3. Αίτια
(1)
1. Ιμπεριαλισμός: υπήρξε η κυριότερη αιτία του
πολέμου˙ επιθετική προσπάθεια της ταχύτατα
αναπτυσσόμενης Γερμανίας να καλύψει τις
ανάγκες της σε πρώτες ύλες, καύσιμα και
αγορές μέσω της αναδιανομής του παγκόσμιου
πλούτου και των αποικιών.
Ο ιμπεριαλισμός αποτελεί πολιτική επέκτασης του ελέγχου ή της
εξουσίας που ασκείται σε ξένες οντότητες ως μέσο απόκτησης
και/ή διατήρησης μιας αυτοκρατορίας. Αυτό συμβαίνει είτε μέσω
άμεσης εδαφικής κατάκτησης ή εποικισμού είτε διαμέσου έμμεσων
μεθόδων άσκησης ελέγχου στα πολιτικά και/ή τα οικονομικά
πράγματα άλλων κρατών. Ετυμολογικά, όρος ιμπεριαλισμός
προέρχεται από τη λατινική λέξη imperium (αυτοκρατορία).
5. Αίτια (2)
2. Εθνικισμός: έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στην
ωρίμανση των συνθηκών που οδήγησαν στον
πόλεμο.
Εθνικισμός (ή σοβινισμός): παθολογική προσήλωση
στο έθνος και στα εθνικά ιδεώδη ακόμη κι όταν αυτά
πραγματώνονται σε βάρος των άλλων εθνών. Χωρίζει, έτσι,
τα έθνη σε ανώτερα και κατώτερα και δηλώνει επεκτατικές
προθέσεις.
6. Αίτια (3)
3. Μιλιταρισμός: ενισχυόταν διαρκώς επιταχύνοντας
την πορεία προς τον πόλεμο.
Μιλιταρισμός είναι ο υπερτονισμός των στρατιωτικών αξιών.
Αποτελεί την επιθυμία ή την πεποίθηση ότι ένα κράτος θα πρέπει
να κατέχει ισχυρή στρατιωτική δύναμη και να είναι έτοιμο να τη
χρησιμοποιήσει επιθετικά για να υπερασπιστεί ή να προάγει τα
εθνικά συμφέροντα. Αποτελεί κεντρικό σημείο σε στρατηγικές
ιμπεριαλισμού.
7. Τα αντίπαλα στρατόπεδα
Κεντρικές Δυνάμεις ή Τριπλή Συμμαχία:
Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Ιταλία.
Εγκάρδια ή Τριπλή Συνεννόηση (Αντάντ):
Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία.
10. Αφορμή: η δολοφονία του διαδόχου του
Αυστριακού θρόνου Φραγκίσκου Φερδινάνδου
από έναν Σέρβο εθνικιστή (Ιούλιος 1914)
Έναρξη του πολέμου: Η Αυστροουγγαρία
κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία, ενώ η Γερμανία
τάχθηκε με το πλευρό της Αυστροουγγαρίας.
Στρατιώτες αναχωρούν για το μέτωπο
11. Κύρια μέτωπα
Οι Γερμανοί εισβάλλουν στο
Βέλγιο και προχωρούν προς
το Παρίσι αλλά
αποκρούονται από τον
γαλλικό στρατό.
Γάλλοι και Γερμανοί
σκάβουν εκατοντάδες Χαρακώματα στο
δυτικό μέτωπο
χιλιόμετρα χαρακωμάτων.
Η Βρετανία κηρύσσει τον
πόλεμο στη Γερμανία.
Η ρωσική προέλαση στην Α.
Πρωσία διεκόπη από
γερμανικές δυνάμεις.
12. Συμμαχίες και ανακατατάξεις (1)
1914: Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπαίνει στον
πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων.
1915: Η Βουλγαρία συμμαχεί με τις Κεντρικές
Δυνάμεις.
Φεβρουάριος 1915: Η Αντάντ οργανώνει
μεγάλη επιχείρηση κατάληψης των
Δαρδανελίων, η οποία όμως αποκρούεται από
τους Οθωμανούς.
Οκτώβριος 1915: Έτσι, αποβιβάζει στρατό
στη Θεσ/νίκη.
13. Συμμαχίες και ανακατατάξεις (2)
Η Ιταλία εγκαταλείπει τη συμμαχία των
Κεντρικών Δυνάμεων και συμμαχεί με την Αντάντ
(λαμβάνει υποσχέσεις παραχώρησης εδαφών Μ.
Ασίας)
Φεβρουάριος 1916: Οι Γερμανοί επιτίθενται
στο Βερντέν χωρίς να αλλάξει η κατάσταση, ενώ
η γαλλοβρετανική επίθεση στο Σομ φέρνει το
μέτωπο στην αρχική του θέση.
14. Η μάχη του Βερντέν
Η μάχη του Βερντέν ήταν μια από τις κρισιμότερες μάχες του Α'
παγκόσμιου πόλεμου και έλαβε χώρα στο δυτικό μέτωπο. Αντίμαχοι
ήταν ο γερμανικός και ο γαλλικός στρατός που πολέμησαν γύρω από
την πόλη Βερντέν (Verdun-sur-Ma'as) στη βορειοανατολική Γαλλία. Η
μάχη του Βερντέν ξεκίνησε στις 21 Φεβρουαρίου 1916 και συνεχίστηκε
μέχρι τις 18 Δεκεμβρίου, αλλά καμία από τις δύο πλευρές, παρά τις
τρομερές τους απώλειες, δεν κατόρθωσε να επιτύχει τους σκοπούς
της.
Έφερε όμως τον γαλλικό στρατό στα πρόθυρα της κατάρρευσης και
της ανταρσίας.
Η μάχη του Βερντέν οδήγησε σε απώλειες δραματικού μεγέθους: πάνω
από 250.000 νεκρούς και περίπου μισό εκατομμύρια τραυματίες. Ήταν
η πιο μακροχρόνια μάχη και μια από τις πιο αιματηρές στον πρώτο
παγκόσμιο πόλεμο. Τόσο για την Γαλλία όσο και για την Γερμανία
αντιπροσωπεύει την φρίκη του πολέμου, παρόμοια με τη μάχη του
Σομμ που την ακολούθησε τον ίδιο χρόνο.
15. Η Μάχη του Σομμ
Η Μάχη του Σομμ που έγινε επίσης το 1916, ήταν μια από τις πιο ολέθριες
μάχες του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Με περισσότερα από ένα
εκατομμύριο θύματα ήταν και μια από τις πιο αιματηρές μάχες στην
ανθρώπινη ιστορία. Οι συμμαχικές δυνάμεις προσπάθησαν να περάσουν
μέσα από το γερμανικό μέτωπο κατά μήκος μιας εκτάσεως 40 χλμ. βόρεια και
νότια του ποταμού Σομμ στη βόρεια Γαλλία. Ένας από τους στόχους της
μάχης ήταν να αποσπάσουν τις γερμανικές δυνάμεις από τη μάχη του
Βερντέν. Στο τέλος της μάχης, οι απώλειες στον Σομμ ήταν μεγαλύτερες
εκείνων του Βερντέν. Την πρώτη ημέρα της μάχης, την 1η Ιουλίου 1916, ο
βρετανικός στρατός θρήνησε 57.470 θύματα, συμπεριλαμβανομένων 19.240
νεκρών. Η 1η Ιουλίου ήταν η πιο αιματηρή ημέρα στην ιστορία του βρετανικού
στρατού. Τις ίδιες και παρόμοιες απώλειες είχαν όμως και οι άλλοι στρατοί.
Ένας Γερμανός ανώτερος υπάλληλος (ο λοχαγός φον Χέντινγκ) περιέγραψε
την ημέρα αυτή ως τον «λασπώδη τάφο του γερμανικού πεζικού». Ο
Βρετανός ιστορικός Σερ Τζέιμς Έντμοντς δήλωσε: "Δεν είναι υπερβολή αν
υποστηρίξουμε ότι τα θεμέλια της τελικής νίκης στο δυτικό μέτωπο τέθηκαν με
την μάχη του Σομμ το 1916." [2] Για πρώτη φορά, ο Βρετανικός πληθυσμός
γνώρισε την φρίκη του πολέμου με την προβολή της προπαγανδιστικής
ταινίας The Battle of the Somme, η οποία περιείχε αυθεντικές σκηνές
γυρισμένες τις πρώτες ημέρες στο πεδίο της μάχης.
16. Η ζωή στα χαρακώματα
Μέσα σ' αυτούς τους τάφους που τους ονόμαζαν
χαρακώματα, με τα συστήματα των υπογείων διαβάσεων και
των διόδων, μας έλειπαν σχεδόν τα πάντα. Έμαθα γρήγορα...
να κρεμάω το ψωμί σ' ένα σύρμα τοποθετημένο στη μέση του
ορύγματος για να μην το φτάνουν τα ποντίκια, να κοιμάμαι με
βρεγμένες αρβύλες, γιατί το να προσπαθήσεις να τις
ξαναβάλεις, αφού τις είχες βγάλει, θα ήταν μάταιο, να κοιμάμαι
τυλιγμένος σε μια μουσκεμένη χλαίνη, να κοιμάμαι τέσσερις
ώρες ανάμεσα σε θορύβους, σε φωνές ανθρώπων, σε
βρωμερές αναθυμιάσεις.
Φλοράν Φλες, Ιδού.
17.
18.
19.
20. Μια σπαρακτική κραυγή της γενιάς του πολέμου
Είμαι νέος, μόλις έκλεισα τα 20∙ από τη ζωή δεν ξέρω παρά μόνο
την απελπισία, το θάνατο, το φόβο και μια αλυσίδα από ανόητες
επιπολαιότητες, πάνω από μια άβυσσο πόνων και θλίψεων. Βλέπω
τους λαούς να ορμούν σε άλλους λαούς, να σκοτώνουν και να
σκοτώνονται, χωρίς ούτε κι εκείνοι να ξέρουν το γιατί. υπακούοντας
σ' αυτούς που τους στέλνουν, χωρίς συναίσθηση του κινδύνου ή της
ευθύνης τους. Βλέπω πως οι δυναμικότεροι εγκέφαλοι του κόσμου
εφευρίσκουν όπλα για να γίνονται όλα αυτά μ' έναν τρόπο ακόμα
πιο ραφιναρισμένο και να διαρκούν όσο γίνεται περισσότερο. Κι όλοι
οι συνομήλικοί μου εδώ, στην αντικρινή παράταξη, σ' ολόκληρο τον
κόσμο το βλέπουν όπως εγώ. Αυτή είναι η ζωή της γενιάς μου και η
δική μας. Τι θα κάνουν άραγε οι πατεράδες μας αν μια μέρα
σηκωθούμε και παρουσιαστούμε μπροστά τους για να τους
ζητήσουμε λογαριασμό; Τι περιμένουν από μας όταν μια μέρα
τελειώσει ο πόλεμος; Χρόνια ολόκληρα σκοτώναμε μόνο. Αυτό ήταν
το πρώτο μας επάγγελμα στη ζωή. Για μας η επιστήμη της ζωής
περιορίζεται στο θάνατο. Τι θα συμβεί ύστερα; Και τι θ' απογίνουμε
εμείς;
Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο. Μετάφραση: Στέλλα
Βουρδουμπά.
23. Η καμπή του 1917
Γαλλία: εκδηλώνονται ανταρσίες στο μέτωπο που
καταπνίγονται με εκτελέσεις δεκάδων Γάλλων
στρατιωτών.
Ρωσία: Τον Φεβρουάριο εκδηλώνεται
επανάσταση που ανατρέπει τον τσάρο. Τον
Οκτώβριο του 1917 όμως ανατρέπεται και αυτή
από άλλη σοσιαλιστική επανάσταση, η οποία
συνάπτει συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία
(Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ, 3 Μαρτίου 1918).
Η.Π.Α.: συμμαχούν με την Αντάντ (Απρίλιος
1917).
Ιούνιος 1917: η Ελλάδα εισέρχεται στον
πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ.
24. Το τέλος του πολέμου
Βρετανοί και Γερμανοί
Φθινόπωρο 1918: Οι τραυματίες, 1916
Κεντρικές Δυνάμεις και οι
σύμμαχοί τους
συνθηκολογούν.
Στη Γερμανία ξεσπά
σοσιαλιστική επανάσταση
η οποία ανατρέπει τον
κάιζερ. Βρετανοί στρατιώτες
τυφλωμένοι από αέρια
Τελικός
Απολογισμός:
8.000.000 νεκροί,
20.000.000 τραυματίες,
τεράστιες υλικές κατά-
στροφές.
26. Να αντιστοιχίσετε τα στοιχεία της στήλης Α
με αυτά της στήλης Β.
1. Ιμπεριαλισμός i. Επεκτατική πολιτική
ii. Η κυριότερη αιτία του Α’
Παγκόσμιου Πολέμου
2. Μιλιταρισμός
iii. Κλιμάκωση εξοπλισμών
iv. Υπεροπτικός, αλαζονικός,
3. Εθνικισμός υπέρμετρος
πατριωτισμός
v. Υπερτονισμός των
στρατιωτικών αξιών
27. Ερωτήσεις
1. Να αναφέρετε τα αίτια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
2. Ποια τα αντίπαλα στρατόπεδα;
3. Να περιγράψετε τα κύρια μέτωπα του πολέμου.
Να σχολιάσετε τους
ακόλουθους όρους:
1. Αντάντ
2. συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ
3. εθνικισμός
4. μιλιταρισμός
5. ιμπεριαλισμός
28. Ασκήσεις σωστού-λάθους
Να επιλέξετε ποιες από τις παρακάτω προτάσεις
είναι σωστές και ποιες λανθασμένες:
1. Οι Δυνάμεις της Αντάντ ήταν η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία.
2. Η αφορμή για τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο δόθηκε όταν ένας Σέρβος
εθνικιστής δολοφόνησε το διάδοχο του αυστριακού θρόνου.
3. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε σύμμαχος των Δυνάμεων της
Αντάντ.
4. Η Βουλγαρία συμμάχησε με τις Κεντρικές Δυνάμεις στα 1914.
5. Το 1915 η Ιταλία εγκατέλειψε τις Κεντρικές Δυνάμεις και συμμάχησε
με την Αντάντ.
29. Αφού διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, προσπαθήστε να
ερμηνεύσετε τη στάση της Γερμανίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο:
Γερμανία: η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη γίνεται η
βάση της επιθετικότητας
Αυτό που έκανε τον κόσμο ακόμη πιο επικίνδυνο ήταν η σιωπηρή
εξίσωση της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης με την πολιτική
ισχύ, που σιγά-σιγά έγινε ασυνείδητα αποδεκτή. Έτσι, ο
Γερμανός αυτοκράτορας ζητούσε τη δεκαετία του 1890 «μια θέση
στον ήλιο» για το κράτος του. Το ίδιο θα μπορούσε να είχε
ζητήσει και ο Μπίσμαρκ, ο οποίος άλλωστε είχε εξασφαλίσει μία
ασύγκριτα πιο ισχυρή θέση στον κόσμο για τη Γερμανία απ’ ό,τι
είχε ποτέ η Πρωσία. Ενώ όμως ο Μπίσμαρκ [...] φρόντιζε να μην
εμπλέκεται στη ζώνη των ανεξέλεγκτων ενεργειών, για τον
Γουλιέλμο Β΄ [αυτοκράτορας της Γερμανίας] η φράση αυτή
κατάντησε απλό σύνθημα, χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο.
Απλώς εξέφραζε την αρχή της αναλογικής εκπροσώπησης:
30. όσο πιο ισχυρή η οικονομία μιας χώρας, όσο μεγαλύτερος ο
πληθυσμός της, τόσο ισχυρότερη η διεθνής θέση του κράτους-
έθνους της. Θεωρητικά δεν υπάρχουν όρια στη θέση που
μπορούσε να θεωρεί ότι τής αξίζει, όπως άλλωστε έλεγε η
εθνικιστική φράση: “Heute Deutschland, morgen die ganze Welt”
[«Σήμερα η Γερμανία, αύριο ο κόσμος όλος»]. Αυτός ο
ανεξέλεγκτος δυναμισμός μπορεί να έβρισκε έκφραση στην
πολιτική, πολιτισμική ή εθνικιστική – ρατσιστική ρητορεία – αλλά
εν τέλει ο κοινός παρονομαστής και των τριών ήταν η
κατηγορηματική προσταγή για επέκταση μιας μαζικής
καπιταλιστικής οικονομίας που παρακολουθούσε τις στατιστικές
καμπύλες της να ανεβαίνουν στα ύψη. Χωρίς αυτή την επέκταση
της οικονομίας, αυτή η ρητορεία θα ήταν [...] ασήμαντη [...].
E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Αυτοκρατοριών, 1875-1914, μτφρ. Κ. Σκλαβενίτη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα
2002, σελ. 488-489
