘi n−íc ViÖt ta sĂź cĂ©t ŸÄng gÉy nÂȘn mçi khi cĂŁ ai Âźi qua d−íi cĂ©t Êy, ¼Òu lÊy Ÿž ÂźÂŸp thÂȘm vÎŒo thÎŒnh ra gß lĂ­n. Ch©u Kh©m Ă« vÒ phÝa Ÿ«ng h¶i phËn n−íc ta. Cžch phÝa t©y ch©u Êy 300 dÆm, cĂŁ nĂłi Ph©n Mao(3) , Ă« l−ng chĂ”ng nĂłi cĂŁ cĂ©t ŸÄng cao mĂ©t tr−üng hÂŹn hai th−íc. VËy mÎŒ xÐt Ă« sžch Th«ng ÂźiÓn(4) cña §ç HĂču ÂźĂȘi §−ĂȘng lÂči nĂŁi r»ng : "Cžch phÝa nam n−íc L©m Êp hÂŹn 2.000 dÆm, cĂŁ cĂ©t ŸÄng cña M· ViÖn dĂčng lÂȘn" thÕ th× cĂ©t ŸÄng lÂči Ă« ngoÎŒi quËn NhËt Nam, kh«ng giĂšng nh− NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ Minh, ch−a rĂą lÎŒ sžch nÎŒo ph¶i. ThiÕt tâˆ’Ă«ng lĂłc bÊy giĂȘ dĂčng cĂ©t ŸÄng tÊt dĂčng Ă« chç cĂŻng cĂčc phÝa nam, mÎŒ ch©u Kh©m cßn gÇn ¼Êt Trung QuĂšc, kh«ng lÏ lÂči dĂčng mĂšc giĂ­i Ă« chç Êy, th× cĂ©t ŸÄng Ă« Ÿéng CĂŠ S©m, ngĂȘ lÎŒ ng−ĂȘi sau dĂčng lÂȘn. Trong kho¶ng ÂźĂȘi NguyÂȘn Hßa(5) , Ÿ« hĂ© lÎŒ (3) Kh«ng tra ¼−üc rĂą lÎŒ Ă« Ÿ©u. Kh«ng biÕt cĂŁ ph¶i tĂžc lÎŒ LÜnh Nam kh«ng ? (4) VSTGCM vÎŒ P§§C ¼Òu chÐp lÎŒ V« ThiÕt. (5) TÊn th− ¼Þa lĂœ chÝ chÐp lÎŒ BŸc ¶nh. Theo chĂ· Nho, chĂ· tĂŸ vÎŒ chĂ· bŸc giĂšng nhau, nÂȘn dÔ lÉn. (a) Nay thuĂ©c tØnh Qu¶ng §«ng. (1) Minh nhÊt thĂšng chÝ lÎŒ sžch ¼Þa d− Trung QuĂšc, do vua Minh sai bĂ€n LĂœ HiÒn soÂčn ra, theo quyÓn NhÊt thĂšng chÝ cña nhÎŒ NguyÂȘn. (2) TÂȘn nĂłi gižp giĂ­i ta vĂ­i ch©u Kh©m, thuĂ©c Qu¶ng Ch©u − Trung QuĂšc. T−¬ng truyÒn nĂłi cĂŁ nhiÒu cĂĄ tranh, mĂ©t nöa ngĂ€n cĂĄ rÏ vÒ phÝa nam, mĂ©t nöa rÏ vÒ phÝa bŸc. (3) NĂ©i dung chÐp vÒ ÂźiÓn lÖ chÝnh trÞ tĂ” ÂźĂȘi HoÎŒng ¼Õ ¼Õn ÂźĂȘi ThiÂȘn B¶o nhÎŒ §−ĂȘng, gĂ„m 200 quyÓn. (4) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng HiÕn T«ng, Trung QuĂšc (806 − 820).
  • 30. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí M· TĂŠng cĂŁ dĂčng cĂ©t ŸÄng Ă« chç cĂČ cña nhÎŒ Hžn th× cĂ©t ŸÄng Êy cĂŁ lÏ lÎŒ M· TĂŠng dĂčng lÂȘn mÎŒ ÂźĂȘi sau b¶o lÎŒ di tÝch cña PhĂŽc Ba t−íng qu©n chšng ? Nay h·y chÐp ra ¼Ó tham kh¶o. * * * Kho¶ng nšm KiÕn An(1) , nhÎŒ HËu Hžn mĂ­i ¼Æt ra Giao Ch©u ¼Ó thĂšng trÞ cžc quËn. §Õn thĂȘi Tam QuĂšc, vua Ng« lÎŒ T«n QuyÒn lÊy cĂ­ r»ng Giao Ch©u xa quž, mĂ­i chia tĂ” quËn Giao ChØ trĂ« vÒ phÝa nam lÎŒ Giao Ch©u, vÒ phÝa bŸc lÎŒ Qu¶ng Ch©u(a) , ¼Æt chĂžc thĂž sö riÂȘng ¼Ó cai trÞ. RĂ„i sau lÂči hĂźp lÎŒm Giao Ch©u. §Õn khi T«n HÂčo lÂȘn ng«i, lÂči chia lÎŒm hai nh− cĂČ. Sau lÂči chia Giao ChØ ra lÎŒm quËn T©n H−ng cho §Όo HoÎŒng lÎŒm ThĂž sö, Ÿ« ŸÚc viÖc qu©n Ă« Giao Ch©u. Khi dÑp yÂȘn ¼−üc nhĂ·ng ng−ĂȘi Di, LÂčo(2) Ă« quËn VĂČ B×nh, Cöu §Þc, T©n H−ng, ¼Æt ra 3 quËn vÎŒ hÂŹn 30 huyÖn cña quËn Cöu Ch©n thuĂ©c vÒ [n−íc TÊn](3) . CuĂši ÂźĂȘi NgĂŽy, VĂČ Â§Ă• nhÎŒ TÊn cho L· H−ng lÎŒm An Nam t−íng qu©n, Ÿ« ŸÚc cžc ÂźÂčo qu©n Ă« Giao Ch©u. N−íc ta gĂ€i lÎŒ An Nam bŸt ¼Çu tĂ” ¼Êy. ThĂȘi nhÎŒ TÊn chia Giao Ch©u lÎŒm 7 quËn, 50 huyÖn : QuËn Giao ChØ cĂŁ 14 huyÖn(a) . QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 7 huyÖn(b) . QuËn NhËt Nam cĂŁ 5 huyÖn(c) . QuËn Cöu §Þc cĂŁ 8 huyÖn(d) . (5) NiÂȘn hiÖu Hžn HiÕn §Õ, Trung QuĂšc (196 − 219). (a) Kh«ng cĂŁ huyÖn Phong KhÂȘ, VĂ€ng H¶i nh− cña nhÎŒ Hžn ; thÂȘm cžc huyÖn : Giao H−ng, VĂČ Ninh, Nam §Þnh, H¶i B×nh. (b) T− PhĂš, Di Phong, TrÂčm Ng«, KiÕn SÂŹ, Th−ĂȘng LÂčc, PhĂŻ LÂčc, TĂŻng NguyÂȘn. (c) Theo y nh− cžc huyÖn ÂźĂȘi nhÎŒ Hžn. (d) Cöu §Þc, HÎŒm Hoan, Nam Lšng, D−¬ng ToÂči, PhĂŻ Linh, KhĂłc T−, PhĂš D−¬ng, §« VÊn. (Âź) MÂȘ Linh, Gia Ninh, Ng« §Þnh, Phong SÂŹn, L©m T©y, T©y §Âčo. (e) VĂČ B×nh,VĂČ H−ng, Cšn Ninh, PhĂŻ An, Phong KhÂȘ, Kim SÂŹn, An §Þnh (5) . (g) Nam B×nh, §šng X−¬ng, TĂ” Všn, §éc ChÊt, Ch©u Quan, HĂźp PhĂš. (1) Di cĂŁ lÏ chØ ng−ĂȘi ChÎŒm ; LÂčo cĂŁ lÏ chØ ng−ĂȘi M−ĂȘng LÎŒo hĂ„i Êy. (2) NguyÂȘn všn "cËp Cöu Ch©n thuĂ©c quĂšc tam thËp d− huyÖn". NguyÂȘn ¼Êt Cöu Ch©n hĂ„i Ÿã thuĂ©c vÒ nhÎŒ TÊn, §Όo HoÎŒng Ÿžnh lÊy ¼−üc.
  • 31. QuËn T©n X−¬ng cĂŁ 6 huyÖn(Âź) . QuËn VĂČ B×nh cĂŁ 7 huyÖn(e) . QuËn HĂźp PhĂš cĂŁ 6 huyÖn(g) . VÒ sau ng−ĂȘi L©m Êp(1) th−ĂȘng ¼Õn c−íp quËn NhËt Nam, quËn Cöu Ch©n v× khi Êy quËn Giao Ch©u suy yÕu. Kho¶ng nšm NguyÂȘn Gia(2) ,nhÎŒ TĂšng sai §Όn §Âčo TÕ lÎŒm thĂž sö Giao Ch©u dÑp yÂȘn ¼−üc L©m Êp. VĂČ ÂźĂ• nhÎŒ L−¬ng lÂči chia Giao Ch©u ¼Æt ra ži Ch©u, rĂ„i ŸÊi quËn NhËt Nam gĂ€i lÎŒ §Þc Ch©u. TĂ” nhÎŒ Hžn trĂ« vÒ sau, cho ch©u ¼−üc thĂšng trÞ cžc quËn. §ĂȘi LĂŽc TriÒu(3) vÉn theo nh− thÕ. ChĂžc thĂž sö Giao Ch©u thĂšng trÞ 7 chĂžc quËn thĂł. NhÎŒ L−¬ng nšm §Âči §Äng(4) thĂž 7 [541] chĂžc Qu©n gižm quËn Cöu §Þc lÎŒ LĂœ B«n(a) nĂŠi lÂȘn, Âźem qu©n Ÿžnh ÂźuĂŠi ThĂž sö lÎŒ TiÂȘu T−, chiÕm giĂ· lÊy thÎŒnh Long BiÂȘn, lÂči Ÿžnh phž ¼−üc L©m Êp Ă« Cöu §Þc, rĂ„i x−ng lÎŒ hoÎŒng ¼Õ, ¼Æt quĂšc hiÖu lÎŒ n−íc VÂčn Xu©n. Khi qu©n nhÎŒ L−¬ng sang x©m lÊn, ¼Õn s«ng T« LÞch, qu©n cña vua bÞ thua, chÂčy vÎŒo thÎŒnh Gia Ninh, lÂči chÂčy vÎŒo chç ng−ĂȘi LÂčo Ă« quËn T©n X−¬ng rĂ„i chÕt. Anh lÎŒ LĂœ ThiÂȘn B¶o cĂŻng viÂȘn t−íng ng−ĂȘi cĂŻng hĂ€ lÎŒ LĂœ PhËt Tö thu qu©n vÎŒo quËn Cöu Ch©n, giĂ· lÊy Ÿéng D· Nšng(b) x−ng lÎŒ §Όo Lang v−¬ng. RĂ„i ÂźÂči t−íng [cña TiÒn LĂœ Nam §Õ] lÎŒ TriÖu Quang PhĂŽc Âźem qu©n Ÿãng Ă« ¼Çm NhÊt DÂč(c) , x−ng lÎŒ DÂč TrÂčch v−¬ng(d) chĂšng nhau vĂ­i qu©n nhÎŒ L−¬ng, qu©n L−¬ng tan vĂŹ bĂĄ chÂčy. Quang PhĂŽc mĂ­i vÎŒo Ă« thÎŒnh Long BiÂȘn. Khi Êy §Όo Lang v−¬ng Ÿ· chÕt, PhËt Tö nĂši ng«i(Âź) ŸÚc suÊt qu©n (3) Ng−ĂȘi ChiÂȘm ThÎŒnh sau nÎŒy. (4) NiÂȘn hiÖu TĂšng Všn §Õ, Trung QuĂšc (424 − 453). (5) Theo TÊn th− ¼Þa lĂœ chÝ dÉn Ă« trong P§§C th× lÎŒ hai huyÖn TiÕn SÂŹn vÎŒ An VĂČ. (a) TĂžc lÎŒ TiÒn LĂœ Nam ¼Õ. (b) ThuĂ©c Ai Lao. (c) Nay lÎŒ b·i TĂč NhiÂȘn, huyÖn §«ng An [H−ng YÂȘn]. (d) TĂžc TriÖu ViÖt v−¬ng. (d) TĂžc HËu LĂœ Nam ¼Õ. (Âź) Nay lÎŒ x· Th−üng Cžt, HÂč Cžt huyÖn TĂ” LiÂȘm [HÎŒ §«ng]. (e) Giao ChØ, TĂšng B×nh, Long BiÂȘn, Chu DiÂȘn, Long B×nh, Gia Ninh, T©n X−¬ng, An Nh©n, B×nh §Âčo. (1) Sžu triÒu vua Ă« Trung QuĂšc : Ng«, §«ng TÊn, TĂšng, TÒ, L−¬ng, TrÇn. (2) NiÂȘn hiÖu L−¬ng VĂČ ÂźĂ•, Trung QuĂšc.
  • 32. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí chĂłng, cĂŻng TriÖu ViÖt v−¬ng Ÿžnh nhau Ă« ¼Êt Thži B×nh, rĂ„i gi¶ng hßa vĂ­i nhau, cŸt b·i Qu©n ThÇn lÎŒm giĂ­i hÂčn(e) . TriÖu ViÖt v−¬ng(1) dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« thÎŒnh € DiÂȘn. Sau Âźem qu©n Ÿžnh diÖt TriÖu, x−ng lÎŒ Nam §Õ, Ÿãng Ÿ« Ă« € DiÂȘn rĂ„i lÂči thiÂȘn sang Phong Ch©u. Sau bÞ nhÎŒ TĂŻy diÖt mÊt. NhÎŒ TĂŻy chia Giao Ch©u ra lÎŒm 5 quËn(2) , 32 huyÖn. QuËn Giao ChØ cĂŁ 9 huyÖn(g) . QuËn Cöu Ch©n cĂŁ 7 huyÖn(a) . QuËn NhËt Nam cĂŁ 8 huyÖn(b) . QuËn L©m Êp cĂŁ 4 huyÖn(c) . QuËn TĂŸ ¶nh cĂŁ 4 huyÖn(d) . §Çu ÂźĂȘi VĂČ Â§Ăžc(3) nhÎŒ §−ĂȘng lÊy hai huyÖn Giao CĂšc, Kim An Ă« quËn NhËt Nam lÎŒm TrÝ Ch©u ¼Æt riÂȘng mĂ©t chĂžc thĂž sö, rĂ„i mĂ­i ŸÊi chĂžc thĂž sö Giao Ch©u lÎŒm chĂžc Ÿ« ŸÚc. §Õn ¼Çu nšm VÜnh Huy(4) , mĂ­i ¼Æt phñ An Nam Ÿ« hĂ©, coi 12 ch©u, 50 huyÖn : Ch©u Giao cĂŁ 8 huyÖn(Âź) . (3) B¶o TriÖu ViÖt v−¬ng dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« thÎŒnh € DiÂȘn lÎŒ kh«ng Ÿóng. Theo cžc sö chÐp th× chÝnh PhËt Tö sau khi gi¶ng hßa, dĂȘi vÒ Ÿãng Ă« € DiÂȘn. (4) Theo TĂŻy ¼Þa lĂœ chÝ dÉn trong P§§C th× cĂŁ 6 quËn : thÂȘm quËn ¶i Âąm, gĂ„m cĂŁ 4 huyÖn : T©n Dung, Ch©n Long, §a N«ng, An LÂčc. (a) Cöu Ch©n, Di Phong, T− PhĂš, Long An, Qu©n An, An ThuËn, NhËt Nam. (b) Cöu §Þc, HoÎŒi Hoan, PhĂš D−¬ng, ViÖt Th−ĂȘng, Kim Ninh, Giao CĂšc, An ViÔn, Quang An. (c) T−üng PhĂš, Kim SÂŹn, Giao Giang, Nam CĂčc. (d) TĂŸ ¶nh, Chu Ng«, ThĂ€ L·nh. T©y QuyÓn vÎŒ ThĂ€ L·nh lÎŒ huyÖn thuĂ©c quËn Giao ChØ Ă« ÂźĂȘi Hžn, cßn ba huyÖn kia lÎŒ huyÖn thuĂ©c quËn NhËt Nam ÂźĂȘi Hžn. (Âź) TĂšng B×nh, Nam §Þnh, Thži B×nh, Giao ChØ, Chu DiÂȘn, Long BiÂȘn, B×nh §Âčo, VĂČ B×nh. (e) € L«i, Hoa Thanh, Ninh H¶i. (g) Gia Ninh, ThĂ”a HĂŁa, T©n X−¬ng, Cao SÂŹn, Ch©u LĂŽc. (h) Nhu ViÔn, §−ĂȘng L©m, PhĂłc LĂ©c. (i) D−¬ng TuyÒn, LĂŽc Thñy, La ThiÒu. (k) H©n ThÎŒnh, PhĂł XuyÂȘn, B×nh T©y, LÂčc Quang, LÂčc DiÔm, M· Long (4) , §a V©n. (l) Trung NghÜa, Long Tr×, T− N«ng, VĂČ Â§Ă©ng, VĂČ Dung, VĂČ Kim. (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao TĂŠ, Trung QuĂšc (618 − 626). (2) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng (650 − 655).
  • 33. Ch©u LĂŽc cĂŁ 3 huyÖn(e) . Ch©u Phong cĂŁ 5 huyÖn(g) . Ch©u PhĂłc LĂ©c cĂŁ 3 huyÖn(h) . Ch©u Thang cĂŁ 3 huyÖn(i) . Ch©u Chi cĂŁ 7 huyÖn(k) . Ch©u DiÔn cĂŁ 6(1) huyÖn(l) . Ch©u VĂČ Nga cĂŁ 7 huyÖn(a) . Ch©u VĂČ An cĂŁ 2 huyÖn(b) . Ch©u ži cĂŁ 6 huyÖn(c) . Ch©u Hoan cĂŁ 4 huyÖn(d) . Ch©u Tr−ĂȘng cĂŁ 4 huyÖn(Âź) . LĂȘi žn : Ch©u Giao lÎŒ ¼Êt [cña n−íc] LÂčc ÂźĂȘi x−a, nhÎŒ Hžn gĂ€i lÎŒ quËn Giao ChØ, ÂźĂȘi HËu Hžn ŸÊi lÎŒ Giao Ch©u, thĂšng trÞ cžc quËn, ÂźĂȘi LĂŽc triÒu cĂČng theo thÕ. Ch©u PhĂłc LĂ©c cĂČng lÎŒ ¼Êt [cña n−íc] LÂčc tr−íc vÎŒ lÎŒ ¼Êt T−üng quËn Ă« ÂźĂȘi TÇn. Nšm TĂŠng Ch−¬ng(2) thĂž 6 ÂźĂȘi §−ĂȘng, thĂž sö quËn TrÝ Ch©u lÎŒ TÂč Phžp ThÎŒnh lÊy ¼Êt §−ĂȘng L©m cĂČ ÂźĂ†t lÎŒm ch©u PhĂłc LĂ©c. HuyÖn Nhu ViÔn nay lÎŒ huyÖn Gia ViÔn. HuyÖn §−ĂȘng L©m nay lÎŒ ¼Êt huyÖn HoÎŒi An, MÜ L−¬ng. Ch©u ži lÎŒ ¼Êt T−üng QuËn ÂźĂȘi TÇn, nhÎŒ Hžn gĂ€i lÎŒ quËn Cöu Ch©n, tĂ” nhÎŒ TÊn trĂ« vÒ sau cĂČng thÕ. Ch©u Hoan x−a (3) Theo P§§C th× cĂŁ 7 huyÖn, kh«ng cĂŁ huyÖn VĂČ Â§Ă©ng, thÂȘm huyÖn VĂČ Lang vÎŒ huyÖn HoÎŒi Hoan. (4) VSTGCM chÐp lÎŒ Âąn Long : P§§C chÐp lÎŒ T− Long. (a) VĂČ Nga, M· ThÂčch (2) , VĂČ NghÜa, VĂČ Di, VĂČ DuyÂȘn, VĂČ Lao, L−¬ng SÂŹn. (b) VĂČ An, L©m Giang. (c) Cöu Ch©n, An ThuËn, SĂŻng B×nh, Qu©n Ninh, NhËt Nam, Tr−ĂȘng L©m. (d) Cöu §Þc, PhĂš D−¬ng, ViÖt Th−ĂȘng, HoÎŒi Hoan. (Âź) Všn D−¬ng, §Äng Thži, Tr−ĂȘng SÂŹn, KĂș Th−ĂȘng. (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng, Trung QuĂšc (xÐt niÂȘn hiÖu nÎŒy chØ cĂŁ hai nšm, kh«ng cĂŁ nšm thĂž 6). (2) Theo P§§C kh«ng cĂŁ M· ThÂčch, mÎŒ lÎŒ Nh− M·.
  • 34. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí lÎŒ n−íc ViÖt Th−ĂȘng. §ĂȘi TÇn thuĂ©c vÒ ¼Êt T−üng QuËn, ÂźĂȘi Hžn thuĂ©c vÒ quËn Cöu Ch©n, Ng« ¼Æt lÎŒ quËn Cöu §Þc, ÂźĂȘi LĂŽc triÒu cĂČng theo thÕ. §Õn TĂŻy ¼Æt lÎŒ ch©u Hoan, lÂči ¼Æt lÎŒ quËn NhËt Nam. NhÎŒ §−ĂȘng lÂči ¼Æt lÎŒ ch©u Hoan cĂČng gĂ€i lÎŒ quËn NhËt Nam. Ch©u Phong lÎŒ n−íc Všn Lang ÂźĂȘi x−a, thuĂ©c vÎŒo T−üng QuËn ÂźĂȘi TÇn, vÎŒ thuĂ©c quËn Giao ChØ ÂźĂȘi Hžn, Ng« gĂ€i lÎŒ T©n H−ng, TÊn ŸÊi lÎŒm T©n X−¬ng, TrÇn ¼Æt lÎŒ H−ng Ch©u, TĂŻy lÂči ŸÊi lÎŒm Phong Ch©u, sau gĂ©p c¶ vÎŒo quËn Giao ChØ. §Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng lÊy huyÖn Gia Ninh cña quËn Giao ChØ ¼Æt ra ch©u Phong. Ch©u LĂŽc ÂźĂȘi TÇn lÎŒ ¼Êt T−üng QuËn, ÂźĂȘi Hžn thuĂ©c quËn Giao ChØ. L−¬ng chia ra lÎŒm ch©u HoÎŒng vÎŒ quËn Ninh H¶i, TĂŻy ŸÊi lÎŒm ch©u V−¬ng. §Õn ÂźĂȘi §−ĂȘng ŸÊi lÎŒm ch©u LĂŽc. Ch©u DiÔn cĂČng lÎŒ ch©u Hoan, ¼Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng ¼Æt lÎŒm ch©u Hoan, sau ŸÊi lÎŒm ch©u DiÔn mÎŒ lËp riÂȘng ch©u Hoan ra. HuyÖn Trung NghÜa vÎŒ huyÖn Long Tr× cĂŁ lĂłc gĂ€i lÎŒ quËn, cĂŁ lĂłc lÂči gĂ€i lÎŒ quËn DiÔn Thñy. §Êt ch©u Tr−ĂȘng cĂČng lÎŒ ch©u PhĂłc LĂ©c. Cßn nh− ch©u Chi ngĂȘ nay lÎŒ tØnhH−ng HĂŁa. Ch©u VĂČ Nga ngĂȘ nay lÎŒ tØnh Thži NguyÂȘn. Ch©u Thang ngĂȘ nay lÎŒ tØnh TuyÂȘn Quang. Ch©u VĂČ An ngĂȘ nay lÎŒ tØnh Qu¶ng YÂȘn. LÂči lĂłc ¼Çu nhÎŒ §−ĂȘng, th× ch©u L©m cĂŁ 3 huyÖn(a) ch©u C¶nh cĂŁ 3 huyÖn(b) ¼Òu lÎŒ ¼Êt L©m Êp. LĂłc ¼Çu nhÎŒ §−ĂȘng thu phĂŽc ¼−üc L©m Êp ¼Æt vÎŒo trong vßng cÂŹ my, nh−ng vÉn giao quyÒn cho ch©u Hoan Ă« cĂąi nam tr«ng coi. Sau Ÿã lÂči nhËp vÎŒo L©m Êp. [§Êt Êy] tĂžc lÎŒ ThuËn HĂŁa, Qu¶ng Nam ÂźĂȘi nay. * * * Kho¶ng ÂźĂȘi Khai NguyÂȘn(1) Mai ThĂłc Loan Ă« ch©u Hoan Âźem qu©n Ÿžnh chiÕm giĂ· lÊy ch©u(c) , x−ng lÎŒ HŸc §Õ rĂ„i bÞ qu©n nhÎŒ §−ĂȘng diÖt (a) L©m Êp, Kim Long, H¶i GiĂ­i. (b) TĂŸ ¶nh, Do Všn, Chu Ng«. (c) Nay lÎŒ huyÖn Nam §−ĂȘng [NghÖ An]. (d) Nay cĂŁ ¼Òn thĂȘ Ă« x· ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng §Þc.
  • 35. mÊt. §Çu ÂźĂȘi ChÝ §Þc(1) ŸÊi lÎŒm TrÊn Nam Ÿ« hĂ© phñ, ÂźÂŸp La ThÎŒnh, sau lÂči ŸÊi lÎŒm An Nam Ÿ« hĂ© phñ. Kho¶ng ÂźĂȘi Trinh NguyÂȘn(2) , ng−ĂȘi Ă« huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒ PhĂŻng H−ng nĂŠi lÂȘn Âźem qu©n Ÿžnh Kinh l−üc sĂž lÎŒ Cao ChÝnh B×nh, vÎŒo chiÕm giĂ· phñ thÎŒnh. Ch−a ¼−üc bao l©u th× PhĂŻng H−ng chÕt(d) . §« hĂ© lÎŒ TriÖu X−¬ng sang ta, sai ng−ĂȘi dĂŽ con PhĂŻng H−ng ra ¼Çu hÎŒng, ÂźÂŸp thÂȘm La ThÎŒnh. NhÎŒ §−ĂȘng lÂči ¼Æt chĂžc Ÿ« ŸÚc Ă« ch©u Phong vÎŒ ch©u Hoan. Khi Êy cžc ch©u thuĂ©c [phñ Ÿ« hĂ©] ¼Òu ¼Æt thĂž sö ¼Ó thĂšng trÞ cžc ch©u cÂŹ my. §Çu ÂźĂȘi NguyÂȘn Hßa [808] Tr−¬ng Chu lÎŒm §« hĂ©, ÂźÂŸp thÂȘm thÎŒnh §Âči La. LÂči nh©n v× thÎŒnh hai ch©u Hoan, ži tr−íc bÞ HoÎŒn V−¬ng n−íc L©m Êp(3) phž hñy nÂȘn Chu bŸt ÂźÂŸp lÂči hÕt. ThĂȘi [§−ĂȘng] MĂŽc T«ng, §« hĂ© lÎŒ LĂœ NguyÂȘn TĂš cho r»ng cöa thÎŒnh cĂŁ n−íc ch¶y ng−üc, sĂź trong ch©u cĂŁ nhiÒu ng−ĂȘi lÎŒm ph¶n, mĂ­i dĂȘi phñ thÎŒnh ¼Õn ngoÎŒi cöa §«ng Quan. ThĂȘi [§−ĂȘng] KÝnh T«ng lÂči dĂȘi chç phñ trÞ ¼Õn huyÖn TĂšng B×nh(4) . ThĂȘi [§−ĂȘng] Ăœ T«ng, ng−ĂȘi Nam ChiÕu th−ĂȘng ¼Õn quÊy nhiÔu, Ÿžnh lÊy phñ thÎŒnh, vua §−ĂȘng mĂ­i ŸÊi phñ lĂŸ §« hĂ© ra trÊn H¶i M«n(5) , rĂ„i sai Cao BiÒn lÎŒm [chiÂȘu th¶o sĂž Ă«] §« hĂ©, Ÿžnh phž ¼−üc Nam ChiÕu. Nh©n Ÿã vua ¼Æt qu©n TÜnh H¶i Ă« Giao Ch©u cho Cao BiÒn lÎŒm tiÕt Ÿé sĂž. Cao BiÒn giĂ· lÊy chç phñ trÞ, ÂźÂŸp thÎŒnh §Âči La. BÎŒi th«ng luËn cña sö thÇn hĂ€ Ng«(6) : XÐt lĂłc ¼Çu ÂźĂȘi §−ĂȘng chia thiÂȘn hÂč ra lÎŒm 15 ÂźÂčo, lÊy ¼Êt 9 quËn cña nhÎŒ Hžn lÎŒm ÂźÂčo LÜnh Nam, cßn ¼Êt An Nam ¼Æt lÎŒm phñ Ÿ« hĂ©, ¼Òu thuĂ©c vÎŒo ÂźÂčo LÜnh Nam thĂšng trÞ. §Õn nšm VĂČ Â§Ăžc thĂž 5 [622] gĂ€i lÎŒ Giao Ch©u. TĂ” ÂźĂȘi §iÒu LĂ©(7) trĂ« (1) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng HuyÒn T«ng, Trung QuĂšc (713 − 741). (2) NiÂȘn hiÖu cña §−ĂȘng TĂłc T«ng (756 − 757). (3) NiÂȘn hiÖu cña §−ĂȘng §Þc T«ng (785 − 802). (1) Theo P§§C th× HoÎŒn V−¬ng lÎŒ mĂ©t tÂȘn khžc cña n−íc L©m Êp. (2) Theo VSTGCM th× huyÖn nÎŒy sau nÎŒy lÎŒ huyÖn SiÂȘu LoÂči, tĂžc ThuËn ThÎŒnh (BŸc Ninh). (3) Theo Thanh nhÊt thĂšng chÝ th× Ă« huyÖn Bžc BÂčch, ch©u UÊt L©m (Qu¶ng T©y). (4) Trong ViÖt sö tiÂȘu žn cña Ng« Th× SÜ cĂŁ nhĂ·ng ÂźoÂčn th«ng luËn kh«ng rĂą cña chÝnh Ng« Th× SÜ hay cña mĂ©t ng−ĂȘi nÎŒo viÕt, hiÖn ch−a kh¶o ¼−üc. (5) NiÂȘn hiÖu §−ĂȘng Cao T«ng, Trung QuĂšc (679).
  • 36. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí vÒ sau kh«ng gĂ€i lÎŒ Giao Ch©u mÎŒ gĂ€i lÎŒ An Nam. TĂ” VĂČ ÂźĂ• TriÖu §Ό trĂ« vÒ sau, hÂŹn 1000 nšm lÂči thuĂ©c vÒ Trung QuĂšc. TÂči sao nhĂ·ng n−íc L©m Êp, PhĂŻ Nam, Ch©n LÂčp, Ai Lao, tuy ¼Òu lÎŒ nhĂ·ng n−íc nhĂĄ mĂ€n mÎŒ cßn cĂŁ qu©n trâˆ’Ă«ng, kh«ng ¼Õn nçi lÖ thuĂ©c quž nh− n−íc Nam m×nh ? V× r»ng cžc n−íc Êy Ă« chç b·i biÓn ch©n nĂłi, nh©n d©n tiÒn cña ¼Òu kh«ng bĂą lÎŒm mĂši lĂźi cho Trung QuĂšc, cho nÂȘn hÔ trži mÖnh lÖnh th× Ÿžnh, phĂŽc tĂŻng th× tha, lÔ triÒu cĂšng cĂŁ hay kh«ng cĂČng kh«ng thÌm tržch. Cßn n−íc Nam ta lÎŒ mĂ©t nÂŹi Ÿ« hĂ©i lĂ­n Ă« ph−¬ng Nam, ruĂ©ng cÊy lĂła tĂšt, ¼Êt trĂ„ng d©u tĂšt, nĂłi sÂœn vÎŒng bÂčc, biÓn sÂœn ch©u ngĂ€c, ng−ĂȘi Ă« Ÿ©u ¼Õn bu«n bžn cĂČng lÎŒm giÎŒu ¼−üc c¶. Cži tiÕng phong phĂł Êy ŸÄn Âźi xa, nÂȘn Trung QuĂšc lĂłc nÎŒo cĂČng nghÜ cžch chiÕm ¼Êt cña n−íc m×nh, ¼Æt ra quËn huyÖn ¼Ó cai trÞ Ÿ· tĂ” l©u rĂ„i. LĂłc ch−a lÊy ¼−üc th× nghÜ cžch ¼Ó lÊy ; lĂłc Ÿ· lÊy ¼−üc rĂ„i th× kh«ng chÞu bĂĄ ra nĂ·a. [VÒ phÝa ta] ¼−ĂȘng ¼−ĂȘng mĂ©t n−íc to tžt, thiÕu g× ng−ĂȘi anh hĂŻng hÎŒo kiÖt, hž lÂči thÝch nhŸm mŸt cĂłi ¼Çu ¼Ó cho bĂ€n Ÿ« ŸÚc, thĂž sö sai khiÕn ru ? ChØ v× n−íc bÞ nĂ©i thuĂ©c Ÿ· l©u, chia quËn ¼Æt quan r¶i ržc khŸp cžc nÂŹi, ra oai ra phĂłc, ¼Õn Ÿ©u ai cĂČng ph¶i v©ng theo, cho nÂȘn mĂ©t ng−ĂȘi thĂŠ hÎŒo(1) nĂŠi dËy th× quËn thĂł Ÿžnh ¼Ó diÖt Âźi ; mĂ©t quËn thĂł nĂŠi dËy th× thĂž sö kÕt hĂźp lÂči Ÿžnh ngay. MĂ©t thĂž sö nĂŠi dËy th× Trung QuĂšc Âźem toÎŒn lĂčc sang Ÿžnh. Nh− LĂœ TĂšn(2) , Tr−¬ng ThÂčc(3) vÒ ÂźĂȘi TÊn, D−¬ng Thanh(4) LĂœ MÂčnh Thu, HĂ·u NgÂčn(5) , Mai ThĂłc Loan(6) , V−¬ng Thšng TriÒu(1) vÒ ÂźĂȘi (1) Ng−ĂȘi hÎŒo trâˆ’Ă«ng Ă« mĂ©t ¼Þa ph−¬ng. (2) LÎŒm thži thĂł quËn Cöu Ch©n. Nšm 380, chiÕm giĂ· ch©u, chĂšng mÖnh lÖnh nhÎŒ TÊn, bÞ Thži thĂł quËn Giao ChØ lÎŒ §ç ViÖn dÑp. (3) ChÝnh tÂȘn lÎŒ L−¬ng ThÂčc, nguyÂȘn lÎŒm Thži thĂł T©n X−¬ng. §ĂȘi TÊn HuÖ ¼Õ (290 − 306) hĂ€p qu©n v©y ThĂž sö V−¬ng L−üng Ă« Long BiÂȘn, tĂč lÎŒm Thži thĂł Giao ChØ. Sau bÞ §Όo Kh¶n dÑp (theo An Nam chÝ nguyÂȘn vÎŒ An Nam chÝ l−üc). (4) NguyÂȘn lÎŒm ThĂž sö ch©u Hoan, giÕt LĂœ T−üng CĂŠ, sau bÞ QuÕ TrĂ€ng VĂČ dÑp. (5) ChÝnh lÎŒ LĂœ MÂčnh Thu vÎŒ BØ NgÂčn, theo An Nam chÝ nguyÂȘn vÎŒ An Nam chÝ l−üc. Cßn Giao chØ di biÂȘn chÐp lÎŒ LĂœ MÂčnh Phong vÎŒ LĂœ BØ SÇm. Tr−íc Thu lÎŒm T− m· ch©u DiÔn, NgÂčn lÎŒm ThĂž sö ch©u Phong nĂŠi lÂȘn chĂšng vĂ­i triÒu ¼×nh nhÎŒ §−ĂȘng, tĂč x−ng lÎŒm An Nam tiÕt Ÿé sĂž. Nšm 782, bÞ PhĂŽ (hay TÂč) L−¬ng Giao dÑp. (6) TĂžc Mai HŸc ¼Õ. SĂč tÝch Ÿ· cĂŁ chÐp Ă« sö ViÖt.
  • 37. §−ĂȘng ¼Òu nh− thÕ c¶. Hai nhÎŒ LĂœ vÎŒ nhÎŒ TriÖu(2) Ă« n−íc ta ¼Òu giĂ· ¼−üc cĂąi ¼Êt, x−ng hiÖu vua ¼Õn nšm sžu m−¬i nšm lÎŒ v× khi Êy ¼−¬ng lĂłc nhÎŒ L−¬ng, nhÎŒ TrÇn Ă« Trung QuĂšc tÂčm n−¬ng nžu mĂ©t nÂŹi ; Giang T¶(3) v× lŸm viÖc, nÂȘn kh«ng ¼Ó Ăœ lŸm vÒ Giao Ch©u. Cßn nh− ¼−¬ng lĂłc nhÎŒ Hžn, nhÎŒ §−ĂȘng toÎŒn thÞnh, th× khi nÎŒo hĂ€ chÞu bĂĄ cĂąi ¼Êt Ÿ· lÊy ¼−üc vÎŒ ŸÄ cĂšng hiÕn vÉn ¼−üc hâˆ’Ă«ng cña hĂ€, mÎŒ ¼Ó cho ta tĂč lËp thÎŒnh mĂ©t n−íc lĂ­n Ă« ngoÎŒi ¼Êt NgĂČ LÜnh. ThÕ cho nÂȘn lu«n lu«n cĂŁ lĂłc nĂŠi lÂȘn, rĂ„i lÂči bÞ diÖt, chung quy bÞ hĂ€ khÐp lÎŒ ph¶n bÂčn. C¶ trÂȘn d−íi ngh×n nšm vÉn ph¶i lÖ thuĂ©c vÎŒo Trung QuĂšc vÎŒ chia lÎŒm quËn huyÖn cĂČng lÎŒ thÕ bŸt buĂ©c ph¶i nh− vËy. HuĂšng chi Ăœ trĂȘi ch−a muĂšn cho n−íc m×nh ¼−üc b×nh trÞ, lÂči ŸÊ lçi cho tĂč viÖc ng−ĂȘi thÕ nÎŒo ¼−üc. * * * CuĂši ÂźĂȘi §−ĂȘng, Cao BiÒn kh«ng lÎŒm trÊn thñ nĂ·a, Giao Ch©u rĂši loÂčn, thĂŠ hÎŒo lÎŒ KhĂłc ThĂ”a DĂŽ ng−ĂȘi Ă« HĂ„ng Ch©u chiÕm cĂž lÊy thÎŒnh, tĂč x−ng lÎŒ tiÕt Ÿé sĂž. RĂ„i ¼Õn chžu lÎŒ ThĂ”a MÜ nĂši chĂžc, yÂȘu cÇu nhÎŒ L−¬ng cho lÎŒm tiÕt Ÿé sĂž. Khi Êy chĂła nhÎŒ Nam Hžn chiÕm giĂ· ¼Êt PhiÂȘn Ngung, Âźem qu©n Ÿžnh bŸt ¼−üc ThĂ”a MÜ, rĂ„Ă— ¼Æt thĂž sö. ViÂȘn t−íng cña KhĂłc lÎŒ D−¬ng DiÂȘn NghÖ − ng−ĂȘi Ă« ži Ch©u nĂŠi lÂȘn Âźem qu©n Ÿžnh lÊy lÂči ch©u thÎŒnh, tĂč x−ng lÎŒ TiÕt Ÿé sĂž. RĂ„i sau bÞ nha t−íng lÎŒ KiÒu C«ng TiÔn giÕt chÕt. Khi Êy mĂ©t biÖt t−íng cña DiÂȘn NghÖ, ng−ĂȘi huyÖn §−ĂȘng L©m lÎŒ Ng« QuyÒn, giÕt C«ng TiÔn, Ÿžnh phž qu©n Nam Hžn Ă« s«ng BÂčch §»ng, tĂč lËp lÎŒm vua, Ÿãng Ÿ« Ă« Loa thÎŒnh(a) . RĂ„i sau trong n−íc rĂši loÂčn, cžc nÂŹi tranh nhau nĂŠi dËy. (7) ThĂž sö ch©u Phong. Nšm 828, giĂ· ch©u chĂšng lÂči phñ Ÿ« hĂ©, bÞ HÎŒn Šíc giÕt. (8) TĂžc LĂœ Nam ¼Õ vÎŒ TriÖu ViÖt v−¬ng. (9) TÂȘn mĂ©t tØnh Ă« vÒ phÝa Ÿ«ng s«ng Tr−ĂȘng Giang, cĂąi ¼Êt thuĂ©c tØnh Giang T«, Trung QuĂšc b©y giĂȘ. §©y lÎŒ chØ nhÎŒ Ng«. (a) TĂžc lÎŒ TiÒn Ng« v−¬ng. (b) Nay lÎŒ huyÖn BÂčch HÂčc [PhĂł ThĂ€]. (c) TĂžc lÎŒ lÎŒng VÜnh Mç, huyÖn An LÂčc [VÜnh PhĂłc] ngÎŒy nay, cĂČng tĂžc lÎŒ NguyÔn Gia Loan. (d) CĂČng cĂŁ ng−ĂȘi b¶o lÎŒ Ă« Giao Thñy [Nam §Þnh]. (Âź) LÎŒng B¶o §Ό, huyÖn Thanh Oai, phñ Ăžng ThiÂȘn.
  • 38. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Ă« B×nh KiÒu cĂŁ Ng« X−¬ng XÝ. Ă« Phong Ch©u(b) cĂŁ KiÒu Tam ChÕ. Ă« Tam §ži(c) cĂŁ NguyÔn Thži B×nh. Ă« §−ĂȘng L©m(d) cĂŁ Ng« L·m c«ng. Ă« §ç §éng(Âź) cĂŁ §ç C¶nh ThÂčc. Ă« SiÂȘu LoÂči [BŸc Ninh] cĂŁ LĂœ L·ng c«ng. Ă« TiÂȘn Du(e) cĂŁ NguyÔn LÖnh c«ng. Ă« TÕ Giang(g) cĂŁ L· Tž c«ng. Ă« T©y PhĂŻ LiÖt [HÎŒ §«ng] cĂŁ NguyÔn HĂ·u c«ng. Ă« HĂ„i HĂ„ [PhĂł ThĂ€] cĂŁ KiÒu LÖnh c«ng(a) . Ă« §»ng Ch©u(b) cĂŁ PhÂčm Phßng žt. Ă« BĂš H¶i KhÈu(1) cĂŁ TrÇn Minh c«ng. GĂ„m tÊt c¶ 12 sĂž qu©n cĂŻng tranh nhau ŸÞng ¼Çu. Khi Êy §inh TiÂȘn HoÎŒng Ă« Hoa L− bŸt ¼Çu ¼Õn n−¬ng tĂča TrÇn Minh c«ng. RĂ„i nh©n cĂŁ qu©n lÝnh cña Minh c«ng, Ÿžnh phž ¼−üc c¶ cžc sĂž qu©n, thĂšng nhÊt ¼−üc c¶ n−íc, chia trong n−íc lÎŒm 10 ÂźÂčo(c) . Nšm Ăžng ThiÂȘn thĂž 9 (e) Nay cĂŁ ¼Òn thĂȘ Ă« lÎŒng Xung KhÂȘ, huyÖn TiÂȘn Du [BŸc Ninh]. (g) Nay lÎŒ Všn Giang [H−ng YÂȘn]. (a) Nay Ă« Hoa KhÂȘ, TrÇn Xž (4) cĂŁ nÒn thÎŒnh cĂČ. (b) Nay lÎŒ Kim §éng [H−ng YÂȘn]. (c) TÂȘn ÂźÂčo ch−a rĂą. Hoa L− nay lÎŒ huyÖn Gia ViÔn, phñ Tr−ĂȘng An [Ninh B×nh], ÂźĂȘi §inh, LÂȘ ¼Òu Ÿãng Ÿ« Ă« ¼Êy. (d) Khi Êy phong cho cžc con ra Ă« cžc ch©u huyÖn nh− §inh Ă« Phong Ch©u, NgËn Ă« PhĂŻ Lan ; §Ünh Ă« NgĂČ HuyÖn Giang (5) ; T−¬ng Ă« §ç §éng Giang ; KÝnh Ă« huyÖn KiÒn §Ό, huyÖn MÂčt LiÂȘn ; Mang Ă« ch©u VĂČ LĂŽc (6) ; §Ò Ă« BŸc NgÂčn ch©u CĂŠ L·m. Con nu«i Ă« lÎŒng PhĂŻ §ži. (Âź) GĂ€i lÎŒ phñ bŸt ¼Çu tĂ” ¼Êy. (e) Tr−íc gĂ€i lÎŒ CĂŠ HiÒn. (g) TĂžc thÎŒnh Thšng Long. (h) Nay thuĂ©c An Qu¶ng. (1) TĂžc cöa BĂš, Ă« x· KĂș BĂš, huyÖn VĂČ TiÂȘn nay thuĂ©c Thži B×nh.
  • 39. [1002] ÂźĂȘi LÂȘ §Âči HÎŒnh, ŸÊi 10 ÂźÂčo lÎŒm lĂ©, phñ, ch©u(d) . §Õn Khai Minh v−¬ng(1) , ŸÊi §»ng Ch©u lÎŒm phñ Thži B×nh(Âź) . LĂœ Thži TĂŠ lÊy ¼−üc n−íc rĂ„i, tĂ” Ÿéng Hoa L− dĂȘi ra Ÿãng Ă« thÎŒnh §Âči La, ŸÊi tÂȘn lÎŒ thÎŒnh Thšng Long, ŸÊi ch©u CĂŠ Phžp(e) lÂȘn lÎŒm phñ ThiÂȘn §Þc [BŸc Ninh], ŸÊi s«ng BŸc Giang lÎŒm s«ng ThiÂȘn §Þc(2) , ŸÊi thÎŒnh Hoa L− lÎŒm phñ Tr−ĂȘng An. Chia 10 ÂźÂčo lÎŒm 24 lĂ© ; ch©u ži, ch©u Hoan ŸÊi lÎŒm trÂči ; ŸÊi phñ Ăžng ThiÂȘn(g) lÎŒm Nam Kinh, lÂči ŸÊi trÊn ChiÂȘu D−¬ng lÎŒm ch©u VÜnh An(h) . Nšm ThiÂȘn ThÎŒnh thĂž 6 [1033l ÂźĂȘi LĂœ Thži T«ng, ŸÊi ch©u Hoan lÎŒm NghÖ An. Nšm ThÇn VĂČ thĂž nhÊt [1069] ÂźĂȘi LĂœ Thžnh T«ng, chĂła n−íc ChiÂȘm Âźem d©ng ba ch©u lÎŒ §Þa LĂœ, Ma Linh, BĂš ChÝnh ¼Ó chuĂ©c tĂ©i, bÌn ŸÊi §Þa LĂœ lÎŒm ch©u L©m B×nh(a) , Ma Linh lÎŒm ch©u Minh Linh(b) . Nšm ThiÂȘn Ăžng ChÝnh B×nh thĂž 11 [1242] TrÇn Thži T«ng chia trong n−íc lÎŒm 12(3) lĂ©(c) . §ĂȘi Thžnh T«ng ŸÊi h−¬ng TĂžc MÆc lÎŒm phñ ThiÂȘn Tr−ĂȘng ; ÂźĂȘi Anh T«ng ŸÊi ch©u €, ch©u LĂœ lÎŒm ch©u ThuËn, ch©u HĂŁa. §ĂȘi DuÖ T«ng ŸÊi ch©u DiÔn lÎŒm lĂ© DiÔn Ch©u ; chia ch©u Hoan lÎŒm cžc lĂ© NhËt Nam, NghÖ An nam, bŸc, trung, ŸÊi ch©u L©m B×nh lÎŒm phñ T©n B×nh. §ĂȘi ThuËn T«ng dĂȘi kinh Ÿ« ¼Õn Ÿéng An T«n(d) ; ŸÊi trÊn Thanh HĂŁa lÎŒm trÊn Thanh §« ; trÊn QuĂšc Oai lÎŒm trÊn Qu¶ng Oai ; trÊn §Ό Giang lÎŒm trÊn ThiÂȘn H−ng ; trÊn NghÖ An lÎŒm trÊn L©m An ; trÊn Tr−ĂȘng An lÎŒm trÊn ThiÂȘn Quan ; trÊn LÂčng Giang lÎŒm trÊn LÂčng (2) TĂžc lÎŒ LÂȘ NgĂ€a triÒu (1006 − 1009). (3) Nay lÎŒ s«ng §uĂšng. (4) Hoa KhÂȘ sau ŸÊi lÎŒ CÈm KhÂȘ ; TrÇn Xž, VSTGCM chÐp lÎŒ Tr−¬ng Xž. (5) Theo VSTGCM th× ¼Êt phong cña Long §Ünh lÎŒ §»ng Ch©u, cßn NgĂČ HuyÖn Giang th× thuĂ©c vÒ Long Tung. Chç nÎŒy b¶n chĂ· Hžn chÐp sĂŁt Long Tung, chŸc v× thÕ mÎŒ lÇm. (6) VSTGCM chÐp lÎŒ VĂČ Long. (a) Nay thuĂ©c Qu¶ng Nam (b) Nay thuĂ©c ThuËn HĂŁa. (c) LĂ© ThiÂȘn Tr−ĂȘng, lĂ© HĂ„ng, lĂ© Khoži, lĂ© QuĂšc Oai, lĂ© H¶i §«ng, lĂ© BŸc Giang, lĂ© HoÎŒng Giang, lĂ© LÂčng Giang, lĂ© Thanh HĂŁa, lĂ© DiÔn Ch©u, lÂči cĂŁ phñ, ch©u, trÊn nh− phñ NghÖ An, phñ T©n B×nh, HĂŁa Ch©u, Thži NguyÂȘn, Qu¶ng Nam (5) v.v... (d) Nay lÎŒ nhĂ·ng x· Hoa Nhai, T©y Nhai, Mao Nhai Ă« huyÖn VÜnh PhĂłc [Thanh HĂŁa]. (1) Chç nÎŒy chÐp chØ thÊy cĂŁ 10 lĂ©. Theo VSTGCM th× Ÿñ 12 lĂ©, kh«ng cĂŁ lĂ© LÂčng Giang mÎŒ thÂȘm ba lĂ© : Long H−ng, Tr−ĂȘng An, KiÕn X−¬ng.
  • 40. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí SÂŹn ; trÊn DiÔn Ch©u lÎŒm trÊn VĂ€ng Giang ; trÊn T©n B×nh lÎŒm trÊn T©n Ninh. §Õn khi hĂ€ HĂ„ c−íp ng«i TrÇn, Ÿãng Ÿ« Ă« Ÿéng An T«n, ŸÊi phñ Thanh HĂŁa lÎŒm phñ ThiÂȘn X−¬ng, gĂ„m c¶ quËn Cöu Ch©n vÎŒ ži Ch©u lÎŒm ba phĂŽ, ŸÊi DiÔn Ch©u lÎŒm phñ Linh NguyÂȘn, hĂźp lÎŒm bĂšn phĂŽ(1) ; ŸÊi phñ KiÕn X−¬ng lÎŒm phñ KiÕn Ninh. LÂči lÊy ¼Êt Ÿéng ChiÂȘm, Ÿéng CĂŠ LĂČy cña n−íc ChiÂȘm ThÎŒnh chia lËp ra bĂšn ch©u Thšng, Hoa, T−, NghÜa(2) . Qu©n Minh sang Ÿžnh bŸt ¼−üc hĂ€ HĂ„, ¼Æt ra Giao ChØ tam ty(3) . Cžc phñ, ch©u, huyÖn th× ¼Òu theo tÂȘn cĂČ cña nhÎŒ TrÇn, chç lĂŸ sĂ« ¼Òu ÂźÂŸp thÎŒnh lĂ­n thÎŒnh nhĂĄ, Ÿãng qu©n canh giĂ·. Tam ty Ÿãng Ă« thÎŒnh §«ng Quan. NgoÎŒi ra nh− : T©y §«, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn HĂŁa vÎŒ CĂŠ LĂ©ng, Tam Giang, ChÝ Linh, ThÞ ThÂȘ, C©u DiÕu, thÎŒnh X−¬ng Giang, thÎŒnh Kh©u €n vÎŒ §oÎŒn thÎŒnh, ¼Òu lÎŒ chç quan trĂ€ng, cĂŁ Ÿãng qu©n coi giĂ·. RĂ„i biÂȘn chÐp cĂąi ¼Êt trong n−íc : tĂ” Ÿ«ng sang t©y 1.700 dÆm, tĂ” nam ¼Õn bŸc 2.800 dÆm. Thži TĂŠ nhÎŒ LÂȘ mĂ­i ¼Õn §«ng §«, chia ¼Êt n−íc lÎŒm bĂšn ÂźÂčo. §Õn khi lÊy ¼−üc c¶ n−íc chia lÎŒm 5 ÂźÂčo(a) chia cžc phñ, huyÖn, lĂ©, trÊn thuĂ©c vÎŒo cžc ÂźÂčo Êy(b) . Nšm Quang ThuËn thĂž 7 [1466], LÂȘ Thžnh T«ng ¼Æt ra 12 ÂźÂčo thĂ”a tuyÂȘn lÎŒ : Thanh HĂŁa, NghÖ An, ThuËn HĂŁa, ThiÂȘn Tr−ĂȘng, Nam Sžch, QuĂšc Oai, BŸc Giang, An Bang, H−ng HĂŁa, TuyÂȘn Quang, Thži NguyÂȘn, LÂčng SÂŹn vÎŒ phñ Trung §«. §Êi lĂ© lÎŒm phñ, ŸÊi trÊn lÎŒm ch©u. RĂ„i sai cžc chĂžc thĂ”a tuyÂȘn xÐt nĂłi s«ng trong chç m×nh cai qu¶n, lÎŒm thÎŒnh ¼Þa ŸÄ. Nšm thĂž 10 [1469] KĂ» Söu, söa ¼Þnh lÂči b¶n ŸÄ trong n−íc ¼Ó thĂšng thuĂ©c cžc phñ, huyÖn vÎŒo cžc thĂ”a tuyÂȘn. §Õn nšm HĂ„ng §Þc T©n M·o [1471] b×nh ¼−üc n−íc ChiÂȘm, ¼Æt thĂ”a tuyÂȘn Qu¶ng Nam, cĂ©ng lÎŒ 13 ÂźÂčo. CuĂši niÂȘn hiÖu ThĂšng NguyÂȘn ÂźĂȘi Cung hoÎŒng ¼Õ [1527], MÂčc §šng Dung c−íp ng«i, Ÿãng Ÿ« Ă« §«ng Kinh, lÊy lÎŒng CĂŠ Trai [H¶i D−¬ng] lÎŒm (2) TĂžc "Kinh kĂș tam phĂŽ", "Kinh kĂș tĂž phĂŽ". PhĂŽ cĂŁ nghÜa lÎŒ giĂłp cho Kinh Ÿ«. (3) Thšng Hoa : tÂȘn hai ch©u, ¼Êt ChiÂȘm §éng cĂČ cña ChiÂȘm ThÎŒnh. T− NghÜa : cĂČng tÂȘn hai ch©u, ¼Êt CĂŠ LĂČy cĂČ cña ChiÂȘm ThÎŒnh (VSTGCM). (4) Ba ty, tĂžc lÎŒ BĂš chÝnh ty, žn sžt ty vÎŒ §« ty (VSTGCM). (5) Theo VSTGCM chÐp th× kh«ng cĂŁ HĂŁa Ch©u, Qu¶ng Nam mÎŒ cĂŁ LÂčng Giang.
  • 41. D−¬ng Kinh. BÊy giĂȘ c¶ n−íc ¼Òu thuĂ©c MÂčc c¶, nÂȘn LÂȘ Trang T«ng lÂȘn ng«i Ă« sžch ThĂły ThuÇn(1) do TriÖu TĂŠ hoÎŒng ¼Õ(2) NguyÔn [Kim] lËp nÂȘn ¼Ó m−u lÊy lÂči n−íc. Khi Êy cžc viÂȘn t−íng cĂČ lÎŒ bĂ€n TrÞnh Duy Thu©n, VĂČ Všn UyÂȘn ¼Òu sai sĂž lÂči chÇu, nhĂ·ng ng−ĂȘi hÎŒo kiÖt cžc nÂŹi cĂČng lÇn l−üt theo giĂłp. TriÖu TĂŠ ¼Òu thu dĂŻng, sai Âźi Ÿžnh dÑp cžc xĂž, thÕ qu©n cÎŒng mÂčnh. RĂ„i Ÿžnh lÊy ¼−üc ¼Êt ži Ch©u sai sĂž v−üt biÓn sang nhÎŒ Minh bžo cžo nÂčn n−íc. Khi Êy MÂčc §šng Dung xin ¼Çu hÎŒng nhÎŒ Minh, d©ng nĂ©p hai ch©u Nh− TÝch, ThiÖm L·ng Ă« An Qu¶ng gĂ„m cĂŁ bĂšn Ÿéng lÎŒ : TÂȘ LÉm, Kim LÆc(3) , CĂŠ S©m, LiÔu Cžt, lÂči d©ng biÓu xin lÖ thuĂ©c vÎŒo Trung QuĂšc. Vua Minh ra lÖnh thu lÊy cžc ch©u Ÿéng Ÿ· nĂ©p Êy ghi vÎŒo b¶n ŸÄ vÎŒ sĂŠ sžch ch©u Kh©m, ŸÊi quĂšc hiÖu An Nam(4) lÎŒm An Nam Ÿ« thĂšng sĂž ty. TruyÒn ¼Õn ÂźĂȘi MÂčc PhĂłc NguyÂȘn, nh©n d©n chia l×a, giÆc c−íp nĂŠi lÂȘn. LĂłc Êy qu©n quan nhÎŒ LÂȘ Ÿžnh Ÿ©u ¼−üc ¼Êy, cžc ch©u Hoan, DiÔn, €, LĂœ ¼Òu lÇn l−üt dÑp yÂȘn c¶. Trung T«ng nhÎŒ LÂȘ nĂši ng«i, thÕ n−íc ngÎŒy cÎŒng mÂčnh. Nšm thĂž 3 [1551], Thži s− lÎŒ TrÞnh KiÓm Âźem qu©n tiÕn vÎŒo lÊy ¼−üc §«ng §«. TĂ” ¼Êy mĂ©t d¶i ven nĂłi vÒ mÂčn t©y nam vÎŒ nhĂ·ng phñ nh− Th−ĂȘng [TÝn], Ăžng [ThiÂȘn], L [Nh©n], QuĂšc [Oai], Qu¶ng Oai, ¼Òu tÂčm dÑp yÂȘn. HĂ€ MÂčc chØ giĂ· ¼−üc §«ng ÂźÂčo vÎŒ BŸc (a) Nam, BŸc, §«ng, T©y vÎŒ ÂźÂčo H¶i T©y. (b) Cžc trÊn Tam Giang, TuyÂȘn Quang, H−ng HĂŁa, Gia H−ng, thuĂ©c T©y ÂźÂčo ; cžc lĂ© Th−üng HĂ„ng, HÂč HĂ„ng, Th−üng Sžch, HÂč Sžch vÎŒ trÊn An Giang thuĂ©c §«ng §Âčo. Cžc trÊn vÎŒ lĂ© nh− BŸc Giang, LÂčng Giang, Thži NguyÂȘn thuĂ©c BŸc ÂźÂčo ; cžc lĂ© Khoži LĂŸ, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, ThiÂȘn Tr−ĂȘng thuĂ©c Nam ÂźÂčo. Cžc lĂ© Thanh HĂŁa, NghÖ An, T©n B×nh, ThuËn HĂŁa thuĂ©c [H¶i] T©y ÂźÂčo. (1) XÐt trong sö, Trang T«ng lÂȘn ng«i Ă« Ai Lao. VËy sžch ThĂły ThuÇn cĂŁ lÏ lÎŒ ¼Êt cña Ai Lao. Trong VSTGCM cĂŁ tÂȘn ch©u ThĂły §¶ thuĂ©c Thanh Hoa, chĂ· ٦ ( ) giĂšng chĂ· thuÇn ( ). CĂŁ thÓ b¶n chÐp tay chÐp nhÇm. (2) Danh tĂ” hoÎŒng ¼Õ nh− TriÖu TĂŠ hoÎŒng ¼Õ lÎŒ do sau nÎŒy nhÎŒ NguyÔn lÂȘn ng«i vua, truy t«n cho tĂŠ tiÂȘn (nh− NguyÔn Kim). Cžc ÂźĂȘi chĂła NguyÔn Ă« §Όng Trong nh− NguyÔn HoÎŒng, v.v... cĂČng ¼Òu ¼−üc truy t«n hoÎŒng ¼Õ. (1) TÂȘ LÉm hoÆc cĂŁ tÂȘn lÎŒ TÂȘ PhĂŻ, Kim LÆc hoÆc cĂŁ tÂȘn lÎŒ T− LÆc (VSTGCM). VÒ 4 Ÿéng xem thÂȘm Ă« MÂčc §šng Dung, Nh©n vËt chÝ. (2) HĂ„i Êy quĂšc hiÖu n−íc ta lÎŒ §Âči ViÖt, c¶i tÂȘn An Nam lÎŒ do ng−ĂȘi Trung QuĂšc th−ĂȘng gĂ€i.
  • 42. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí Giang hÂč lĂ© th«i. Nh−ng v× ch−a cĂš kÕt ¼−üc lßng d©n, nÂȘn TrÞnh KiÓm lÂči ph¶i trĂ« vÒ Thanh Hoa, thÎŒnh ra hai ÂźÂčo T©y, Nam, lÂči trĂ« lÂči lÎŒ ¼Êt cña MÂčc. Nšm thĂž 4 [1552], sai t−íng Ÿžnh lÊy ThuËn HĂŁa, lÂči lÊy ¼−üc c¶ Qu¶ng Nam, ¼Æt quan coi giĂ· hai xĂž Êy. Nšm thĂž 5 [1553] v× cĂ­ T©y Kinh chËt hÑp, mĂ­i lËp hÎŒnh ÂźiÖn Ă« x· An Tr−ĂȘng. Khi Êy MÂčc PhĂłc NguyÂȘn cho lÎŒ trong cĂąi ¼Êt cña m×nh tÂčm yÂȘn, mĂ­i sai MÂčc KÝnh §iÓn Âźem hÕt qu©n vÎŒo Ÿžnh, Thži s− TrÞnh KiÓm phĂŽc qu©n Ă« s«ng M· phž tan ¼−üc. Nšm ChÝnh TrÞ thĂž 3 ÂźĂȘi LÂȘ Anh T«ng [1560](1) , thži s− TrÞnh KiÓm chia qu©n ra mĂ©t lĂši do cžc lĂ© HĂ„ng, Khoži Âźi vÒ phÝa nam Ÿžnh phž TiÂȘn H−ng, mĂ©t lĂši do Nam Sžch Âźi vÒ phÝa Ÿ«ng Ÿžnh phž Kinh M«n lÊy hÕt ¼−üc cžc huyÖn. HĂ€ MÂčc Ÿãng qu©n Ă« Kinh thÎŒnh, sai cžo quĂšc c«ng dÎŒn qu©n Ÿãng ŸÄn Ă« ngoÎŒi thÎŒnh, giĂ· mĂ©t d¶i tĂ” s«ng NhÞ trĂ« vÒ t©y, tĂ” BÂčch HÂčc ¼Õn Nam Xang(2) , phßng giĂ· rÊt nghiÂȘm ngÆt. MÂčc PhĂłc NguyÂȘn dĂȘi sang huyÖn Thanh §Όm [HÎŒ §«ng]. Khi Êy Thži NguyÂȘn, H−ng HĂŁa, TuyÂȘn Quang, LÂčng SÂŹn Ÿ· lÎŒ ¼Êt cña LÂȘ. NhÎŒ LÂȘ sai t−íng chia qu©n ¼Ó Ÿãng giĂ·. Nšm thĂž 4 [1561], qu©n nhÎŒ MÂčc v−üt biÓn vÎŒo Ÿžnh Thanh Hoa, qu©n cžc ÂźÂčo cña LÂȘ lÂči rĂłt vÒ. Cžc huyÖn vÒ miÒn §«ng BŸc trĂ« xuĂšng lÂči thuĂ©c vÒ MÂčc. Nšm thĂž 13 [1570], Thži TĂŠ hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [HoÎŒng] vÎŒo trÊn giĂ· ThuËn HĂŁa vÎŒ Qu¶ng Nam ¼Ó mĂ« rĂ©ng thÂȘm cĂąi ¼Êt lÎŒm rÎŒo giËu cho nhÎŒ LÂȘ. Nšm sau, MÂčc lÂči Ÿžnh vÎŒo ThuËn HĂŁa, Thži TĂŠ lËp m−u chÐm ¼−üc t−íng cña MÂčc, qu©n ¼Òu thua chÂčy. TĂ” ¼Êy vÒ sau, MÂčc kh«ng džm dßm ¼Õn ThuËn, Qu¶ng nĂ·a ; hai trÊn Êy mĂ­i ¼−üc yÂȘn. (3) B¶n chĂ· Hžn chÐp lÎŒ nšm ThiÂȘn HĂču thĂž 3 ; xÐt niÂȘn hiÖu ThiÂȘn HĂču ÂźĂȘi Anh T«ng chØ cĂŁ mĂ©t nšm. VËy chĂłng t«i theo VSTGCM chÐp viÖc TrÞnh KiÓm chia qu©n ra Ÿžnh MÂčc vÎŒo nšm ChÝnh TrÞ thĂž ba (cĂČng niÂȘn hiÖu ÂźĂȘi Anh T«ng) söa lÂči cho Ÿóng. (a) Nh− : cžc phñ Khoži Ch©u, T©n H−ng, KiÕn X−¬ng, Thži B×nh tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž SÂŹn Nam ; phñ ThuËn An tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž Kinh BŸc ; huyÖn An L·ng tr−íc thuĂ©c xĂž SÂŹn T©y ; huyÖn B×nh TuyÒn thuĂ©c phñ Tam §íi ; phñ PhĂł B×nh thuĂ©c xĂž Thži NguyÂȘn, phñ huyÖn nÎŒo tr−íc thuĂ©c vÒ xĂž nÎŒo, nay lÂči tr¶ vÒ xĂž Êy nh− cĂČ. Cßn nhĂ·ng tÂȘn cžc phñ, huyÖn nh− : §Όo NguyÂȘn, Thao Giang, Qu¶ng §Þc, TiÂȘn LĂ·, PhĂŻ Dung, PhĂŽ DĂčc, VĂ€ng Doanh, B×nh LĂŽc, Th−üng NguyÂȘn, B×nh HÎŒ, Linh SÂŹn, Gižp SÂŹn, Ph−üng NhĂŹn, HiÖp Hßa, tr−íc bÞ hĂ€ MÂčc ŸÊi cÎŒn, nay ¼Òu tr¶ lÂči tÂȘn cĂČ. (1) NgÎŒy nay lÎŒ phñ LĂœ Nh©n (HÎŒ Nam).
  • 43. LÂȘ ThÕ T«ng kho¶ng ¼Çu niÂȘn hiÖu Gia Thži, qu©n LÂȘ mĂ­i tÂčm dÑp ¼−üc cžc huyÖn MĂŒ L−¬ng, ThÂčch ThÊt, An SÂŹn, PhĂłc LĂ©c, TiÂȘn Phong. MÂčc hĂźp hai ÂźÂčo T©y, Nam, ÂźÂŸp lĂČy trĂ„ng tre, suĂšt tĂ” s«ng Hžt thuĂ©c huyÖn §an Ph−üng xuĂšng ¼Õn s«ng thuĂ©c lÎŒng Hoa §×nh, huyÖn SÂŹn Minh [HÎŒ §«ng], ven bĂȘ s«ng chÂčy dÎŒi vÎŒi tršm dÆm ¼Ó phßng bÞ. Nšm Quang H−ng thĂž 15 [1592], TiÕt chÕ TrÞnh TĂŻng tiÕn qu©n lÊy ¼−üc §«ng §«. MÂčc MËu HĂźp chÂčy vÒ Kim ThÎŒnh. TrÞnh TĂŻng ÂźuĂŠi Ÿžnh bŸt ¼−üc. Trong n−íc khi Êy ¼−üc b×nh ¼Þnh. TĂ” LÂȘ Trang T«ng trung h−ng Ÿãng Ă« T©y §« ¼Õn Ÿ©y tr¶i ba ÂźĂȘi, hÂŹn 60 nšm, cĂąi ¼Êt chia xÐ ¼Õn nay mĂ­i lÂči thĂšng nhÊt. NhĂ·ng tÂȘn ¼Êt Ă« trong b¶n ŸÄ chç nÎŒo Ÿ· bÞ hĂ€ MÂčc thay Âźi, ¼Òu ŸÊi lÂči nh− cĂČ(a) . Khi Êy, con chžu cña MÂčc cßn lÂči lÎŒ MÂčc KÝnh Cung trĂšn Ă« Cao B»ng, sang kÂȘu vĂ­i nhÎŒ Minh xin cho bĂšn ch©u ¼Ó Ă«, vua Minh b»ng lßng cho. TriÒu ¼×nh LÂȘ tÂčm bĂĄ viÖc Êy kh«ng hĂĄi ¼Õn. Nšm ThËn §Þc thĂž nhÊt [1600], ÂźĂȘi LÂȘ KÝnh T«ng, Thži TĂŠ hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [HoÎŒng] vÒ ThuËn HĂŁa. TĂ” ¼Êy trĂ« Âźi chuyÂȘn giĂ· hai xĂž ThuËn HĂŁa vÎŒ Qu¶ng Nam, nh−ng th−ĂȘng vÉn sai sĂž Âźi lÂči vĂ­i vua LÂȘ. §Õn Hy T«ng hoÎŒng ¼Õ(a) [NguyÔn PhĂłc NguyÂȘn] khžng cĂč vĂ­i NghÞ v−¬ng TrÞnh [Tržng], ÂźÂŸp lĂČy Ă« bĂȘ bÂȘn nam cöa biÓn NhËt LÖ, xĂž ThuËn HĂŁa mĂ­i cĂŁ giĂ­i hÂčn ngšn cžch. §Çu ÂźĂȘi ThÞnh §Þc [1653] ÂźĂȘi LÂȘ ThÇn T«ng, Thži T«ng hoÎŒng ¼Õ NguyÔn [PhĂłc TÇn](b) Ÿžnh lÊy ¼−üc ¼Êt ChiÂȘm, tĂ” phÝa Ÿ«ng s«ng Phan L·ng(1) ¼Õn tØnh PhĂł YÂȘn, lËp ra phñ Thži Khang(c) , phñ DiÂȘn Ninh(d) ¼Æt cžc phñ trÊn nÂȘn bĂȘ cĂąi rĂ©ng gÊp hai tr−íc(Âź) . Nšm C¶nh TrÞ thĂž 6 [1668] ÂźĂȘi LÂȘ HuyÒn T«ng, D−¬ng v−¬ng [TrÞnh TÂčc] Âźem qu©n Ÿžnh phž Cao B»ng, MÂčc KÝnhVĂČ kÐo c¶ nhÎŒ chÂčy sang Trung QuĂšc. BĂšn ch©u ¼Òu dÑp yÂȘn c¶, sai quan gĂ€i nh©n d©n Ă« cžc ch©u Êy cho Ÿ©u lÂči vÒ ¼Êy yÂȘn nghiÖp lÎŒm šn. Nšm thĂž 7, MÂčc KÝnh VĂČ kÂȘu (a) Nay truy t«n lÎŒm Hy T«ng. (b) Nay truy t«n lÎŒ Thži T«ng. (c) Nay lÎŒ B×nh Khang . (d) Nay lÎŒ DiÂȘn Khžnh. (Âź) Tr¶i qua 7 ÂźĂȘi, ¼Õn ÂźĂȘi ThÕ T«ng hoÎŒng ¼Õ [NguyÔn PhĂłc Khožt] lÂči lÊy ¼−üc ¼Êt cña ChiÂȘm ThÎŒnh, lËp phñ B×nh ThuËn, lÊy lÂči ¼Êt cña Cao MÂȘn lËp phñ Gia §Þnh, sau nÎŒy hĂźp lÂči ¼Æt lÎŒm 5 phñ lÎŒ PhĂł YÂȘn, B×nh Khang, DiÂȘn Khžnh, B×nh ThuËn, Gia §Þnh. (1) TĂžc Phan Rang, do tiÕng ChÎŒm Panduranga.
  • 44. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng loÂči chÝí van vĂ­i ¼Ò ŸÚc hai tØnh Qu¶ng. Cžc viÂȘn Êy xin vĂ­i vua Thanh giĂłp cho. Vua Thanh sai sĂž sang bžo lÊy bĂšn ch©u tr¶ vÒ hĂ€ MÂčc. Khi Êy triÒu ¼×nh hĂ€p bÎŒn, lÊy cĂ­ r»ng ŸÚi vĂ­i n−íc lĂ­n ph¶i nÂȘn cung kÝnh, h·y tÂčm tu©n theo. MĂ­i ra lÖnh cho chĂžc ŸÚc trÊn Âźem qu©n vÒ, lÊy ¼Êt bĂšn ch©u(1) giao cho KÝnh VĂČ. Nšm VÜnh TrÞ thĂž 2 [1677] ÂźĂȘi LÂȘ Hy T«ng, triÒu ¼×nh Âźem rÊt nhiÒu qu©n Ÿžnh Cao B»ng, MÂčc KÝnh VĂČ chÂčy sang Long Ch©u, cžc ŸÄ ٦ng tan vĂŹ c¶. RĂ„i bĂšn ch©u ¼−üc b×nh ¼Þnh, tĂ” ¼Êy mĂ­i sai trĂ€ng thÇn lÎŒm ŸÚc trÊn ¼Ó cai trÞ. Nšm B¶o Thži thĂž 4 [1723] ÂźĂȘi LÂȘ DĂŽ T«ng, triÒu ¼×nh ¼Þnh b¶n ŸÄ trong n−íc ; cĂ©ng 13 ÂźÂčo, 55 phñ, 226 huyÖn, ch©u. MĂšc giĂ­i chç nÎŒy chç khžc ¼Þnh lÂči rĂą rÎŒng, giao cho thĂ”a ty chia ra tĂ”ng khu vĂčc mÎŒ lÎŒm. Nšm C¶nh H−ng thĂž 35 [1774], TÜnh v−¬ng [TrÞnh S©m] cho Âźem ÂźÂči qu©n vÎŒo §Όng Trong, sai ViÖp [quËn] c«ng lÎŒ HoÎŒng NgĂČ PhĂłc tiÕn qu©n vÎŒo. Khi Êy DuÖ T«ng hoÎŒng ¼Õ [NguyÔn PhĂłc ThuÇn](a) tĂč biÕt thÕ lĂčc kh«ng ¼Þch nĂŠi, ph¶i v−üt biÓn lžnh Âźi. Qu©n TrÞnh kÐo vÎŒo ThuËn HĂŁa, Qu¶ng Nam, rĂ„i ra lÖnh ¼Æt tÂčm ty ¼Ó cai trÞ hai xĂž Êy(b) . LĂȘi žn : Sau khi cžc triÒu [vua LÂȘ vÎŒ chĂła NguyÔn] chia [¼Êt n−íc] ¼Ó cai trÞ, Nam, BŸc th«i viÖc binh Âźao hÂŹn 100 nšm. TĂ” khi ¼Ìo ¶i V©n cĂŁ T©y SÂŹn nĂŠi lÂȘn th× TÜnh v−¬ng mĂ­i n¶y ra m−u x©m lÊn ¼Êt §Όng Trong. [Do Ÿã] g©y mĂši binh Âźao, ŸÚn c©y lÊp giÕng, nhĂ·ng gĂȘ lĂ­n nĂłi cao khi tr−íc ¼Òu thÎŒnh ra ¼Êt b»ng. §ĂȘi cuĂši LÂȘ mÎŒ cĂŁ ¼−üc sĂč mĂ« mang Êy lÎŒ v× cžc ÂźĂȘi tr−íc triÒu nhÎŒ NguyÔn gÆp ph¶i vËn žch, suy yÕu mĂ©t thĂȘi gian. Nh−ng hĂ©i thÞnh suy Ÿ· ngÊm ngÇm thay thÕ cho nhau. Khi vËn thži b×nh sŸp ¼Õn tÊt cĂŁ kÎ ra ¼Ó dÑp yÂȘn cži rĂši ren tr−íc. Trong kho¶ng 20 nšm, non s«ng ŸÊi khžc, chÝnh lÎŒ lßng trĂȘi cĂŁ Ăœ mĂ« cho triÒu NguyÔn mĂ©t cÂŹ hĂ©i lĂ­n, ¼Ó thĂšng nhÊt ¼Êt n−íc ngÎŒy nay. (2) NhĂ·ng ch©u : ThÂčch L©m, Qu¶ng UyÂȘn, Th−üng Lang, HÂč Lang (VSTGCM). (a) Nay t«n lÂȘn lÎŒ DuÖ T«ng. (b) TĂ” Trung h−ng trĂ« vÒ sau, cĂąi ¼Êt Nam BŸc chia Ÿ«i gÇn 200 nšm ¼Õn Ÿ©y lÂči hĂźp lÎŒm mĂ©t.