2. KOKAPENA
Toloño mendilerroen zegoen gaztelua. Izen bereko
mendiaren ondoan den arkaitz zorrotz, estu eta
luze batean; itsasoaren mailatik 1.250 metro gora.
Ez da Toloño aldean zegoen gaztelu
bakarra.Gaztelua zegoen lekutik ikusita Bastida
herria eta Errioxa osoa ikusten da hegoaldera, eta
Burandongo arroila, hego-mendebaldera.Inglares
ibaiaren ibarra du mendebaldean eta iparrraldean,
Ebrotik Urizaharra alderako bidea, alegia;
Gasteizko mendiak eta hango gazteluak ,
iparralderago , eta Toloño mendilerroaren
jarraipena, ekialdera.
3. EGITEKOAK
Bastida eta Urizaharra herrien arteko muga
arkaitz horren gainean zehar doa gaur
egun.
IX.Mendearen erditik X.mendeen
bitartean, eta musulmanei aurre egiteko
eraiki zutela esan izan du zenbait
historialarik, baina ez da hori seguru baiezta
ahal izateko adinako frogarik aurkitu
oraindik. Dauden astarnak eta hondakinak
XIII. edo XV. mendekoak dira, eta muga
zaintzea zen gazteluaren egitekoa.
5. Toloñoko santuegiak edo monasteriok eta gazteluak
harreman estuak zituztenik , edota , ingurua
musulmanen aurkako gerra garaian gune erlijioso –
militarra zenik frogatu .
XI. eta XII. mendeetako agirietan ez da Toloño izeneko
gaztelurik agertzen . Ximenez Radak ere ez du , 1199an
eta 1200ean Gaztelako Alfontso VIII.ak hartu zituenean
artean aipatzen; ezta eeregeak berak ere , 1204 ko
gaixoaldian egin zuen aitorpenean .
6. Beste gaztelu txiki baten
aztarnak ere aurkitu dira
Urizaharra edo Ribas mendatean
goian, ekialdera. Peña del Castillo
deritzan harkaitz zorrotz baten
gainean daude aztarna horiek:
harri ilara batzuk, harkaitz
landua, leku batzuetan, eta
ubarnarro baten aztarnak,
behean. Urizarreko Villamonte
gaztelua izan daiteke.
7. IRISTEKO
Toloño izeneko bi tontorren artean dago
gaztelua, edo harkaitza, 1.271 metroko altuera
dute bi tontorrek. Santutegia zen lekuko
aztarnagatik mendebaldera dago. Bide asko
dira harkaitzaren beheko aldera iristeko, baina
bi abiapuntu nagusi daude. Bastidan hasten
dena da erabiliena ( 550 m ), baina askoz
erosoagoa da Urizarra edo Ribas mendatetik
barrena doana ( 945 m).