2. Lęk jako zjawisko adaptacyjne
Lęk to zjawisko, które pomaga dziecku
w prawidłowej adaptacji do świata
zewnętrznego oraz pełni szeroko rozumiane
funkcje regulacyjne pozwalające m.in.
na sprawne monitorowanie własnych
zachowao w odniesieniu do oczekiwao
społecznych i kulturowych. Jednak lęk
nadmiernie nasilony niejednokrotnie
powstrzymuje dziecko przed eksplorowaniem
otoczenia, utrudnia stawanie się niezależnym.
3. Lęk jako zjawisko adaptacyjne
Wyraźny wpływ lęku na zachowanie dziecka
widoczny jest już od 2 do 4 roku życia, przy czym
najczęściej dotyczy on konkretnych sytuacji,
przedmiotów lub zwierząt. W miarę upływu czasu
zazwyczaj zmienia się nie tylko nasilenie lęku, ale
także tematyka wyobrażeo lękowych oraz bodźce
wyzwalające. Postęp w zakresie rozwoju
poznawczego sprawia, że doświadczane lęki
i obawy są internalizowane i koncentrują się
przede wszystkim na sytuacjach społecznych,
szkolnych oraz zdrowia fizycznego.
4. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 2 latka
• natury słuchowej:
pociągi, ciężarówki, grzmot, spłukiwanie wodą
ubikacji, odkurzacz, deszcz, wiatr
• lęki wizualne: ciemne kolory, duże
przedmioty, pociągi, kapelusze
• przestrzenne: zabawka czy łóżeczko zabrane
z normalnego miejsca, przeprowadzka
do nowego domu, lęk przed wpadnięciem
do studzienki ściekowej
• lęki przed zwierzętami głównie dzikimi
• lęki związane z ludźmi: wyjazd matki, jej
nieobecnośd w porze zasypiania
5. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 2,5 roku
• Wiele lęków szczególnie przestrzennych- obawa
przed ruchem albo przesuwaniem
przedmiotów, przed nieoczekiwanymi relacjami
przestrzennymi np. gdy ktoś wchodzi do domu
innymi drzwiami
• Lęk przed zbliżającymi się dużymi przedmiotami
np. ciężarówką
7. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 4 latka
• Powracają lęki słuchowe, szczególnie odgłosy
silników. Ciemnośd, dzikie zwierzęta, wyjście
matki, szczególnie wieczorem
8. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 5 latka
• Niewiele lęków, przeważają wizualne, mniej
obaw przed zwierzętami, złymi
ludźmi, czarodziejami. Konkretne, przyziemne
obawy przed potłuczeniem się przy
upadku, pogryzieniem przez psa itp.
Ciemnośd, obawa, że matka nie wróci do
domu.
9. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 6 latka
• Duże natężenie stanów lękowych, wywołanych przede wszystkim
przez bodźce dźwiękowe: dzwonek do drzwi, telefon, czyjś
monotonny, nieprzyjemny sposób mówienia, spłukiwanie wody
w ubikacji, odgłosy wydawane przez ptaki, owady. Obawy przed
światem nadprzyrodzonym-duchy, wiedźmy. Lęk, że ktoś chowa
się pod łóżkiem. Przestrzenne-obawa przed zgubieniem
się, dziecko boi się iśd do lasu. Obawa przed żywiołami:
ogieo, woda, grzmot, błyskawica. Dziecko boi się zasypiad, kiedy
jest samo w pokoju, lęka się również samo zostad w domu.
Obawa, że matki nie będzie w domu, kiedy wróci, że coś jej się
może stad, że może umrzed. Lęk przed pobiciem przez innych.
Dziecko dzielnie znosi duże rany, ale boi się drzazg, drobnych
skaleczeo, widoku krwi
10. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 7 lat
• Dużo lęków, przede wszystkim wizualnych:
ciemnośd, strychy, piwnice. Cienie staja się
duchami i wiedźmami. Lęk przed
wojną, szpiegami, włamywaczami, ludźmi
chowającymi się w szafach, albo przed łóżkiem.
Strach bywa stymulowany przez radio, telewizję.
Lęk przed spóźnieniem się do szkoły, przed
brakiem akceptacji ze strony innych.
11. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 8-9 lat
• Mniej lęków i nie tak intensywne. Dziecko już
się nie boi wody. Mniej obawia się ciemności.
Lepsza umiejętnośd oceny sytuacji, obawy
mają już swoje uzasadnienie - dotyczą
własnych zdolności i możliwości porażki,
szczególnie w szkole.
12. Rozwój psychiczny dziecka
Lęki 10 lat
• Dużo lęków, największe obawy związane są ze
zwierzętami - szczególnie dzikimi i wężami.
Niektóre dzieci boją się ciemności, także
wysokich
pomieszczeo, ognia, przestępców, „mordercó
w”, włamywaczy. Niektóre same wymieniają
czego się już nie boją: głównie
ciemności, psów, nie boją się również same
zostad w domu.
13. Częstotliwośd występowania
zaburzeo lękowych
Szacuje się, że częstotliwośd występowania
zaburzeo lękowych mieści się w granicach
od 5 do 12 % populacji dziecięcej i jest zależna
od rodzaju zaburzenia i wieku dziecka.
Oznacza to, że średnio w 30 osobowej klasie
jest dwoje lub troje dzieci z problemami
lękowymi, których nasilenie osiąga poziom
kliniczny i wymaga interwencji specjalisty.
15. Teoretyczny model zaburzeo lękowych
oparty na koncepcjach poznawczych
Aspekt Aspekt
behawioralny: fizjologiczny:
zachowania sygnały
unikające fizjologiczne
Aspekt
poznawczy:
zniekształcona
ocena
poznawcza
16. Rodzaje zaburzeń lękowych
Rozpoczynające się
Rozpoznawane Inne niż lękowe
u zaburzenia u
zwykle w dzieciństwie:
dzieci, młodzieży, doro dzieci, gdzie lęk jest
1. Lęk przed
słych: istotnym aspektem:
separacją
1. Agorafobia (lęk 1. mutyzm wybiórczy
2. Zaburzenia lękowe (brak lub ograniczenie
przed przebywaniem
w postaci fobii mówienia w określonych
w otwartej przestrzeni) sytuacjach przy
w dzieciństwie
2. fobia społeczna zachowaniu rozumienia
3. Lęk społeczny mowy i możliwości
3. fobie specyficzne
w dzieciństwie porozumiewania się)
4. napady paniki
4. Uogólnione 2. mieszane zaburzenia
5. zaburzenie
zaburzenia lękowe zachowania i emocji
obsesyjno- (różnego typu problemy
w dzieciństwie w zakresie zachowania
kompulsyjne
i/lub emocji, gdzie lęk
6. reakcja na ciężki w istotny sposób może
stres i zaburzenia dodatkowo zaburzać
adaptacyjne funkcjonowanie dziecka)
17. Powstawanie lęku
Powstanie
zniekształconych
schematów poznawczych
Nadmierne
Nadmierny lęk
skoncentrowanie
przekraczający
na własnej osobie
granice adaptacji
i doznaniach
Tendencja do
postrzegania
nadmiernego
zagrożenia w różnych
sytuacjach
19. F
Zdobywanie informacji na temat sytuacji wyzwalającej
lęk, identyfikowanie przeżywanych
emocji, rozpoznawanie odpowiedzi somatycznej.
Pacjenci uczeni są rozpoznawania wczesnych objawów
sygnalizujących reakcje lekową i inicjowania w
odpowiedzi na nie strategii poznawczych i
behawioralnych, przede wszystkim technik
relaksacyjnych, wyobrażeniowych.
E Identyfikowanie i korygowanie zniekształconej mowy
wewnętrznej, uczenie konstruktywnej mowy
wewnętrznej, modelowanie myśli i uczud, które mogą
pojawiad się w potencjalnych sytuacjach lękotwórczych.
20. Strategie służące kopiowaniu zachowao i
A rozwiązywaniu problemów. Modelowanie i odgrywanie
ról, stosowanie nagród lub społeczne wzmacnianie
postępów dziecka. Metody stopniowej ekspozycji
realnej lub wyobrażeniowej na bodziec wyzwalający
lęk.
R Ocena nauczonych umiejętności i wzmacnianie
własnych zachowao
21. Praca z lękiem
I Etap
DOSTRZEŻ STRACH
Opowiadanie o tym co się wydarzyło, w trakcie
dopytywad – jaki jest strach, co sprawia, że się
boisz, jak wzmocnid bezpieczeostwo
(szukanie pomysłów)
22. Praca z lękiem
II Etap
NARYSUJ STRACH
Skonkretyzuj go- można cos z rysunkiem zrobid-
zamknąd, odłożyd, odciąd, schowad
Wytnij tyle, ile ci potrzeba, co zrobisz z tą
częścią, której już nie potrzebujesz
23. Praca z lękiem
III Etap
JAK SOBIE MOŻESZ PORADZID
Co zrobid:
boksowad, walczyd, zamieniad w mgłę
i ją rozwiad, rozproszyd za pomocą światła,
ciepła.
24. Praca z lękiem
IV Etap
WZMOCNIENIE POCZUCIA BEZPIECZEOSTWA
Wyjśd od pomysłu dziecka:
jak czujesz to bezpieczeostwo, gdzie, w jakiej
części ciała - poślij to uczucie dalej, jakbyś
pompowała balon.
25. Praca z lękiem
V Etap
ZAKOTWICZENIE
Rozszerzyd bezpieczeostwo za pomocą
magicznych aspektów
(przedmiotów, zwierząt,
wyobrażonych figur, symboli).
26. Ogólne wskazówki do postępowania z dziedmi
z zaburzeniami lękowymi
Normalizowanie reakcji lękowych u dzieci i pokazywanie
adaptacyjnej funkcji lęku
Należy rozmawiad z dziedmi o tym, że lęk jest emocją
powszechnie przeżywaną, która pomaga ocenid sytuację
i podjąd korzystne działania. Wyjaśniamy, że pełni
on funkcję adaptacyjną, tzn. przygotowuje dziecko
na niebezpieczeostwo i pomaga mu uniknąd potencjalnych
zagrożeo.
W rozmowach z dziedmi korzystne jest posługiwanie się
przykładami sytuacji z ich życia. Konkretne przykłady
pomagają dziecku lepiej zrozumied przekazywane
informacje.
27. Istotne znaczenie ma również pomoc dziecku w
zauważeniu, jakie zniekształcenia poznawcze stosuje ono
samo podczas oceny różnych wydarzeo, które interpretuje
lękowo. Przykładem może byd katastrofizowanie („na
pewno stanie się coś strasznego”) lub nadmierne
uogólnianie („zawsze mam pecha, więc nic dobrego zdarzyd
się nie może”).
W pracy z dziedmi warto modelowad sposób radzenia sobie
z lękiem, a nie całkowite panowanie nad nim. Pokazujmy
więc, że pomyślne ukooczenie zadania nie wymaga perfekcji
na każdym jego etapie.
28. Uczmy dzieci dostrzegania wskazówek mówiących o
bezpieczeostwie, a także właściwego, znormalizowanego
ustalania standardów bezpieczeostwa (dla dziecka
odpowiednio samodzielnego rozsądne i konieczne jest
przechodzenie przez ulicę w miejscu, gdzie są pasy, na
zielonym świetle i po uprzednim sprawdzeniu czy
samochody zatrzymały się, natomiast nierozsądne by już
było zupełne zrezygnowanie z przechodzenia przez ulicę).
29. Stosowanie strategii przeciwnych unikaniu
Należy pamiętad o tym, że dzieci z zaburzeniami lękowymi
wypracowały sobie sposób zmniejszania lęku poprzez
unikanie sytuacji, które sprawiają, że te objawy lęku
pojawiają się lub nasilają. Takie unikające zachowania
wzmacniają przekonania dziecka na temat grożącego mu
niebezpieczeostwa i własnej niezaradności w pokonywaniu
lęków, wpływają też negatywnie na samoocenę. Jeżeli
chcemy pomóc dziecku w zmianie tych lękowych
myśli, zachęcajmy je do konfrontacji z sytuacjami, których z
powodu lęku unika.
30. Ekspozycje ― czyli systematyczne konfrontacje z
sytuacjami, których dziecko dotąd unikało z powodu lęku ―
zaczynamy zawsze od tych łatwiejszych, a na trudniejszych
kooczymy. Tego typu konfrontacje nigdy nie mogą dotyczyd
sytuacji niebezpiecznych, a jedynie takich, które realnie są
bezpieczne, a lęk im towarzyszący wynika tylko z
nieprawidłowej ich interpretacji przez dziecko.
31. Uczenie techniki rozwiązywania problemów
Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko
nadmiernie lękliwe i ostrożne, ale również ― z powodu
rozmaitych obaw ― bywają mało samodzielne w
podejmowaniu decyzji, jak się zachowad w trudnej dla nich
sytuacji. Ucząc dzieci technik rozwiązywania
problemów, promujemy ich większą
niezależnośd, wzmacniając równocześnie stosowanie
prawidłowych strategii radzenia sobie.
32. Trening rozwiązywania problemów składa się zazwyczaj
z następujących kroków:
— określenie, na czym polega problem;
— znalezienie wielu możliwych rozwiązao;
— wybranie dwóch lub trzech najlepszych zdaniem dziecka
rozwiązao;
— ocena zysków i strat dla każdego z tych rozwiązao;
— wybór i zaplanowanie działania;
— ocena efektów.