2. Arti pamor (arti plastik, arti
hapësinor, arti figurativ) është
art, i cili si formë të komunikimit
përdor gjuhën pamore. Ai është
pjesë e përgjithshme e botës së
artit, të cilës i përkasin edhe :
letërsia, muzika, loja (vallja),
aktrimi, filmi, e të tjera. Arti
pamor dallohet nga artet e tjera,
sepse atë e përjetojmë, para së
gjithash, vizualisht-duke e
shikuar
Përderisa letërsia shprehet përmes fjalës,
muzika përmes tingullit, loja (vallja) përmes
lëvizjes, arti pamor shprehët përmes formave :
vijës, ngjyrës dhe vëllimit. Forma- pamje apo
figurë, krijon edhe emrin e këtij arti. Ky art mund
të quhet edhe ndryshe- arti plastik (shpreh
prekshmërinë e këtij arti), e quajnë edhe art
sipërfaqësor (përmes së cilës theksohet se arti
pamor paraqitet në hapësirë, për dallim nga
muzika e cila shprehet në kohë). Andaj, të
shikosh në aspektin pamor, don të thotë njësoj
sikur në letërsi të lexosh. Qëllimi i kulturës
pamore qëndron në atë se drejton në leximin e
pamjes, figurës apo objektit

4. Vizatimi,
Grafika,
Piktura,
Skulptura,
Arkitektura
Urbanizmi.

5. Fillimet e artit figurativ në truallin e Shqipërisë janë të
hershme. Gjurmët e para i përkasin periudhës së
neolitit. Nëpërmjet zbulimeve të shumta arkeologjike,
në zona të ndryshme të vendit, janë gjetur qindra e
mijëra qeramika, terakota, zbukurime ne metal etj., që
u përkisnin fiseve ilire, paraardhësve të drejtpërdrejt të
shqiptarëve të sotëm.
Prodhimet më të hershme janë të thjeshta, për
përdorim praktik, por në to shfaqen edhe vlera artistike
si në format zoomorfe të enëve ashtu edhe në
dekoracionin, gdhendjet dhe elemente të tjerë. Nga
shekulli i gjashtë deri nëshekullin e trete p.e.s në
qeramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike ; forma
ndërtohet me siluetë më elegant dhe pasurohet me
elementë plastikë.
Shumë enë të kësaj periudhe, që ruhen
sot në muzetë e Shqipërisë, kanë vlera të
mirëfillta artistike dalluese vendase, që
nuk i ndeshim në artin e fqinjëve të tjerë
po aq të lashtë
si Helenët, Maqedonët apo Romakët.
Nga ato enë të lashta, të zbukuruara me
dekoracione e fraktura plastike, nis rruga
e skulpturës në truallin e Shqipërisë duke
u bërë kështu bashkudhëtare me artin e
popujve më të hershëm të Evropës.
Tipare më të qarta u dukën sidomos me
formimin e qyteteve
ilire Bylis, Amantia, Foinikue, Butrot si
dhe me ngulmimet
helene : Dyrrahu, Apollonia, Orikumi.

6. Në qytetet ilire mori zhvillim më të madh skulptura e
rrumbullakët si dhe relievi që lidhej me ndërtimin e
monumenteve. Në fillim skulptura u zhvillua duke
përvetësuar elementë të artit helen, sidomos nga tradita
korintike dhe korkyrase.
Më vonë, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me
traditën helene, arti ilir fiton veçori te reja, të dallueshme,
brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu që u
bënë qendrat më të rëndësishme të artit në ato vite,
kishin mjeshtrit e shquar vendas që gdhendnin dhe
skalisnin në një stil me tipare të veçanta kundrejt
veprave të importuara prej qytetërimit helen. Në muzeun
e sotëm të Durrësit janë ekspozuar disa skulptura të
papërfunduara, të gjetura në atë trevë. Ato dëshmojnë
për gdhendjet që janë bërë në truallin shqiptar. Janë
zbuluar gjithashtu edhe gjurmë të punishteve të hershme
të qeramikës në Apolloni dhe Durrah.

7. Figura me vlerë artistike ndeshim edhe në
monedhat e shumta të kësaj periudhe që u
realizuan në Apoloni, Durrah dhe Orik. Lulëzimi i
disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli një
zhvillim të madh të artit që u pasua edhe me
shumëllojshmëri formash e teknikash ; që nga
afresket e deri te mozaikët e bukur monokrom dhe
polikrom. Por në shekullin e I-rë u ngadalësua gjithë
ai hov zhvillimi. Pushtimi romak që shkaktoi rënien
ekonomike të qyteteve ilire, la gjurmë të dukshme
edhe në art. Ndonëse Roma pushtuese u pushtua
vetë prej artit helen, përsëri ndikoi në qytetet ilire me
tipare të kulturës së saj provinciale romake. U duk
më qartë ndikimi në skulpturë, ku përgjithësisht u
ndoq realizmi tipik i kohës, por ndjehet gjithashtu
fryma klasike që mbështetet në traditën
qindravjeçare. Qendrat kryesore të veprimtarisë
artistike mbeten përsëri Apolonia, Durrahu, Botroti
etj.
Në vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkëputet
arti i trevave fshatare, ku pasqyrohen motive nga
jeta e përditshme. Me praninë e elementëve të
thjeshtë artistikë, që dallojnë nga veprat e
mëparshme, si dhe me skalitjen e veshjeve dhe
emrave ilire, veprimtaria e këtyre viteve mund të
vlerësohet edhe si një qëndresë ndaj asimilimit prej
pushtuesve më të fuqishëm të kohës.

9. Në të njëjtën periudhë me artin e trevave
fshatare, në truallin e Shqipërisë arriti zhvillimin
më të madh edhe arti i mozaikut. Më i hershmi
është gjetur në Durrës. I përket shekullit IV p.e.r.
dhe është i punuar me gurë zalli shumëngjyrësh.
Ka vlera të rralla artistike që shquhen në gjithë
veprimtarinë e kësaj gjinie. Quhet “Bukuroshja e
Durrësit” dhe mund të cilësohet si bukuroshja e
gjithë mozaikëve që janë zbuluar deri tani në
truallin shqiptar, për hijeshinë e figurës dhe
mjeshtërinë e realizimit artistik. Në shekullin e I-
rë, siç përmendëm, u arrit lulëzimi i këtij arti dhe
nga gurët e zallit u kalua në kubikë të prerë prej
guri, qelqi, mermeri apo balte të pjekur. Mozaikë
të tillë janë zbuluar në Apolloni, Durrah dhe
Butrint.

10. Zhvillimi i mëvonshëm i mozaikëve lidhet
kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas
shekullit te V-të motivet e mozaikut ndryshojnë
nga modelet e pikturave të herëshme, siç
është amazonamania në Apoloni, duke u
zëvendësuar me figura simetrike që qëndrojnë
të shkëputura në sipërfaqe dhe që paraqesin
figura kafshësh, shpendësh, pemë frutore, lule
e të tjerë simbole të artit paleobizantin. Ruhen
edhe sot në gjendje të mirë disa vepra të tilla,
sic janë Pagëzimorja në Butrint, mozaikët e
Linit dhe të Antigonës. Nga gërmimet e
deritanishme, është gjetur vetëm një mozaik
paretial në Durrës, brenda Amfiteatrit të
qytetit, që i përket shekullit VI-VII-të.

11. Në periudhën e kalimit nga antikiteti i vonë në
mesjetën e hershme, skulptura vjen duke u zbehur
deri në mohim të plotë nga estetika bizantine,
ndërsa arti i pikturës gjeti shprehjen më të lartë
artistike. Zhvillim më të madh mori sidomos piktura
murore brenda tempujve kristiane. Kishat u
mbushën me afreske dhe ikona që u
nënshtroheshin plotësisht kanoneve të rrepta të
metropolit. Autorët nuk i firmosnin veprat në atë
periudhë, prandaj gjithë ajo veprimtari mbetet ende
anonime. Tani në Shqipëri ruhen pak gjurmë nga
veprimtaria e më hershme, vetëm disa fragmente.
Fatkeqësisht një pjesë e tyre u dëmtua gjatë luftës
kundër fesë që u bë në regjimin komunist (1967),
duke zhdukur kështu vepra me vlera të rralla për
kulturën dhe historinë kombëtare. Në ato pak
fragmente që ruhen ndihen ndikime të stileve
perëndimore (Kisha e Rubikut – 1272), si dhe
lindore (Vau i Dejës – shek. XIV-të) të artit
bizantin. Ikonat e shumta si dhe minaturat në
kodikë të Beratit dhe të Vlorës (shek. XI-XIV-te)
janë me vlera artistike dhe i përkasin periudhës së
zhvillimit të artit bizantin në Shqipëri.

17. David Selenica ose Selenicasi ishte një
piktor shqiptar i fundshekullit të XVII dhe fillimshekullit të
XVII. Ai konsiderohet si një nga figurat më të shquara të
ikonografisë në Shqipërinë post-Bizantine.
Selenicasi, i njohur edhe si Davidi i Selenicës u lind në
fundin e shekullit XVII në Selenicë, një fshat
në Kolonjë.[1] Ai vdiq në mesin e shekullit XVIII
pranë Korçës Në vitin 1715 ai pikturoi afresket në një nga
kishat në manastirin Lavra e Madhe, manastiri i parë i
ndërtuar në Malin e Athosit.[2] Nga 1722 deri në viti 1726
David Selenica dhe dy ndjekësit e tij Kostandini dhe
Kristoja pikturuan muralet dhe afresket në bazilikën
e Shën Nikollës në Voskopojë.[1] Në vitin 1727 ai pikturoi
muralet dhe afresket e kishës Gjon
Pagëzori në Kosturdhe kishës Shën Mërisë në Selanik
Davidi shkoi shumë më tej se paraardhësit e tij
bashkatdhetarë. Me anë të përpjestimit, ngjyrës, volumit
dhe elementëve jetësorë e etnografike, ai mundohet t’i
largohet iracionalizmit të figurave, t’i bëjë shenjtorët sa më
të afërt me njeriun e gjallë. Kompozimi në përgjithësi
është lakonik dhe i konceptuar si një kuadër realist nga
jeta. Interes të veçantë tregon piktori për ambientin,
detajet, për planet dhe perspektivën. Krijimtaria e Davidit
shënon shkëlqimin më të lartë të pikturës murale kishtare
mesjetare. Ajo përkon me kërkesat e reja realiste që
kishin lindur brenda kësaj pikture në të gjithë gadishullin e
Ballkanit. David Selenicasi është në të njëjtën kohë dhe
ylli i fundit i kësaj kësaj krijmtarie. Shekulli XIX, duke
përjashtuar deri në një farë mase gjininë e ikonave që pati
një jetë pak më të gjatë në përgjithësi në Shqipëri është
shekulli i dekadencës së plotë të pikturës ikonografike.

19. Leonardo di ser Piero da
Vinci (origj. Leonardo da Vinci i njohur
edhe si Da Vinci ose Leonardo) lindi më 15
prill 1452 në Ankiano të Vinçit; vdiq më 2
maj 1519 në Kështjellën e
Cloux(Kluks) të Ambuazit. Ishte arkitekt i
famshëm, shpikës, inxhinier, piktor e skulptor
italian i Rilindjes. Ai është një
ndër humanistët më të mëdhenj ne
kategorinë e artit. Da Vinçi mund të
mendohet si një kryetip i njeriut të
rilindjes dhe është përcaktuar shpesh si një
gjeni, për shkak të shkëlqimit të tij në të
gjitha fushat e artit, për zbulimet e tij
shkencore dhe shpikjet teknike, që duken një
përparim i madh në krahasim me kohën e tij.
Leonardo është i njohur për vizatimet e tij të mrekullueshme, si
"Darka e Fundit" e vitit 1498 që gjendet në Kuvendin e Santa
Maria delle Grazie (Milano) (Shën Maria e Hijeshive) që mjerisht
që nga viti 1517 filloi të përkeqësohej korja e vezës së përdorur
në pëlhurë, në vend të teknikes zakonore (tradicionale) të
vizatimit mural, afresku që përfaqësonte për të një pengesë të
madhe pasi nuk lejonte ripunime, ndryshime ose bërjen e
mbivizatimit dhe hijezimit. Vepra më e njohur është Mona Liza (e
njohur më mirë si La Gioconda (Lozonjarja), që ruhet në Muzeun
e Luvrës nëParis, pikturuar në vitet 1503 - 1506. Ajo do të
përfaqësonte të gruan e tregtarit fiorentin Francesco del
Giocondo, por mbi këtë janë zhvilluar teori të ndryshme. Më e
fundmja , e parashtruar nga studiues gjermanë është marrë
parasysh edhe nga ekspertë të Muzeut të qytetin e Shën Pjetërit,
nëRusi, bazohet mbi zbulimin e një fakti të ri : ravijëzimi i linjave
të fytyrës së Mona Lizës me ato të zonjës së portretit të Caterina
Sforza-s të Lorenzo di Credi, e njohur edhe si portreti i "Dama coi
gelsomini" ("Zonja me jasmina"). Në këtë pikë, do të dilte se
personazhi historik që ka frymëzuar Leonardon nuk do të ishte
tjetër se Caterina Sforza , në atë kohë personazh me nam,
sepse ishte tashmë zonjë e [[Forlì].

20. Vetëm shtatëmbëdhjetë piktura të tij e asnjë prej gdhendjeve të tij
kanë mbijetuar. Leonardo shpesh parahidhte (projektonte) piktura
të mëdhaja, me shumë shënime e skica, vetëm për t´i lënë në
fund në projekte të pambaruara.
Në vitin 1481 iu vu detyrë vizatimi për një altar : L'adorazione dei
Magi (Adhurimi i të diturve). Pas projektesh të mëdhaja e shumë
skica, vizatimi mbeti i pambaruar dhe Leonardo u nis për
në Milano, ku kaloi shumë vite duke bërë plane e modele për një
gdhendje (shtatore) përkujtimore kali të bronztë të lartë 7 metra
(Kali i Leonardos Milano). Për shkak të luftës me Francën, projekti
nuk u përfundua kurrë. Falë një nisme vetjake, duke u bazuar mbi
disa projekte të tija, një shtatore e ngjashme u përfundua në Nju
Jork në vitin 1999. Shtatorja i është dhuruar qytetit të Milanos dhe
gjendet tani në hyrjen e Hipodromit të Troto-s të San Siro.
Ende kur ishte në Firence iu besua një afresk madhështor për një
mur të Salone dei Cinquecento në Palazzo della Signoria: La
battaglia di Anghiari(Beteja e Angiarit), rivali i
tij Michelangelo duhej të pikturonte murin përballë. Pasi pati bërë
një larmi të pabesueshme studimesh parapërgatitore të punës, la
qytetin e murali nuk u mbarua për shkaqe teknike për të cilat qe
vetë përgjegjësi kryesor

22. Cimabue_Maestà, 1280-1285, Uffizi Gallery, Florence
Arti i Italisë (ose shkurt Arti) mori një hov të paparë zhvillimi pas viteve
1400, në periudhën e Rilindjes. Padyshim, kryeqendra e Rilindjes së
Artit është Firence dhe shtysa kryesore e kësaj lëvizje është familja
Mediçi. Këto janë disa shënime për këndvështrimin tim mbi artin e
Rilindjes mbështetur edhe në përshtypjet e udhëtimit në Itali (Korrik-
Gusht 2013).
Arti mesjetar (pas-romak) si çdo veprimtari tjetër intelektuale ishte
pronë e Kishës Katolike. Vetëm Kisha kishte në dorë aq kapital sa të
financonte krijimin e artit dhe kishte interes qe ta zhvillonte atë.
Pikturat e kohës ishin të gjitha ilustrime të temave fetare. Brenda çdo
pikture jepej zhvillimi i një episodi biblik. Kjo ishte mënyra se si Kisha
dhe priftërinjtë e shkolluar komunikonin me njerëzit e thjeshtë,
analfabetë. Pikturat ishin filmat e kohës që propagandonin Biblën.
Ato ishin të gjitha dy-dimensionale, siç e tregon edhe Maesta e
Benvenuto di Giuseppe’s.

23. I pari artist që krijoji piktura tre-dimensionale
ishte Giotto, një ndër pararendësit e piktorëve të
mëdhenj të Rilindjes. Pikturat e kësaj periudhe
krijoheshin mbi fletë të holla ari, të cilat
nxirreshin
nga monedha ari të rrahura me çekan. Në këtë
vështrim, pikturat duhet të kenë qënë
jashtëzakonisht të shtrenjta për t’u prodhuar.
Ndoshta jo të gjitha, por pjesa më e madhe e
zhvillimeve të artit të Rilindjes filluan në Firence.
Kjo për arsyen e se aty zotëronte familja Mediçi,
ndoshta familja më e rëndësishme e botës për
një periudhë katër-pesë shekullore. Mediçit
ishin të fuqishëm dhe me ndikim të gjithanshëm.
Ata zhvilluan sistemin e parë bankar modern.
Duke pasur një pasuri të pallogaritshme, Mediçit
ishin ndoshta të vetmit rivalë të Kishës Katolike
në grumbullimin e kapitalit. Padyshim, njeriu më
i rëndësishëm për mbështetjen financiare të artit
të rilindjes është Cosimo di Giovani De Medici
(1389 – 1464). Ai ishte i pari që e përdori një
pjesë të pasurisë së tij të madhe për artin dhe
artistët në mënyrë të pavarur nga Kisha apo nga
Mbretërit, traditë që u ndoq më vonë nga
shumica e pasardhësve të tij.