Presentatie Paul Dekker, Socius-Trefdag 'Burgers aan zet!' (19 november 2015) Niet alleen in Vlaanderen, maar ook in Nederland lijken burgerinitiatieven in opmars te zijn. Wat zijn bij onze noorderburen de afgelopen decennia belangrijke ontwikkelingen geweest op het vlak van burgerparticipatie en -initiatieven. Rond welke maatschappelijke thema's slaan Nederlandse burgers de handen in elkaar? Hoe krijgen deze initiatieven vorm? Wat is de rol van overheden? Hoe werkt de door haar gepropageerde 'doe-democratie' uit? Dient de participatie vooral het opvullen van tekorten door de terugtredende overheid of voor politieke agendering? Vragen die we graag voorleggen aan Paul Dekker. Paul Dekker is hoofd van de onderzoeksgroep Participatie & Bestuur bij het Nederlandse Sociaal en Cultureel Planbureau. Daarnaast is hij ook hoogleraar Civil society aan de Universiteit van Tilburg.

1. Burgerinitiatieven in Nederland
Actief burgerschap, eigen
verantwoordelijkheid en de ‘doe-democratie’
Iers College, Leuven, 19 november 2015
Paul Dekker (paul.dekker@uvt.nl)

2. 1. Achtergronden: positie en trends
2. Participatiesamenleving en EV
3. Schets van initiatieven en lokaal
onderzoek
4. ‘Doe-democratie’
5. Take home & Discussie
Outline

3. ! Nederland Europees
! Ontwikkelingen in participatie
! Ontwikkelingen in participatie-
idealen
1. Achtergronden

5. Vrijwilligers
werk

7. 20
30
40
50
60
70
80
90
1975
76
77
78
79
1980
81
82
83
84
1985
86
87
88
89
1990
91
92
93
94
1995
96
97
98
99
2000
01
02
03
04
2005
06
07
08
09
2010
11
12
13
% protestgeneigdheid
% protestacceptatie

8. Trends in beleid
Combinatie van teleurstellingen over inspraak, behoefte
van burgers aan autonomie en behoefte van overheid /
belastingbetalers aan bezuinigingen
Van beleidsbeïnvloedende naar
zelfredzame participatie
Beleidsbeïnvloedende burgerparticipatie: door lobbyen,
stemmen, inspraak en medezeggenschap proberen
burgers richting te geven aan beleid, vooral van de
overheid, maar evt. ook van instellingen
Zelfredzame burgerparticipatie: burgers gaan zelf aan de
slag, vooral met de verbetering van hun eigen leefsituatie,
maar bv. ook in eigen initiatieven in ontwikkelingslanden
8

9. 2. Participatiesamenleving en EV
“De onderlinge betrokkenheid is in ons land van
oudsher sterk. Om ervoor te zorgen dat dit zo blijft,
moeten we onder ogen zien dat publieke regelingen
en voorzieningen aangepast moeten worden.
Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige
netwerk- en informatiesamenleving mondiger en
zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de
noodzaak om het tekort van de overheid terug te
dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke
verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in
een participatiesamenleving. Van iedereen die dat
kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen
voor zijn of haar eigen leven en omgeving.
Wanneer mensen zelf vorm geven aan hun toekomst,
voegen zij niet alleen waarde toe aan hun eigen
leven, maar ook aan de samenleving als geheel.
Troonrede 2013

11. Eigen verantwoordelijkheid
! Idee dat mensen onnodig en tot hun
eigen ongeluk afhankelijk worden de
overheid
! Kostenbewustzijn & keuzevrijheid
! Onbetaalbaarheid van meer publieke
zorg (belastingdruk / druk op andere
uitgaven)
! Mensen moeten meer doen voor
zichzelf & menen moeten meer doen
voor elkaar 11

12. Wat zou u kiezen?

13. Burgerperspectieven 2011|3

14. 3. Schets van initiatieven
14
! Burgerinitiatief 1 = Voorstel om iets op
de agenda van een parlement te
zetten. Lokaal: ½ van gemeenten
(neemt af); <½ komt op agenda)
! Burgerinitiatief 2 = groep burgers die
meer in eigen regie dan uitvoerend
een maatschappelijk probleem
aanpakt / collectieve dienst verleent
! Verwant: burgerkracht, lokaal of
maatschappelijk initiatief, civil society,
actief burgerschap

15. ! Traditioneel: actiegroepen rond buurt,
huisvesting, groen, milieu e.d. / incl.
belangen en politiek
! -> Energiecoöperaties, glasvezel-in.
! Nu veel op het terrein van zorg en
welzijn, vaak vervanging van
overheidszorg / publieke diensten:
! Zwembaden, bibliotheken, buurthuizen
! Ondersteuningsinitiatieven
! Zorgcoöperaties

16. ! Aantallen en ontwikkeling onzeker:
wat te tellen, hybriditeit, vluchtigheid
! Uiteenlopend onderzoek: Weinig
‘onbevlekte ontvangenis’ (Hurenkamp
et al.) en weinig continuïteit zonder
publieke financiering (subsidies,
opdrachten) en ondersteuning
! Wel toename van coöperaties:
Zorg: 1e in 2005, 30 in 2013, 101 in 2014
Energie: 15 windcoöperatie tot 2007, daarna
100+ met bredere doelstellinfgen

17. ! Succesfactoren: ondernemerschap,
begeestering, breed draagvlak, goede
communicatie, ondersteunende
instellingen, …..
! Nadruk op ondernemerschap:
ideologisch en juridisch
! Ambivalente rol zzp’ers
! Problemen van ongelijkheid en
verplichte deelname aan private
arrangementen

18. 18

19. Lokale concepten / activeringslessen
Zeist: Bezuinigingsdialoog (participatory
budgeting) / Peel en Maas: Zelfsturing
(ruimte voor ‘maatschappelijke partners‘) /
Berkelland: 'shocktherapie‘
Succesfactoren:
1. Gevoel van eigenaarschap en autonomie
2. Kleinschaligheid (persoonlijke contacten,
sociale druk)
3. Concurrentie tussen woonkernen (m.n.
herindelingsgemeenten)
4. Een responsief en waarderend bestuur19

21. 4. ‘Doe-democratie’
! ‘Doe-democratie’ = ‘een vorm van
meebeslissen van burgers door zelf
maatschappelijke vraagstukken op te
pakken’ (Kabinetsnota Doe-democratie
2013)
! ‘Participatiesamenleving’ en ‘doe-
democratie’ zijn politieke begrippen.
Framing: van passiviteit en praten naar
zelfredzaamheid
! Doe-democratie als ‘volgende stap’ in de
participatie rond de overheid: van inspraak
naar coproductie naar burgerinitiatieven
met ‘overheidsparticipatie’ 21

22. Kansen
! Door kleinschalig dingen samen doen
contacten en gemeenschapszin
! Ontwikkeling van collectieve
vaardigheden
! Ontwikkeling van burgerdeugden
(civic virtues): ‘dimmen’, wederzijds
begrip, zoeken naar algemeen belang
! Door participatie verbreding van
perspectief en politieke betrokkenheid
(Alexis de Tocqueville)
22

23. ! 'Samen' is ook een bron van spanning
en ergernis
! Niet alles is ‘te doen’: grotere geheel
verdwijnt uit zicht en veel onbehagen
blijft buiten schot
! Gevoelens van collectieve onmacht
worden niet verminderd door meer
participatie in de eigen straat
! Het wordt niet vanzelf politiek:
‘Avoiding politics’ (Eliasoph) is
makkelijker dan ‘civic talk’ (Klofstad)
Risico’s

24. ! Om samen ‘verschil te maken’ zijn
vrijwilligers geneigd politiek te mijden
! In ‘scrambled institutions’ is er vaak
meer burgerschap dan in pure
vrijwilligersinitiatieven
! ‘Civic talk’ is vaak niet prettig en
behoeft stimulans en vasthoudendheid
! Daarvoor en voor de continuïteit zijn
professionals nodig
! Fixatie op directe resultaten en gebrek
aan vaste middelen beperken hen
Bevindingen van Eliasoph (VS)

25. 5. Take home & Discussie
! Nederland heeft hoog en waarschijnlijk
stabiel niveau van burgerparticipatie
! Overheidsretoriek veronderstelt
passiviteit en effectiviteit van druk
! Burgerinitiatieven heel divers, maar
zelden pure initiatieven van burgers
! Coöperaties als vernieuwing
! Nadruk in beleid op zorg en vervanging
publieke voorzieningen
! Ambivalenties van de ‘Doe-democratie’

26. ! Maatschappelijke consensus:
spontane wederzijdse hulp en
kleinschaligheid zijn goed / anonieme
solidariteit, overheidsbemoeienis en
professionele steun zijn slecht
! Discussie nodig over democratisch
gehalte van initiatieven, ongelijkheid
en ‘lossestoeptegelburgerschap’
! Realiseren van democratische
potentie van burgerparticipatie is hard
en ook professioneel werk
Overwegingen voor professionals

27. ! Nina Eliasoph, The politics of volunteering. Cambridge (UK):
Polity, 2013.
! Marcel Ham en Jelle van der Meer, De ondernemende
burger. De woelige wereld van lokale initiatieven. Utrecht:
Uitgeverij Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 2015.
! Pepijn van Houwelingen, Anita Boele & Paul Dekker,
Burgermacht op eigen kracht? Den Haag: SCP, 2014.
! Menno Hurenkamp, Evelien Tonkens en Jan Willem
Duyvendak, Wat burgers bezielt. Amsterdam: UvA/Nicis,
2006.
! Thomas Kampen, Imrat Verhoeven & Loes Verplanke (red.),
De affectieve burger. Amsterdam: Van Gennep, 2013.
! Evelien Tonkens, Margo Trappenburg, Menno Hurenkamp &
Jante Schmidt, Montessoridemocratie. Spanningen tussen
burgerparticipatie en lokale politiek. Amsterdam: AUP, 2015.
! Alexander de Tocqueville, Over de democratie in Amerika.
Rotterdam: Lemniscaat, 2011 (1835/1840).
Literatuur