Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo każdego człowieka i rola bibliotek w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom różnego typu)

Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo
każdego człowieka i rola bibliotek
w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom
różnego typu)
Dr Sabina Cisek
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Uniwersytet Jagielloński
1XV Forum Bibliotekarzy Województwa Śląskiego, 26 marca 2019

Spis treści
• Czy każdy człowiek ma prawo do edukacji, informacji i
kultury?
• Misja, funkcje i działania bibliotek
• Podsumowanie
• Bibliografia (bardzo wybrana)
XV Forum Bibliotekarzy Województwa Śląskiego, 26 marca 2019
2

Czy każdy człowiek ma prawo do
edukacji, informacji i kultury?
Przepisy prawa krajowego i międzynarodowego, zasady moralne
XV Forum Bibliotekarzy Województwa Śląskiego, 26 marca 2019 3

Tak
Wskazują na to:
• uniwersalne zasady o charakterze moralnym wynikające z
przyrodzonej godności każdej jednostki ludzkiej = prawa
człowieka
• prawo stanowione – międzynarodowe i krajowe regulacje
przekształcające te zasady w obowiązujące/wiążące
przepisy prawa

Prawa człowieka [1]
„podstawowe, niezbywalne i uniwersalne prawa przysługujące
człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język,
religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne,
majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne”
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/prawa-czlowieka;3961793.html

Prawa człowieka [2]
„Prawa człowieka mają charakter:
• powszechny (są takie same dla każdego człowieka niezależnie od wyznawanych wartości,
poglądów czy religii);
• przyrodzony (istnieją niezależnie od woli władzy czy przepisów prawa, państwo jedynie
tworzy system ich ochrony);
• niezbywalny (żadna władza nie może nam ich odebrać, nie można się ich zrzec);
• nienaruszalny (istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią dowolnie regulowane);
• naturalny (posiadamy je z racji godności osobowej, człowieczeństwa, a nie z powodu czyjejś
decyzji czy nadania);
• niepodzielny (wszystkie stanowią integralną i współzależną całość).”
https://amnesty.org.pl/co-robimy/prawa-czlowieka/

Prawa człowieka – zasady moralne – Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka (ONZ, 1948)
• Artykuł 19: „Każda jednostka ma prawo do wolności poglądów i
wypowiedzi; prawo to obejmuje nieskrępowaną wolność posiadania
poglądów oraz poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji
oraz idei, wszelkimi środkami i bez względu na granice.”
• Artykuł 26: „Każda osoba ma prawo do nauki.”
• Artykuł 27: „Każda osoba ma prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu
kulturalnym wspólnoty, do korzystania ze sztuki oraz do współuczestnictwa
w postępie naukowym i płynących zeń korzyściach.”
http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html

ONZ – obowiązujące prawo
Około 100 aktów prawnych, w tym Pakty Praw Człowieka, czyli
─ Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Publicznych,
─ Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i
Kulturalnych (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 169)
• Artykuł 13: „ ... uznają prawo każdego do nauki.”
• Artykuł 15: „ ... uznają prawo każdego do udziału w życiu kulturalnym”
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19770380169&type=1

Rada Europy – obowiązujące prawo
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r.,
zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona
Protokołem nr 2. Dz.U. 1993 nr 61 poz. 284.
Artykuł 10: „ wolność .. otrzymywania i przekazywania
informacji”
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19930610284

Unia Europejska – Karta Praw Podstawowych Unii
Europejskiej (Dz.U. C 202 z 7.6.2016, s. 389-405, przepisy obowiązujące)
• Artykuł 11: „Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi.
Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz
otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji
władz publicznych i bez względu na granice państwowe.”
• Artykuł 14: „Każdy ma prawo do nauki i dostępu do
kształcenia zawodowego i ustawicznego.”
http://data.europa.eu/eli/treaty/char_2016/oj

Polska – Konstytucja RP [1]
• Art. 54. „Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich
poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania
informacji.”
• Art. 61. „Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o
działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących
funkcje publiczne.”
• Art. 74. „Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie
środowiska.”

Polska – Konstytucja RP [2]
• Art. 6. „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki
upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury … .”
• Art. 70. „Każdy ma prawo do nauki.”
• Art. 73. „Każdemu zapewnia się wolność twórczości
artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr
kultury.”
prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970780483/U/D19970483Lj.pdf

Misja, funkcje i działania bibliotek
Kodeksy etyczne, przepisy prawa, publikacje naukowe
13

Rola bibliotek w zakresie dostępu do edukacji,
informacji i kultury wynika z:
- misji bibliotekarstwa i funkcji bibliotek w
społeczeństwie
- respektowania praw człowieka

Misja bibliotek = niezmienna istota bibliotekarstwa
Mediacja (pośrednictwo) w komunikacji publicznej
(Wojciechowski, 2010, s. 11)
Mediacja?
Komunikacja publiczna?

Funkcje bibliotek
• edukacyjna
• estetyczna
• informacyjna
• intelektualna
• obywatelska
• rozrywkowa
• substytutywna

Elementem / jednym z celów mediacji jest działanie na
rzecz powszechnego dostępu do edukacji, informacji i
kultury
Wskazują na to m.in.
• międzynarodowy Kodeks etyki IFLA dla bibliotekarzy i innych
osób zatrudnionych w sektorze informacyjnym (2012)
• polski Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji
(2005)

Kodeks etyki IFLA dla bibliotekarzy i innych osób
zatrudnionych w sektorze informacyjnym
„Zasadniczym zadaniem bibliotekarzy i innych osób
zatrudnionych w sektorze informacyjnym jest zagwarantowanie
wszystkim dostępu do informacji w celu ich rozwoju osobistego,
wykształcenia, wzbogacenia kulturalnego, kształtowania czasu
wolnego, działalności gospodarczej, dla ich świadomego
uczestnictwa w procesach demokratycznych, jak również
wzmocnienia struktur demokratycznych.”
http://www.sbp.pl/repository/dokumenty/Ifla.pdf

Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji
„Szczególną .. powinnością jest stwarzanie możliwości swobodnego i
powszechnego dostępu do narodowych i światowych zasobów
informacyjnych oraz ochrona i transmisja społeczna dziedzictwa
kultury i nauki.”
„Bibliotekarze i pracownicy informacji (..) zawsze kierują się zasadą
równych szans i poszanowania praw człowieka, w tym szczególnie
prawa do wolności intelektualnej oraz swobodnego dostępu do wiedzy,
informacji i kultury.”
https://www.sbp.pl/repository/dlabibliotekarzy/kodeksetyki.pdf

Kilka pytań
• Czym właściwie jest dostęp?
• Do czego dostęp? Do „wszystkiego”?
• Dla kogo dostęp? Dla każdego/wszystkich?
• Dlaczego dostęp do edukacji, informacji i kultury
jest ważny?
20

Czym właściwie jest dostęp?
• Dostęp fizyczny/materialny
• Dostęp kompetencyjny
• Dostęp motywacyjny
21
W Polsce problem fizycznego dostępu do zasobów
cyfrowych zanika. W roku 2018 ponad 84 %
gospodarstw domowych miało dostęp do internetu.
Ważniejsze są brak kompetencji i brak motywacji.
(GUS 2018, s. 123)

Do czego dostęp? Do „wszystkiego”? [1]
• Jeżeli tak – to czym różni się oferta biblioteczna od uniwersalnych serwisów
wyszukiwawczych online? Google nie wystarczy?
FILTRACJA I REKOMENDACJA
– nie chodzi o dostęp do
jakichkolwiek treści, ale do
informacji i zasobów
wyselekcjonowanych,
wartościowych, o wysokiej
jakości
Nie wystarczy:
• ogromna (nad)produkcja treści,
• rozproszone zasoby,
• często o wątpliwej jakości
Użytkownik nie chce „całej”
informacji/wszystkich zasobów, lecz
treści relewantnych, rzetelnych,
wiarygodnych, spersonalizowanych,
w odpowiednim czasie i miejscu

Do czego dostęp? Do „wszystkiego”? [2]
• Jeżeli tak – to czym różni się oferta biblioteczna od
uniwersalnych serwisów wyszukiwawczych online? Google
nie wystarczy?
• Nie wystarczy – istnieją zasoby, zwłaszcza edukacyjne,
naukowe, urzędowe, z zakresu kultury, z którymi
wyszukiwarki globalne sobie nie radzą – Deep Web
Zob. np. Deep Web – drugie dno internetu
23

Dla kogo dostęp? Dla każdego/wszystkich? [1]
1) Bez dyskryminacji
„W celu integracji i likwidowania dyskryminacji bibliotekarze i inne osoby
zatrudnione w sektorze informacyjnym opowiadają się za tym, żeby nie
odmawiać prawa dostępu do informacji oraz, że identyczne usługi są dostępne
dla każdego niezależnie od wieku, przynależności państwowej, przekonań
politycznych, stanu fizycznego i intelektualnego, identyfikacji płciowej,
przynależności kulturowej, wykształcenia, dochodów, statusu imigracyjnego lub
statusu uchodźcy, położenia rodzinnego, religii i orientacji seksualnej.”
Kodeks etyki IFLA, http://www.sbp.pl/repository/dokumenty/Ifla.pdf

Zasada neutralności
„Bibliotekarze i inne osoby zatrudnione w sektorze informacyjnym są
zobowiązani w odniesieniu do zbiorów, udostępniania i oferowanych
usług, do zajmowania neutralnego i wolnego od uprzedzeń stanowiska.”
„Bibliotekarze i inne osoby zatrudnione w sektorze informacyjnym
rozróżniają pomiędzy swoimi przekonaniami i obowiązkami zawodowymi.
Odstawiają na bok swoje prywatne interesy lub osobiste przekonania na
rzecz zasady neutralności.”
Nie wszyscy się z tym zgadzają – zob. Progressive Librarians Guild
http://www.progressivelibrariansguild.org/index.shtml

Dla kogo dostęp? Dla każdego/wszystkich? [2]
2) Także dla niepełnosprawnych; osób znajdujących się w
niekorzystnej sytuacji materialnej, społecznej; seniorów itp.
„Rozumieją i respektują fakt, że nie wszyscy użytkownicy są w równym stopniu
zdolni do odbioru informacji i korzystania z biblioteki. Starają się wyrównać ich
szanse, działając ze szczególną troską na rzecz użytkowników niepełnosprawnych i
znajdujących się w niekorzystnej sytuacji społecznej oraz wspomagając mniejszości
kulturowe (etniczne, narodowe, religijne itp.).”
Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji
https://www.sbp.pl/repository/dlabibliotekarzy/kodeksetyki.pdf

Dostęp do „wszystkiego” dla wszystkich?
Jednak NIE. Dlaczego?
• Bezpieczeństwo narodowe
• Dzieci i młodzież
• Ochrona prywatności
• Przestępczość
• Tajemnica handlowa
• Filtracja i rekomendacja (raz
jeszcze)
27
Czym się kierować przy selekcji zasobów
własnych i rekomendowanych
cudzych/globalnych?

Dlaczego dostęp do edukacji, informacji i kultury
jest ważny?
• Czas wolny i rozrywka
• Demokracja i społeczeństwo obywatelskie
• Edukacja i oświata
• Kariera i praca
• Niwelowanie barier i zapobieganie wykluczeniom społecznym
• Rozwój gospodarki
• Rozwój jednostek, samorealizacja
• Sprawy życia codziennego
• Tolerancja i otwartość

Bibliotekarze są przeciwni barierom i wykluczeniom
i starają się im przeciwdziałać
• Bariery
• afektywne,
• kognitywne,
• socjokulturowe
• Wykluczenie cyfrowe
• Wykluczenie informacyjne
• Wykluczenie społeczne
E-integracja
E-włączenie
Inkluzja cyfrowa
Przyczyny wykluczenia cyfrowego:
• czynniki miękkie – bariery afektywne i
kognitywne, brak kompetencji i motywacji,
• twarde – brak lub ograniczony dostęp do
infrastruktury, sprzętu i oprogramowania

Jak to robią? [1]
• Odpowiednia organizacja zbiorów własnych i dostępu
do zbiorów cudzych, w tym – globalnych, np.
libguides, przewodniki dziedzinowe
„Bibliotekarze i inne osoby zatrudnione w sektorze
informacyjnym organizują i prezentują treści w ten sposób,
aby umożliwić (…) użytkownikom odszukanie potrzebnej
informacji.”

Jak to robią? [2]
•Wspieranie idei open access, otwartej edukacji,
otwartej kultury, otwartej nauki, otwartych licencji
„W interesie bibliotekarzy (…) leży oferowanie użytkownikom biblioteki możliwie
najlepszego dostępu do informacji i idei, niezależnie od medium i jego rozmiaru.
Wynika z tego, że wspierają (...) zasady open access, open source i open license.”
„Bibliotekarze (…) opowiadają się za tym, aby przepisy dotyczące praw
autorskich były zasadniczo ograniczane oraz, żeby domena publiczna była
dobrem powszechnym, a ponadto, aby była publicznie dostępna i darmowa.”

Jak to robią? [3]
• Promocja usług i zasobów bibliotecznych
„Bibliotekarze i inne osoby zatrudnione w sektorze
informacyjnym zwracają uwagę na swoje zbiory i usługi w
sposób ofensywny, propagują ich użytkowanie, aby realny i
potencjalny użytkownik był świadomy ich istnienia i
dostępności.”

Jak to robią? [4]
• Pomoc użytkownikom i kształcenie kompetencji cyfrowych,
informacyjnych, komunikacyjnych, medialnych i pokrewnych,
także – tworzenie odpowiednich wytycznych, np. Framework
for Information Literacy for Higher Education (ALA)
„Bibliotekarze (…) pomagają użytkownikom (…) podczas poszukiwań
informacyjnych.”
„Bibliotekarze (…) oferują usługi wspierające umiejętności czytelnicze. Wspierają
kompetencje informacyjne, włącznie z umiejętnością identyfikowania,
lokalizowania, oceny, porządkowania i tworzenia informacji.”

Podsumowanie
Wnioski
34

35
Prawo człowieka do edukacji, informacji i
kultury – w tym dostępu do istniejących treści i
zasobów (cyfrowych i tradycyjnych) – jest z
reguły akceptowane, większy problem stanowi
jego pełna realizacja.

Bibliografia
Bardzo wybrana

• Bednarczyk, Dorota (2014). Przeciwdziałanie cyfrowemu wykluczeniu (e-integracja) w Polsce. Biuletyn EBIB, nr 9 (154).
http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/297/469
• Cisek, Sabina (2005). Funkcje i role bibliotek naukowych i publicznych w społeczeństwie wiedzy.
https://www.researchgate.net/profile/Sabina_Cisek/publication/259570218_Funkcje_i_role_bibliotek_naukowych_i_publicznych_w_spoleczenstwie_wiedzy/links/
00b4952c98f342879e000000
• Fourie, Ina; Meyer, Anika (2016). Role of libraries in developing an informed and educated nation. Library Hi Tech, Vol. 34 Issue 3, p. 422-432.
https://doi.org/10.1108/LHT-01-2016-0009
• Framework for Information Literacy for Higher Education (2016). USA: American Library Association. http://www.ala.org/acrl/standards/ilframework
• Jaeger, Paul T.; Wentz, Brian; Bertot, John Carlo (2015). Libraries and the Future of Equal Access for People with Disabilities: Legal Frameworks, Human Rights, and
Social Justice. Advances in Librarianship, Vol. 40, pp.237-253. https://www.emeraldinsight.com/doi/epub/10.1108/S0065-283020150000040020
• Jaeger, Paul T.; Taylor, Natalie Greene; Gorham, Ursula (2015). Libraries, Human Rights, and Social Justice. Enabling Access and Promoting Inclusion. London:
Rowman and Littlefield.
• Kodeks etyki IFLA dla bibliotekarzy i innych osób zatrudnionych w sektorze informacyjnym (2012). http://www.sbp.pl/repository/dokumenty/Ifla.pdf
• Nickel, James (2003, 2014). Human Rights. In: Zalta, Edward N. ed. Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/entries/rights-human/
• Progressive Librarians Guild. http://www.progressivelibrariansguild.org/
• Saunders, Laura (2017). Connecting Information Literacy and Social Justice: Why and How. Communications in Information Literacy, Vol. 11, Issue 1, p. 55-75.
https://doi.org/10.15760/comminfolit.2017.11.1.47
• Sosińska-Kalata, Barbara i in. (2005). Kodeks etyki bibliotekarza i pracownika informacji. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
http://bbc.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=666&dirds=1&tab=1
• Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2014–2018 (2018). Warszawa: GUS. https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-
technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne-w-polsce-wyniki-badan-statystycznych-z-lat-2014-2018,1,12.html
• Wojciechowski, Jacek (2010). Biblioteka w komunikacji publicznej. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
• Wojciechowski, Jacek (2014). Biblioteki w nowym otoczeniu. Warszawa: Wydawnictwo SBP. http://bbc.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=806&from=publication&
• Źródła prawa i instrumenty prawne dotyczące praw człowieka (2019). Warszawa: Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. http://www.unic.un.org.pl/prawa-
czlowieka/zrodla-prawa-i-instrumenty-prawne-dotyczace-praw-czlowieka/3208

Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo każdego człowieka i rola bibliotek w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom różnego typu)

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Ähnlich wie Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo każdego człowieka i rola bibliotek w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom różnego typu)

Ähnlich wie Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo każdego człowieka i rola bibliotek w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom różnego typu) (20)

Mehr von Sabina Cisek

Mehr von Sabina Cisek (20)

Dostęp do edukacji, informacji i kultury jako prawo każdego człowieka i rola bibliotek w tym zakresie (w tym przeciwdziałanie wykluczeniom różnego typu)