1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η σημερινή γιορτή της επανάστασης του 1821 επικεντρώνεται σε μία άγνωστη πτυχή
της ελληνικής ιστορίας, στη συνεισφορά των γυναικών της Μακεδονίας και της
Θράκης στον αγώνα κατά των Τούρκων. Οι περισσότερες από αυτές αφιέρωσαν όχι
μόνο τις περιουσίες τους αλλά και την ίδια τους τη ζωή στον αγώνα για την
ελευθερία και την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ελάχιστες οι ιστορικές αναφορές στο
έργο τους. Ας γνωρίσουμε αυτή τη μέρα τη Δόμνα Βισβίζη, τη Ζαφειράκαινα, την
Καρατάσαινα και τις υπόλοιπες γυναικείες μορφές δείχνοντας σεβασμό στις ηρωικές
ζωές τους.
Ως τα 1821 η Φιλική εταιρεία είχε κάμει καλά το έργο της. Απλώνοντας μυστικά και
μεθοδικά τον ιστό της, είχε πυρπολήσει τις καρδιές των Ελλήνων, ανδρών και
γυναικών, με τον καημό της λευτεριάς και η επανάσταση άναψε τότε από κάθε μεριά.
Από τις πρώτες γυναίκες Φιλικές υπήρξαν η Μπουμπουλίνα, η Μαντώ
Μαυρογένους, η Βασιλική Κίτσιου Κονταξή, η Σταυριάνα η Σάβαινα, η Κωνσταντία
Ζαχαριά, καθώς και η Δόμνα Βισβίζη, που ονομάστηκε πρωτοκαπετάνισσα και
Μπουμπουλίνα του Βορρά. Με τη δική της θρυλική φρεγάτα «Δόμνα», ο
Εμμανουήλ Παπάς έφτασε από την Κωνσταντινούπολη στο Άγιο Όρος για να
κηρύξει τον ξεσηκωμό της Μακεδονίας.
Δόμνα Βισβίζη: Η Δόμνα, γεννημένη στον Αίνο της Θράκης το 1784, στα
εικοσιπέντε της χρόνια παντρεύτηκε τον πάμπλουτο εφοπλιστή Αντώνη Βισβίζη και
μαζί του απέκτησε τέσσερα παιδιά. Ζούσαν ήρεμα και ευτυχισμένα ως το Μάιο του
1821, οπότε ο Ψαριανός Γιαννίτσης με 4 πλοία ήρθε να βομβαρδίσει το τουρκικό
κάστρο της Αίνου. Τότε σύναξαν το στόλο τους, φόρτωσαν όσο χρυσάφι
μπορούσαν, πήραν τα παιδιά τους και ακολούθησαν τον Γιαννίτση για να παλαίψουν
κι αυτοί στις θάλασσες για την πολυπόθητη ελευθερία της Ελλάδας.
Ο Αντώνης Βισβίζης, μυημένος από τους πρώτους στη Φιλική Εταιρεία, επέδειξε
έντονη πατριωτική δράση, ρίχτηκε ακράτητος στον αγώνα και δαπάνησε μεγάλο
μέρος από την τεράστια περιουσία του. Το Πάσχα του 1822, σωριάστηκε νεκρός στο
πλοίο του κατά τη διάρκεια συμπλοκής στο Μαλιακό.
Η Δόμνα, παρά την απώλεια του συζύγου της, αποφασιστική και καρτερική ,
αφοσιώθηκε ολόψυχα στη μεγάλη ιδέα της Φιλικής Εταιρείας , συμμετέχοντας σε
ναυμαχίες, πολιορκίες και καταδρομές. Δαπάνησε όλη την περιουσία της για τον
αγώνα και όταν πια δε μπορούσε να συντηρήσει ούτε το τελευταίο της πλοίο, τη
θρυλική «Δόμνα», το προσέφερε στην κυβέρνηση «για να το χρησιμοποιήσει, όπως
εκείνη ήθελεν βουληθεί…»
Στη συνέχεια πάμπτωχη και κουρασμένη η Δόμνα αφοσιώθηκε στα παιδιά της, που
τόσες φροντίδες κι αγάπη τα αποστέρησε για χάρη της πατρίδας όλα αυτά τα χρόνια.
Η Κυρά των Θαλασσών, η Δόμνα Βισβίζη, έσβησε το 1854 σε ηλικία 70 χρόνων,
αφού επετέλεσε στο ακέραιο το καθήκον της με αυτοθυσία και ανιδιοτέλεια .
Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος βεβαιώνει με έγγραφο του ( Μάης 1822) πως η Δόμνα
Βισβίζη έσωσε τους άνδρες του και τον ίδιο «δια της προμηθείας τροφίμων και
πολεμοφοδίων, άνευ της οποίας ο στρατός του θα διελύετο».

2. ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Ο Εμμανουήλ Παπάς αποβιβάστηκε στις 23 Μαρτίου του 1821 στο Άγιο Όρος, στη
μονή Εσφιγμένου. Από εκεί άρχισε το πατριωτικό του κήρυγμα και ενθουσίασε
αγιορείτες και λαό. Στις 8 Μαΐου, μετά το επεισόδιο των ψαριανών πλοίων στο
Σταυρό, οι εχθροπραξίες άρχισαν.
Τα μηνύματα του πατριωτικού αναβρασμού απλώθηκαν γρήγορα ως τη
Θεσσαλονίκη και τάραξαν τον Γιουσούφ-Μπέη, που έκανε απειλητική την εμφάνισή
του στην Ιερισσό. Εκεί εγκατέστησε φρουρά να κατασκοπεύει το Άγιο Όρος. Έπειτα
συνέλαβε πολλούς ομήρους μαζί με ογδόντα μοναχούς κι έστειλε τον Χασάν-Αγά
εναντίον του Πολυγύρου. Εκείνος, τη νύχτα της 16ης
Μαΐου του 1821, με δόλο
σκότωσε τον πρόκριτο Κύρκο Παπαγεωργάκη. Τότε οι Πολυγυρινοί , ξεδίπλωσαν
πια τα φλάμπουρα της λευτεριάς, άρπαξαν τα άρματα και κήρυξαν την επανάσταση.
Έτσι την άνοιξη του 1821 άρχισε ο πόλεμος, που μαίνονταν άγριος όλο το καλοκαίρι
και ο εχθρός, παρά την υλική του υπεροχή , δεν μπορούσε να καταβάλει τους
επαναστάτες.
ΤΑ ΔΡΑΜΑΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Τον ίδιο καιρό στη Θεσσαλονίκη διαδραματίζονταν συνταρακτικά γεγονότα, μια κι η
μεγαλύτερη έγνοια του σουλτάνου ήταν η όμορφη αυτή πόλη. Αν οι επαναστάτες
κατόρθωναν να την κάνουν μετερίζι τους, τότε εύκολα θα εξάπλωναν τη δράση σ’
όλη τη Μακεδονία, τη Ρούμελη και τα νησιά.
Ιδιαίτερα γενναίες φάνηκαν τότε δυο νέες, που αναδείχτηκαν πραγματικές αμαζόνες.
Η πρώτη ήταν η Δελή-Μαρία Χαϊδευτού, που παντρεύτηκε αργότερα στη
Θεσσαλονίκη και απ’ την οποία κατάγονται οι γόνοι της γνωστής οικογένειας
Καλλιδοπούλου. Η δεύτερη ήταν η Αικατερίνη Μενεξέ, που για το θάρρος και την
ορμή της ονομάτισε μια ολόκληρη οικογένεια, την
Κατερνάρηδων Πολυγύρου.
Για μήνες ο Λουμπούτ ερήμωνε την Κασσάνδρα και όταν επέστρεψε στη
Θεσσαλονίκη, τον Φεβρουάριο του 1822, έσυρε πίσω του αλυσοδεμένες επτακόσιες
ωραιότατες νέες και τις πούλησε σκλάβες. Αμέτρητες Μακεδόνισσες με τον ένα ή
τον άλλο τρόπο βρήκαν τότε μαρτυρικό θάνατο.

3. Η Κρουστάλλω η Μπαλτζιανή , τοπική ηρωίδα της Μπάλτζας ή Μελισσοχωρίου
ήταν αδερφή του καπετάν Διαμαντή Ολύμπιου. Αυτός πριν ριχτεί στον αγώνα την
εμπιστεύτηκε για προστασία σε φιλική του οικογένεια. Οι Τούρκοι όμως τη
συνέλαβαν , προσπάθησαν να την εξισλαμίσουν για να εκβιάζουν τον καπετάνιο και
επειδή δεν τα κατάφεραν , την έρριξαν στη φυλακή.
Εκεί, η νέα μια νύχτα αφόπλισε τον προσωπικό δεσμοφύλακά της, τον σκότωσε και
όρμησε στην αυλή, με την ελπίδα να περάσει τον πάνω φράχτη και παίρνοντας το
δρόμο της λευτεριάς να καταταγεί στο στρατό του αδελφού της. Οι φρουροί όμως,
άκουσαν τον πυροβολισμό, την καταδίωξαν και τότε εκείνη για να μην επιστρέψει
στο κελί της έπεσε σε παρακείμενο πηγάδι και πνίγηκε.
Η Κωνσταντία η Σαμοθρακινή έδωσε και αυτή τέρμα στη ζωή της, όταν οι
Τούρκοι έκαναν απόβαση στη πατρίδα της Σαμοθράκη, πυρπόλησαν τη μοναδική
πόλη Κάστρο, κατέσφαξαν τους άνδρες κι άρχισαν να βιάζουν και να αιχμαλωτίζουν
τις γυναίκες.
Λίγο καιρό πριν ο γιος του Καδή Μεχμέτ είχε ζητήσει σε γάμο την όμορφη
Κωνσταντία, μα αυτή τον περιφρόνησε και αρραβωνιάστηκε τον χριστιανό Θεόφιλο.
Ο Τούρκος για να την εκδικηθεί έσφαξε τον καλό της μπρος στα μάτια της. Τότε η
νέα άρπαξε από το στήθος του Θεόφιλου το μαχαίρι, το βύθισε στο δικό της και
περιέσωσε έτσι την τιμή της.
Πολλά τέτοια γεγονότα με τραγικά θύματα γυναίκες έγραψαν τον δραματικό επίλογο
στην επανάσταση της Χαλκιδικής.

4. Γυναῖκες τῆς Νάουσας
Ο πρόκριτος της Νάουσας Ζαφειράκης Λογοθέτης ὑψώνει τήν σημαία τῆς
᾿Επαναστάσεως στις 19 Φεβρουαρίου του 1822. Κι ἀρχίζει τότε ἡ ἀναμέτρηση μέ
τόν ᾿Αγαρηνό, ἕνα κονταροχτύπημα ὅπου ὁ καθένας δίνει τίς ἐξετάσεις του.
Ξεσηκώνεται ἡ Νάουσα μέ πρωτοπαλλήκαρα τόν Γερο-Καρατάσο, τόν Ζαφειράκη
καί τόν ᾿Αγγελῆ Γάτσο. Καιροφυλακτεῖ ὁ ἀντίπαλος, ὁ αἱμοδιψής ᾿Εμπού
Λουμπούτ μέ τό ἰσχυρό ἀσκέρι του, 17.000 Τούρκους. ῞Ενας ἄγριος πόλεμος
διεξάγεται ἐπί δύο μῆνες. ᾿Αξιέπαινες καί λαμπρές οἱ ἐπιτυχίες τῶν Ναουσαίων.
Μά, δέν προτάσσουν τά στήθη τους στόν Τοῦρκο δυνάστη μόνον οἱ ἄνδρες. Πλάι
τους στέκονται πιστές κι ἀφοσιωμένες οἱ Ναουσαῖες γυναῖκες. ῎Εχει καιρό πού
ἄφησαν τίς ἑστίες τους, παραμέρισαν τρυφερότητες κι εὐαισθησίες καί
ξεπερνώντας τήν φύση τους ἔτρεξαν στό κάλεσμα τῆς πατρίδος.
Η Ζαφειράκαινα υπήρξε από τις συγκλονιστικότερες γυναικείες μορφές του καιρού
της, αφού ηρωίδα και μάρτυρας συγχρόνως με την παρουσία της σημάδεψε
αποφασιστικά την επανάσταση της Νάουσας.
Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς γεννήθηκε, ούτε ποιο ήταν το γενεαλογικό της
δέντρο. Άγνωστο παραμένει και το μικρό της όνομα. Στάθηκε πολύτιμος
συμπαραστάτης αθόρυβα και διακριτικά στο πλευρό τους άντρα της κι έτσι διάβηκε
το κατώφλι του θρύλου απλά και μόνο ως Ζαφειράκαινα.
Η Ζαφειράκαινα και η Γάτσαινα, κατά πληροφορία πάντα του Πουκεβίλ,
κτίστηκαν ολοζώντανες σ’ έναν τοίχο στη Αγιά Σοφιά με μόνο τα κεφάλια απ’ έξω
και με πρόσωπα αλειμμένα με μέλι, για να έρχονται οι σφήκες να τις τσιμπάνε, να
πολλαπλασιάζουν το μαρτύριό τους, την ίδια ώρα που τα σκουλήκια κατάτρωγαν τις
ζωντανές σάρκες τους, ενώ ο όχλος τις περιγελούσε ή τις φοβέριζε.
Για τον ηρωικό θάνατο της Καρατάσαινας ο Πουκεβίλ επί λέξει γράφει:
« Εβύθισαν εντός σάκου, τον οποίον είχαν γεμίσει με όφεις την σύζυγον του
οπλαρχηγού Καρατάσου. Ο Αβδούλ Λουμπούτ ήλπιζεν, ότι ο θάνατός της θα
επήρχετο κατόπιν φριχτών πόνων και βασάνων. Αλλά αι πληγαί πλήθους εχιδνών
έχυσαν τόσον δηλητήριον εις τας φλέβας της μάρτυρος ώστε περιέπεσεν εις
λήθαργον και απέθανεν ανωδύνως…Ούτως απέθνησκον αι χριστιαναί γυναίκες».

5. Στη Νάουσα μια ομάδα μαννάδων άρπαξαν τα παιδιά τους κι αλαφιασμένες
τράπηκαν κατά το ρέμα της Αραπίτσας με την ελπίδα να φτάσουν στις οχυρώσεις του
Γερο-Καρατάσου. Μα οι εχθροί τις πρόλαβαν. Κι εκείνες τραγικά μεγαλόπρεπα
σύμβολα ηρωισμού κι αξιοπρέπειας, σφίγγοντας στις αγκαλιές τα ανύποπτα βρέφη
τους χόρεψαν το χορό του θανάτου και πέρασαν αντίπερα στην αιωνιότητα μέσα απ’
τ’ αφρισμένα νερά του χειμάρρου.
Αλλά πέρα από το ολοκαύτωμα της Αραπίτσας κι άλλες αμέτρητες ήταν οι
συγκλονιστικές στιγμές θυσίας και ηρωισμού των γυναικών, που διαδραματίστηκαν
τις μέρες εκείνες της κοσμοχαλασιάς στη Νάουσα. Κατά πληροφορία του
Στουγιαννάκη, μια νέα που την έλεγαν Λεμονιά, καθώς την καταδίωκαν Τούρκοι
καβαλάρηδες, έφτασε στον καταρράκτη Τεκέ, όπου στένευε ο ποταμός ενώ κάτω
έχασκε το χάος και για να μην πέσει στα χέρια τους με ορμή πήδησε αντίπερα. Οι
εχθροί νόμισαν το εγχείρημα εύκολο, όρμησαν να την καταδιώξουν, μα
γκρεμοτσακίστηκαν στο ρέμα και κομματιάστηκαν. Αλλά και η Λεμονιά δε στάθηκε
μέχρι το τέλος τυχερή. Άλλοι Τούρκοι την αιχμαλώτισαν παρακάτω και την
θανάτωσαν με φρικτά βασανιστήρια.

6. Η λαϊκή μούσα ύμνησε με ιδιαίτερο εγκωμιαστικό τραγούδι την Σανούκω
Χατζηγιάννη, η οποία μετέτρεψε το αρχοντικό της στη Σιάτιστα σε σωστό
προμαχώνα. Το σπίτι της σώζεται με εντοίχια χρονολογία «1742 Φεβρουάριος 6» και
μένει βουβό και εγκαταλελειμμένο απ’ τους σημερινούς του νοικοκυραίους. Μόνο η
δόξα της παλιάς του αρχόντισσας πλανιέται στις άδειες του κάμαρες.
Αλλά και στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη μετά τον ξεσηκωμό του 21
υπήρξαν θύματα γυναίκες. Στα 1828 και 1829, οπότε έληξε ο ρωσοτουρκικός
πόλεμος, ο Σαμπάν Γκίκα από το Ματ επέδραμε εναντίον της πεδιάδας των Σερρών
λεηλατώντας τα ελληνικά χωριά και άρχισε να αρπάζει και να ατιμάζει γυναίκες και
κόρες. Στην Ευκαρπία Νιγρίτας θύμα του υπήρξε η αρχόντισσα Ρούσα, που την
έσυρε αλυσοδεμένη στα Κερδύλια και τότε μόνο την απελευθέρωσε, όταν έλαβε
υπέρογκα λύτρα.
Αυτές ήταν κάποιες από τις γυναίκες της Μακεδονίας και της Θράκης που η δράση
τους έχει καταγραφεί. Πολύ περισσότερες όμως είναι αυτές που παρέμειναν στην
αφάνεια και στο περιθώριο της ιστορίας. Τις ευχαριστούμε όλες για τα μαθήματα
αυταπάρνησης και αγωνιστικότητας σε δύσκολους καιρούς.
Τα κείμενα επιλέχθηκαν από το βιβλίο της κ. Τζινίκου-Κακούλη, η Μακεδόνισσα
στην Ιστορία και το Χρόνο και η αντιγραφή έγινε από την αγαπητή συνάδελφο
Ζλάτη Μαρία.