1. Хөрс үүсвэрийн хүчин зүйл
•Лекц3
•Хичээлийн агуулга
•Хөрсний тухайд
•Хөрс үүсэх үйл явц
•Хөрс үүсэхэд нөлөөлах хүчин зүйлс

2. Хөрсний тухайд
• Хөрс уулын чулуулаг 2 хоорондоо эрс ялгаатай
• Ургамал ургахад шаардлагатай бүх нөхцөлийг биедээ агуулсан хуурай газрын гадаргуугийн
хөвсгөр хэсгийг хөрс гэнэ.
• Үржил шимтэй хөрс нь ургамлын өсөлт хөгжилтөнд шаардагдах тэжээлийн бодис, ус, чийгээр
бүрэн хүрэлцэхүйц хэмжээгээр хангагдсан байх ёстой.
• Ургамлын амьдралд зайлшгүй шаардлагатай ус ба тэжээлийн бодисуудыг нэгэн зэрэг зохих
хэмжээгээр хангаж чадах хөрсний чадварыг хөрсний үржил шим буюу тамир гэж нэрлэнэ.
• Үүгээрээ хөрс нь байгаль дээр орших бусад амьгүй бодис болон уулын чулуулгаас ялгаатай
юм.
• Ус тэжээлийн бодисууд нь ургамлын амьдрах үндсэн нөхцөл болдог. Хөрсний үржил шимийг
байгалийн ба зохиомол гэж ангилна.
• Хөрс үүсгэвэр нь газар бүхэнд харилцан адилгүй явагдана. Энэ нь хөрсний үржил шимээсээ
болно.
• Хүний хөдөлмөр ороогүй байгалийн янзаараа байгаа атар нутагын газарын хөрсний үржил
шимийг байгалийн гэж үзнэ.
• Хөрсийг агротехникийн зөв зохистой аргаар хагалан, услах, бордох хүний хөдөлмөрийн
тусламжаар үржил шимийг нь сайжруулан ашиглахыг зохиомол үржил шим гэнэ.

3. Хөрс үүсэх процесс

4. Уулын чулуулаг, хөрс болж хувирах
• Уулын чулуулаг ямар нөхцөлүүдийн нөлөөн дор хөрс болон хувирдаг
вэ? Энэ нь уулын чулуулгийн эдэгдэл ба хөрс үүсвэрийн явц 2ын
хамтын нөлөөний доор хөрс бий болно.
• Уулын чулуулаг нь хөрс болон хувирахын тулд хөрсний үржил шимийг
бүрдүүлж чадах 2шинэ шинж чанартай болох хэрэгтэй.
• 1нь ургамлын хөгжилд хэрэглэгдэх усыг бий болгож хадгалах,
• 2дахь нь тэжээлийн ба азотын зүйлийг хуримтлуулах чадвар.
• Ингэж хуримтлагдан ашиглагдах усны эх үүсвэр нь агаарын тундас
болох бөгөөд, түүнийг уулын чулуулаг өөртөө нэвтрүүлэн, тогтоох
чадалтай байх хэрэгтэй.

5. Уулын чулуулагын элэгдэлийн явц
• Хөвсгөр чулуулаг үүсэх : Дэлхийн гүнээс түрэгдсэн
халуун хайлмаг газрын гадаргуу дээр ил гарсан
цагаас эхлэн бутарч өөрчилөгдөн янз бүрийн хэлбэр
дүрс бүхий хөвсгөр чулуулагийг бий болгоно.
• Дэлхийн бөмбөрцөг дээр элэгдэл өгөршилийн явц
ямар нэгэн хэлбэрээр явагдаагүй буюу явагдахгүй
нөхцөл бүрдсэн өнцөг булан байхгүй.
• Ямар нэгэн чулуулагын эвдрэх, элэгдэх, өгөрших
явцад юу ч саад хийж чадахгүй.
• Түүний үүсэх нөхцөлийг физик, химийн, биологийн
өгөршил гэж ангилна.

7. Хөрсний хүчин зүйлд нөлөөлөх
өгөршилүүд
• Физикийн өгөршил нь: Уулын чулуун үе давхарга жижигрэн бутар ч
хөвсгөр, чулуулаг болох үзэгдэлийн хэлнээ.
• Энэ өгөршлийг ус салхи зэрэг нөхцөлүүд бүрдүүлнэ.
• Уулын чулуулаг нарны илчинд халах үедээ хаграх бутрах зэргээр өөр
хоорондоо тасархай жижиг хөвсгөр хэсгүүд болон хувирна.
• Энэ хэсэгүүд нарны илчийн нөлөөнд улам жижгэрэг бутарна.
• Уулын чулуулагын тогтоц нэгэн жигд биш, янз бүрийн эрдэс чулуулгууд
оролцсон байдаг.
• Тийм учираас нарны элчийг харилцан адилгүй шигээнэ.
• Ингэж тэнцвэргүй халсанаар уулын чулуулаг харилцан адилгүй тэлж
өөрийн эзлэх эзэлхүүнээ өөрчилөх үзэгдэл богино хугацааны дотор
олон дахин давтагдсанаар уулын чулуулагт ан цав гардаг.
• Энэ үзэгдэл говьд их тодорхой илэрнэ.
• Хуурай уур амьсгалтай нутагт газрын гадаргуу

9. Химийн өгөршил:
• Уулын чулуулаг байгаль дээр физикийн нөлөөгөөр өгөршиж элэгдэхрээс гадна
бас химийн өгөршил элэгдэлийг үзнэ.
• Химийн урвалын нөлөөнд уулын чулуулаг өгөршин элэгдэж эвдэрэн
өөрчилөгдөх химийн өгөршил гэнэ.
• Химийн өгөршил бусдаасаа ялгаатай онцгой ялгаатай тал нь энэ өгөршилийн
явцад шинж чанар, бүрэлдхүүнээрээ эрс өөр шинэ бүтээгдэхүүн гшардагаараа
эрс ялгаатай.
• Химийн өгөршил явагдах нөхцөлийг ус, нүүрс хүчилийн хий агаарын
хүчилтөрөгч зэрэг бүрдүүлнэ.
• Ус хамгийн чухал нь. Учир нь усанд уусахгүй уулын чулуулаг байхгүй. Үл мэдэг
хэжээгээр заавал уусгана.
• Эрдэс чулууг уусгах усны халууны хэмжээ зээшилэх дутамд уусах чадвар
нэмэгдэнэ.
• Хөрс үүсгэвийн явцад ордог чулуулагийн ихэнх нь уулын чулуулагын өгөршил
элэгдэлийн үд дүнд бий болсон хөвөсгөр зүйлүүд юм.
• Уулын чулуулагын химийн өгөршилийн явц түргэн ба аажимаар явагдах
явдалд уулын

11. Биологийн өгөршил, элэгдэл
• Хөрс үүсгэврийн явцад биологийн элэгдэл их ач холбогдолтой.
• Энэ нь ургамал амьтан, нян хорхойны нөлөөн дор явагдана.
• Амьтан ургамлын үлдэгдэлүүд газрийн хөрсөнд ялзарахдаа үе
давхарааны янз бүрийн эрдэс чулуулгийн зүйлүүдийг уусган
задалж хүчтэй шим хүчилийн нэгдэлийн уусмалуудыг
ялгаруулна.
• Янз бүрийн өт чийгийн улаан хорхой болон бусад мэрэгч
амьтад оршиж байгаа нян хорхойнууд биологийн элэгдэлд
нэмэр үзүүлж уулын чулуулагийн өгөршил элэгдэлийн явцыг
түргэсгэнэ.
• Ургамал амьтаны амьдрал, хөнжилд зайлашгүй шаалдагдах
тэжээлийн бодисууд хөрсний үржил шимийн үндсэн
нөхцөлүүдийн нэг хэсэг нь юм.
• Ямар ч ургамал тэжээлийн бодисуудыг хөрс агаараас авч
хэргэлнэ.