1. KRAINA LOGOS
www.logos.amor.pl
IMMANUEL KANT
UZASADNIENIE METAFIZYKI
SPIS TREŚCI
MORALNOŚCI
Od redaktora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
UZASADNIENIE METAFIZYKI MORALNOŚCI
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
R o z d z i a ł I. Przejście w zakresie moralności od pospolitego
poznania rozumowego do poznania filozoficznego. 11
R o z d z i a ł II. Przejście od popularnej filozofii moralnej do
metafizyki moralności . . . . . . . . . . . 29
Autonomia woli jako najwyższa zasada moralności . . . . 78
Hetrronomia woli jako źródło wszystkich pozornych zasad
moralności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Podział wszystkich możliwych zasad moralności według przyjętego
podstawowego pojęcia heteronomii . . . . . . . 80
R o z d z i a ł III. Przejście od metafizyki moralności do krytyki
czystego praktycznego rozumu . . . . . . . . 86
Pojecie wolności jest kluczem do wyjaśnienia autonomii woli. 86
Wolność należy z góry przyjąć jako własność woli wszystkich
istot rozumnych. . . . . . . . . . . . . . . . . 88
O interesie przywiązanym do idej moralności . . . . . . . 89
W jaki sposób jest możliwy imperatyw kategoryczny . . . . 97
O ostatecznej granicy wszelkiej praktycznej filozofii . . . 99
Uwaga końcowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . n i
Skorowidz pojęć i nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 3
Słowniczek terminologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3 5

2. Uzasadnienie metafizyki moralnoici Kanta w tłumaczeniu
Mścisława Wartenberga ukazało się po raz pierwszy nakładem
Polskiego Towarzystwa Filozoficznego w r. 1906. Motywując
potrzebę udostępnienia tego dzieła czytelnikowi polskiemu, tłumacz
pisał w posłowiu:
«Prócz drobniejszych rozpraw dotykających bądź bezpo-
średnio, bądź pośrednio zagadnień etyki, pozostawił Kant trzy
dzieła treści etycznej, a mianowicie:
1. Grundlegung żur Melaphysik der Sitten (Uzasadnienie meta-
fizyki moralności). Dzieło to wyszło w r. 1785, w drugim wydaniu
w r. 1786, w trzecim w r. 1792, w czwartym w r. 1797. Prócz tego
pojawiły się jeszcze za życia Kanta cztery przedruki.
2. Kritik der praktisehen Yernunft (Krytyka praktycznego ro-
zumu), z r. 1788.
3. Metaphysik der Sitten (Metafizyka moralności), z r. 1797.
Stosunek tych dzieł do siebie jest następujący:
Pierwsze traktuje o najwyższej zasadzie moralności i rozwija
bardzo doniosłe pojęcie państwa celów, które Kant w następnych
dziełach pominął. Drugie zajmuje się krytyką władzy moralnej i
zawiera nader ważną dla Kaniowskiego systematu filozoficznego
naukę o postulatach praktycznego rozumu. W trzecim dziele mieści
się systematyczny wykład etyki oraz filozofii prawa.
Jako podstawowa praca z zakresu etyki Kaniowskiej za-
sługiwało pierwsze z wymienionych dzieł przede wszystkim na to,
żeby przyswoić je naszej literaturze filozoficznej*.
Przekład M. Wartenberga był dokonany na podstawie tekstu
niemieckiego umieszczonego w zbiorowym wydaniu Kanta,
podjętym przez berlińską Akademię Umiejętności 1 (*Kanti
Gesammelte Schriften», herausgegeben von der KSniglich Preussischen
Akademie der Wissenschaften, Band IV, Berlin 1903).
' Paginację tego wydania zaznaczono na marginesie, dodając również
— w nawiasach graniastych — paginację pierwszego wydania z r. 1785.

3. VIII Od redaktora
Komitet Redakcyjny Biblioteki Klasyków Filozofii, przy-
stępując do wydania w ramach Biblioteki przekładów zasadniczych
dziel Kanta, postanowił przede wszystkim wykorzystać już
istniejące tłumaczenia, o ile odpowiadają wymogom naukowym.
Do takich tłumaczeń należy niewątpliwie przekład Mścisława UZASADNIENIE
Wartenberga. Ale tłumaczenie Uzasadnienia metafizyki moralności, METAFIZYKI
dokonane prawie przed pół wiekiem, stawiało sobie — jak o tym
MORALNOŚCI
świadczy wykonanie — wymogi tak wielkiej wierności w stosunku
do oryginału, że niejednokrotnie zachowywało nie tylko
konstrukcję zdania, ale nawet następstwo wyrazów. Ponieważ zaś
dzieło Kanta jest pisane zdaniami nie tylko bardzo długimi, ale
często o zawiłej i nieprzejrzystej strukturze syntaktycznej, przekład
stał się miejscami trudny do czytania i nabrał szeregu cech obcych
językowi polskiemu. Z tego powodu trzeba było poddać
tłumaczenie M. Wartenberga dość wydatnej rewizji językowej,
której zadaniem było uczynić tekst bardziej zrozumiałym i nadać
mu — przy zachowaniu wiernie sensu — charakter większej
swobody. Słowa, które w tym celu trzeba było czasem dodać w
tłumaczeniu, ujęto w nawias graniasty. Przy terminach lub
zwrotach szczególnie trudnych do oddania w języku polskim
podano obok (w nawiasach okrągłych) lub w przypisach brzmienie
oryginalne i ew. objaśnienie l. Tylko w bardzo nielicznych
miejscach redaktor musiał przeprowadzić pewne zmiany raczej
rzeczowej natury, by usunąć odchylenia tłumaczenia od sensu
oryginału.
Roman Ingarden
Kraków, w sierpniu 1952 r.
1
Przypisy opatrzone asteryskiem pochodzą od Kanta, pozostałe,
opatrzone odsyłaczami liczbowymi, od redakcji niniejszego przekładu.

4. Przedmowa mi]
Starożytna filozofia grecka dzieliła się na trzy nauki: ss?
na fizykę, etykę ł logikę. Podział ten odpowiada
zupełnie naturze rzeczy i nie wymaga żadnej poprawki,
chyba tylko dodania jego zasady, żeby w ten sposób
częściowo upewnić się o jego zupełności, częściowo móc
należycie oznaczyć jego konieczne poddziały.
Wszelkie poznanie rozumowe jest albo materialne i
rozważa jakiś przedmiot; albo formalne i zajmuje się
tylko samą formą intelektu i rozumu oraz ogólnymi
prawidłami myślenia w ogóle, bez względu na różnicę
przedmiotów. Formalna filozofia nazywa się logiką,
materialna zaś, która ma do czynienia z pew- pv] nymi
przedmiotami i prawami, jakim one podlegają, jest znowu
dwojakiego rodzaju. Prawa te bowiem są albo prawami
przyrody, albo wolności. Nauka, traktująca o pierwszych,
zwie się fizyką, o drugich — etyką; tamtą nazywamy
także nauką o przyrodzie, tę — nauką o moralności.
Logika nie może mieć żadnej części empirycznej,
tj. takiej, w której powszechne i konieczne prawa my-
ślenia polegałyby na podstawach zaczerpniętych z do-
świadczenia; inaczej bowiem nie byłaby logiką, tj. ka-
nonem dla intelektu i rozumu, który przy wszelkim
myśleniu obowiązuje i musi być dowiedziony (demon-
stńert). Natomiast zarówno naturalna, jak moralna filo-
zofia może mieć swą część empiryczną, ponieważ tamta
musi wyznaczać prawa przyrodzie jako przedmiotowi
doświadczenia, ta zaś woli człowieka, o ile wola podlega
l*

5. Przedmowa
wpływom przyrody. Wprawdzie pierwsze [są wyzna-m
czone] jako prawa, według których wszystko się doko-388
nywa, drugie zaś jako takie, według których wszystko
powinno się dziać, jednak także z uwzględnieniem wa-
runków, przy których często się nie dzieje.
Wszelką filozofię, o ile opiera się na podstawach do-
świadczenia, można nazwać empiryczną, tę zaś, która
nauki swe wykłada tylko na podstawie zasad a priori, fi-
lozofiączystą. Tadruga, jeżeli jest tylko formalna, zwie
się logiką; jeżeli zaś ogranicza się do pewnych określo-
nych przedmiotów intelektu, zwie się metafizyką.
W ten sposób wyłania się idea podwójnej metafi-
zyki, metafizyki p r z y r o d y i metafizyki moral-
ności. Fizyka będzie więc miała swą część empiryczną,
ale także część rozumową, a tak samo etyka, chociaż
tutaj część empiryczna w szczególności mogłaby się
nazywać praktyczną antropologią, rozumowa zaś
właściwie — f i l o z o f i ą mo ra l n ą .
Wszystkie gałęzie przemysłu, rzemiosła i sztuki zy-[Vii
skały przez podział prac, ponieważ nie jeden człowiek robi
wszystko, lecz każdy ogranicza się do pewnej pracy, która
swym sposobem traktowania różni się znacznie od innych,
a czyni to, by móc ją wykonać jak najdoskonalej i z
większą łatwością. Gdzie prace nie są w ten sposób
rozróżnione i podzielone, gdzie każdy jest majstrem do
wszystkiego, tam rzemiosła znajdują się jeszcze w stanie
największego barbarzyństwa. Nie byłoby wprawdzie
przedmiotem niegodnym rozważenia zapytać, czy czysta
filozofia nie domaga się dla każdej ze swych części
osobnego pracownika i czy nie działoby się lepiej z całością
zajęć naukowych, gdyby się ostrzegło tych, którzy przywykli
sprzedawać wiedzę empiryczną zmieszaną z rozumową —
odpowiednio do gustu publiczności — we wszelkich im
samym nie znanych sto-

6. Przedmowa
sunkach i którzy sami siebie nazywają samodzielnymi
myślicielami, a innych, którzy przyrządzają tylko część
rozumową, zwą mędrkami, żeby nie uprawiali jednocześnie
dwu zajęć, które sposobem ich traktpwania nadzwyczajnie
się różnią, z których każde wymaga może osobnego talentu i
których połączenie w jednej ivm osobie tylko partaczy
wytwarza. Mimo to pytam tu jednak tylko o to, czy natura
nauki nie wymaga, by zawsze starannie odgraniczyć część
empiryczną od części rozumowej i właściwą (empiryczną)
fizykę poprzedzić metafizyką przyrody, a praktyczną
antropologię — metafizyką moralności, którą musielibyśmy
oczyścić starannie ze wszystkich pierwiastków
empirycznych, żeby widzieć, ile w obu wypadkach może
zdziałać czysty rozum i z jakich źródeł on te swoje
wiadomości a priori 38« czerpie. To ostatnie zadanie mogliby
zresztą spełnić wszyscy moraliści (których imię jest legion)
albo tylko niektórzy, czujący do tego powołanie.
Ponieważ zamierzenie moje dotyczy tutaj właściwie
etyki, przeto ograniczam przedłożone pytanie tylko do
tego: czy nie istnieje mniemanie, iż jest ze wszech miar
rzeczą konieczną opracować raz czystą filozofię mo-
ralną, oczyszczoną zupełnie ze wszystkiego, co jest
tylko empiryczne i należy do antropologii; że bowiem
taka istnieć musi, to samo przez się jasno wynika z po-
wszechnej idei obowiązku i praw moralnych. Każdy
musi przyznać, że prawo, jeżeli ma obowiązywać mo-
ralnie, tj. jako podstawa zobowiązania, musi się odzna-
czać absolutną koniecznością; że przykazanie: nie po-
winieneś kłamać, nie jest chyba tylko dla człowieka obo-
wiązujące, jak gdyby inne istoty rozumne nie miały się
o nie troszczyć, i tak samo przy wszystkich innych wła-
ściwych prawach moralnych. [Musi więc przyznać], że
podstawy zobowiązania nie należy tutaj szukać w na-

7. Przedmowa
z tego powodu, że obyczaje same podlegają wszela- cxi
kiemu zepsuciu, dopóki brak owej nici przewodniej i
najwyższej normy trafnej ich oceny. Albowiem jeżeli coś ma
6__________________Przedmowa________________
być moralnie dobre, to nie wystarcza, że z g ad z a się z
prawem moralnym, lecz winno się także dokonać ze
turze człowieka ani w okolicznościach [zachodzących] w
względu na nie; w przeciwnym razie owa zgodność jest
świecie, w jakim człowiek się znalazł, lecz a priori
tylko nader przypadkowa i wątpliwa, ponieważ niemoralna
jedynie w pojęciach czystego-rozumu, i że każdy inny
zasada rodzić będzie wprawdzie niekiedy czyny zgodne z
przepis polegający na zasadach samego doświadczenia, a
prawem, często jednak prawu przeciwne. Jednak prawa
nawet pod pewnym względem przepis powszechny,
moralnego w jego czystości i prawdziwości (o co właśnie
jeżeli w najdrobniejszej części, być może nawet tylko co
najwięcej chodzi na polu praktycznym) nie należy szukać
do pobudki, opiera się na empirycznych podstawach,
nigdzie indziej jak tylko w czystej filozofii. Ona
może wprawdzie nazywać się praktyczną regułą, lecz
[metafizyka] musi więc iść na czele i bez niej. niemożliwa
nigdy prawem moralnym.
jest filozofia moralna. Ta, która miesza swe czyste zasady
[ix] A zatem wśród wszystkich poznań praktycznych
z zasadami empirycznymi, nawet nie zasługuje na miano
prawa moralne wraz ze swymi zasadami nie tylko różnią
filozofii (tym bowiem różni się filozofia właśnie od po-
się w sposób istotny od wszystkich innych, zawie-
spolitego poznania rozumowego, że w osobnej nauce
rających jakiś pierwiastek empiryczny, ale cała filozofia
wykłada to, co samo to poznanie pojmuje jedynie jako ze
moralna opiera się w zupełności na swej części czystej, a
sobą pomiesz'ane). Tym mniej zasługuje na miano filozofii
zastosowana do człowieka nie zapożycza niczego od
moralnej, ponieważ właśnie wskutek pcn tego pomieszania
znajomości jego natury (antropologii),lecz dostarcza mu
szkodzi czystości samych obyczajów i wykracza przeciw
jako istocie rozumnej praw a priori, które naturalnie
własnemu celowi.
wymagają jeszcze rozwagi *, zaostrzonej doświadcze-
Nie trzeba tylko myśleć, że to, czego tutaj wyma-
niem, częściowo po to, żeby rozróżnić, w jakich wy-
gamy, mamy już w propedeutyce słynnego Wolffa,
padkach dadzą się zastosować, częściowo, by wyjednać
którą on poprzedza swą filozofię moralną, mianowicie w
im dostęp do woli człowieka i nadać moc wykonawczą,
tak zwanej przez niego ogólnej praktycznej filozofii.
ponieważ człowiek podlegający sam wpływom rozlicz-
[Nie należy więc przypuszczać], że nie po-trzeba tutaj
nych skłonności jest wprawdzie zdolny pojąć ideę prak-
zacząć uprawiać całkiem nowego pola. Właśnie
tycznego czystego rozumu, ale nie potrafi tak łatwo
dlatego, że miała ona1 być ogólną praktyczną filozofią,
sprawić, żeby stała się ona in concreto czynną w jego
nie uwzględniała woli jakiegoś szczególnego
postępowaniu.
1
Metafizyka moralności jest więc niezbędnie ko- Tj. Wolfiańska «ogólna praktyczna filozofia* (die allge-
nieczna, nie tylko dlatego, że skłania nas do tego po- neine praktische Wtltweishńt).
trzeba spekulacji, żeby zbadać źródło praktycznych za-
390 sad leżących a priori w naszym rozumie, ale także
1
Termin ten wprowadził — na miejsce niemieckiego
Urttilskraft — Chmielowski. W innych wypadkach terminowi
Urteilskraft odpowiada w przekładzie władza sądzenia*-

8. Przedmowa
Przedmowa
rodzaju, np. takiej, którą bez żadnych pobudek empirycznych W zamiarze opracowania w przyszłości metafizyki
skłaniają tylko zasady a priori i którą nazwać możemy moralności poprzedzani ją niniejszym Uzasadnieniem.
wolą czystą, lecz wolę w ogóle, z wszystkimi czynnościami Wprawdzie nie istnieje właściwie żadne inne uzasadnienie
i warunkami, które są z nią w tym ogólnym znaczeniu związane. prócz krytyki czystego praktycznego rozumu, tak samo jak
I tym różni się ona od metafizyki moralności, tak samo jak uzasadnienie metafizyki stanowi podana już krytyka czystego
logika [xii] ogólna od filozofii transcendentalnej, z których spekulatywnego rozumu. Atoli częściowo tamta nie jest tak
pierwsza wykłada czynności i prawidła myślenia w ogóle, niezbędnie konieczna jak ta, ponieważ w kwestiach
druga zaś tylko szczególne czynności i prawidła czystego my- moralności rozum człowieka, nawet najbardziej pospolity, da
ślenia, tj. takiego, przy pomocy którego poznajemy się łatwo doprowadzić do wielkiej trafności i dokładności, gdy
przedmioty całkiem a priori. Metafizyka moralności winna natomiast w teoretycznym, ale czystym użyciu jest [xiv] on
bowiem badać ideę i zasady c zy st ej woli, a nie czynności i zgoła dialektyczny; częściowo zaś wymagam od krytyki
warunki woli człowieka w ogóle, zaczer-391 pnięte po czystego praktycznego rozumu, żeby —jeżeli ma być
największej części z psychologii. Że w ogólnej filozofii ukończona —jej jedność z rozumem spekula-tywnym
praktycznej (chociaż wbrew wszelkiemu uprawnieniu) mówi się koniecznie dała się przedstawić razem we wspólnej zasadzie,
także o prawach moralnych i o obowiązku, to nie stanowi ponieważ przecież ostatecznie może to być jeden i ten sam
żadnego zarzutu przeciwko mojemu twierdzeniu. Albowiem rozum, który jedynie w' zastosowaniu wymaga rozróżnienia.
autorowie owej nauki pozostają także w tej sprawie wierni swej Jednak nie mogłem jej tutaj jeszcze tak zupełnie wykończyć,
idei tej nauki; nie rozróżniają pobudek, które tylko rozum nie przytaczając rozważań zupełnie innego rodzaju i nie
przedstawia sobie jako takie zupełnie a priori i które są we wywołując zamieszania w umyśle czytelnika. Z tego powodu
właściwym znaczeniu moralne, od empirycznych, które intelekt posłużyłem się zamiast nazwy «Krytyka czystego
tylko na mocy porównania doświadczeń wy-• nosi do praktycznego rozumu» nazwą «Uzasadnienie
[znaczenia] pojęć ogólnych, lecz rozważają je, DCIIIJ bez względu metafizyki moralności».
na różnicę ich źródeł, tylko według większej lub mniejszej ich Ponieważ jednak, po trzecie, metafizyka moralności, mimo
sumy (uważając wszystkie za jednorodne), i tworzą sobie tym odstraszającego tytułu, zyskać może wysoki stopień
sposobem swoje pojęcie z o b o w i ą z a n i a , które wprawdzie popularności i odpowiadać pospolitemu rozsądkowi, przeto
zgoła nie jest [pojęciem] moralnym, lecz takie ma uważam za pożyteczne odłączyć od niej to przygotowawcze
własności, jakich można wymagać w filozofii nie wydającej opracowanie podstaw, abym do wy- 392 wodów łatwiejszych
żadnych sądów o pochodzeniu wszystkich możliwych pojęć do zrozumienia nie musiał później txvj dołączać subtelności,
praktycznych, bez względu na to, czy one są a priori, czy też których nie da się w nim uniknąć.
tylko a posteriori. Obecne Uzasadnienie nie jest jednak niczym więcej, jak
tylko wyszukaniem i ustaleniem najwyższej za-
Kant, U. m. m. 2

9. 10 Przed-nouia
s a d y moralności —zadanie, które samo jest zajęciem
stanowiącym całość ze względu na swój cel i oddzielonym od
wszystkich innych poszukiwań etycznych. Wprawdzie
twierdzenia moje, dotyczące tej ważnej i dotychczas Rozdział I m
wcale jeszcze w sposób zadowalający nie rozstrzygniętej 39
zasadniczej kwestii, zyskałyby wiele światła przez Przejście w zakresie moralności od pospolitego poznania 3
zastosowanie tej samej zasady do całego syste-matu i rozumowego do poznania filozoficznego
potwierdziłyby się w wysokiej mierze dzięki Nigdzie w świecie, ani nawet w ogóle poza jego
dostateczności, jaką ona wszędzie się odznacza, jednak obrębem, niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy,
musiałem się wyrzec tej korzyści. Byłaby ona bowiem w którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą,
gruncie rzeczy bardziej samolubna aniżeli powszechnie oprócz jedynie dobrej woli. Rozsądek, dowcip, władza
użyteczna, ponieważ łatwość w zastosowaniu i pozorna sądzenia i jak tam się jeszcze mogą nazywać talenty
dostateczność pewnej zasady nie daje jeszcze wcale umysłu, albo odwaga, stanowczość, stałość w po-
całkowicie pewnego dowodu jej prawdziwości, a raczej stanowieniu, jako przymioty temperamentu, są bez
wywołuje pewną stronniczość, która sprawia, że nie wątpienia pod niejednym względem dobre i pożądane,
badamy i nie rozważamy jej z całą ścisłością samej w mogą jednak stać się także nadzwyczaj złe i szkodliwe,
sobie, bez jakiegokolwiek względu na jej skutek. jeżeli nie jest dobrą wola, która ma z tych darów przy-
[xvij W niniejszej pracy posiłkowałem się tą metodą, która rody robić użytek i której właściwa istota zwie się
zdaniem moim jest najodpowiedniejsza, jeżeli chcemy przeto ch ar a kt er e m . Tak samo rzecz się ma z da-
postępować drogą analityczną od pospolitego poznania do rami szczęścia. Władza, bogactwo, dobre imię, nawet
określenia najwyższej jego zasady, i znowu na odwrót zdrowie i cała pomyślność i zadowolenie ze swego stanu
drogą syntetyczną — od zbadania tej zasady i jej źródeł pod nazwą szczęśliwości wytwarzają śmiałość, aprzez to
do pospolitego poznania, w którym znajdujemy jej często także zuchwalstwo, jeżeli nie ma dobrej woli,
zastosowanie. Podział ten wypadł więc w następujący która ich wpływ na umysł (Gemiit), a stąd także całą
sposób: zasadę postępowania, prostuje i robi ogólnie celową;
1. R o z d z i a ł pi e r ws z y: Przejście w zakresie mo- nie mówiąc o tym, że rozumnemu i bezstronnemu wi-
ralności od pospolitego poznania rozumowego do po- dzowi nie może nigdy podobać się nawet widok
znania filozoficznego. ustawicznego dobrego powodzenia istoty, której nie
2. R o z d z i a ł dr ugi: Przejście od popularnej filozofii zdobi żaden rys czystej i dobrej woli. Zdaje się więc,
moralnej do metafizyki moralności. że dobra wola stanowi nawet warunek tego, by [czło-
3. R o z d z i a ł ' tr z e ci : Ostatni krok od metafizyki wiek] był godny szczęścia.
moralności do krytyki czystego praktycznego rozumu. Niektóre przymioty wspomagają tę dobrą wolę i
mogą dzieło jej znacznie ułatwić, a mimo to nie po-
2*

10. 12 /. Przejście do poznania filozoficznego
Przejście do poznania filozoficznego 13
394 siadają żadnej bezwzględnej wartości wewnętrznej, lecz
wymagają zawsze jeszcze dobrej woli, która ogranicza ów do tej wartości nic dodać ani też nic jej ująć. Byłaby
wielki szacunek, jaki zresztą słusznie dla nich żywimy, i ona poniekąd tylko oprawą, żeby się móc dobrą wolą
nie pozwala uważać ich za bezwzględnie dobre. Umiar- łatwiej posługiwać w codziennym postępowaniu lub
kowanie w afektach i namiętnościach, panowanie nad zwrócić na nią uwagę tych, którzy nie są jeszcze w do
sobą i trzeźwa rozwaga są nie tylko pod różnymi wzglę- statecznej mierze znawcami, nie zaś, żeby zalecać ją
dami dobre, lecz zdają się nawet stanowić część we- znawcom i wartość jej oznaczyć.
wnętrznej wartości osoby; ale daleko do tego, abyśmy je
w
mogli uznać za dobre (jakkolwiek starożytni bez-
Wszelako ta idea absolutnej wartości samej woli, bez
względnie j e uwielbiali). Albowiem bez zasad dobrej
uwzględnienia przy jej ocenianiu jakiejś korzyści, mieści w
woli mogą się one stać w najwyższym stopniu złe,
sobie coś tak niezwykłego, że mimo iż pospolity rozum
[3] a zimna krew złoczyńcy robi go nie tylko daleko nie-
całkowicie się na nią 1 zgadza, musi jednak powstać
bezpieczniejszym, ale także bezpośrednio w naszych
podejrzenie, że u jej podłoża kryje się może tylko
oczach jeszcze wstrętniejszym, aniżeli wydawałby się
górnolotna fantastyczność i złe zrozumienie celu, w jakim
nam bez niej.
przyroda dołączyła do naszej woli rozum jako 395
Dobra wola nie jest dobra ze względu na swoje dzieła
kierownika. Przeto zajmiemy się zbadaniem tej idei z tego
i skutki ani ze względu na swą zdatność do osiągnięcia
punktu widzenia.
jakiegoś zamierzonego celu, lecz jedynie przez chcenie,
Jeśli chodzi o przyrodzone zdolności istoty zorga-
tj. sama w sobie, i sama w sobie rozważana musi być bez
nizowanej, tj. celowo przystosowanej do życia, to przyjmijmy
porównania znacznie wyżej ceniona aniżeli wszystko,
za zasadę, że znajdujemy w niej tylko takie narzędzia do
cokolwiek dzięki niej może być dokonane na korzyść
jakiegokolwiek celu, które są do tego celu najstosowniejsze
jakiejś skłonności, nawet—jeżeli kto woli — na korzyść
i najbardziej mu odpowiadają. Gdyby więc w istocie
sumy wszystkich skłonności. Jakkolwiek z powodu
posiadającej rozum i wolę właściwym celem przyrody było jej
szczególnej nieprzychylności losu albo wskutek skąpego
utrzymanie, dobre powodzenie, słowem jej
uposażenia przez macoszą przyrodę woli tej zbywałoby
szczęśliwość, to przyroda poczyniłaby bardzo złe
zupełnie na możności przeprowadzenia swego zamiaru,
przygotowania do tego celu obierając rozum stworzenia na
gdyby pomimo najsilniejszego starania nic nie zdziałała i
wykonawcę tego zamiaru. Albowiem wszystkie czynności,
gdyby pozostała tylko sama dobra wola (naturalnie
które istota ta ma wykonać, i całe prawidło jej zachowania
niejako samo tylko życzenie, ale jako użycie wszystkich
się wyznaczałby jej znacznie m dokładniej instynkt, i cel
środków, o ile są one w naszej mocy), to mimo to
ów dałby się przez to daleko pewniej osiągnąć, aniżeli stać
jaśniałaby ona jak klejnot sama przez się, jako coś, co
się to może kiedykolwiek za pomocą rozumu. A gdyby
swoją pełną wartość posiada samo w sobie. Użyteczność
nawet stworzenie uprzywilejowane otrzymało nadto rozum,
lub bezowocność nie może
to musiałby on
1
Scil. na tę ideę.

11. 14 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejście do poznania filozoficznego 10
służyć mu tylko do tego, żeby rozmyślało o swych nosić rozum dla osiągnięcia szczęśliwości i zadowolenia z
szczęśliwych darach przyrodzonych, podziwiało je, cie- życia, a nawet je ujemnie oceniają, nie ma bynajmniej
szyło się nimi i dziękowało za nie dobroczynnej przy- zgryźliwości lub niewdzięczności wobec dobroci rządów
czynie, nie zaś, żeby poddawało swą władzę pożądania świata, ale że sądy te opierają się w sposób ukryty na idei
pod panowanie owego słabego i zwodniczego kierownika innego celu jego istnienia, do którego, a nie do
i psuło zamiar przyrody; jednym słowem, przyroda nie szczęśliwości, rozum jest właściwie przeznaczony i któ-
byłaby do tego dopuściła, aby rozum zawodził w remu dlatego, jako najwyższemu warunkowi, najczęściej
praktycznym użyciu i swym nieudolnym musi ustępować osobisty cel człowieka.
pojmowaniem rzeczy odważał się jej zakreślać nawet Ponieważ mimo wszystko rozum dostał się nam w
plan szczęśliwości i środków do niej prowadzących; udziale jako władza praktyczna, tj. taka, która ma r
przyroda byłaby się sama podjęła nie tylko w.yboru wpływać na wolę, choć nie jest dość zdatny do tego, by
celów, ale także środków, i z mądrą przezornością pewnie kierować wolą z uwagi na jej przedmioty i
powierzyłaby oba wyłącznie instynktowi. zaspokojenie wszystkich potrzeb (które po części sam
W istocie przekonujemy się również, że im więcej pomnaża), a do tego celu daleko pewniej prowadziłby
rozum ucywilizowany oddaje się dążeniu do używania wrodzony instynkt — przeto prawdziwym przeznaczeniem
życia i szczęśliwości, tym bardziej człowiek oddala się rozumu musi być wytworzenie woli dobrej, może nie
od [stanu] prawdziwego zadowolenia; stąd u wielu, i to j a k o ś r o d k a do innego celu, ale samej w sobie, do
najbardziej doświadczonych w jego użyciu, jeżeli czego był koniecznie potrzebny rozum, jeżeli przyroda w
[«] tylko są dość otwarci, żeby się do tego przyznać, po- rozdzielaniu swych darów postępowała wszędzie celowo.
wstaje pewien stopień mizologii, tj. nienawiści do Wola ta nie może być wprawdzie jedynym i całkowitym
rozumu, ponieważ po obliczeniu całej korzyści, jaką dobrem, musi jednakże być dobrem najwyższym i
ciągną, nie powiem: z wynalazku wszelkich sztuk po- warunkiem wszystkiego innego, nawet każdego
spolitego zbytku, ale nawet z nauk (które wydają im się pragnienia szczęśliwości. W tym wypadku da się z
ostatecznie także zbytkiem, na jaki rozsądek sobie mądrością przyrody doskonale pogodzić to, że, jak
pozwala), dochodzą jednak do przekonania, że spostrzegamy, kultura rozumu, potrzebna do pierwszego
3% w istocie ściągnęli tylko na siebie więcej kłopotu, aniżeli i bezwarunkowego celu, ogranicza — przynajmniej w
zyskali na szczęśliwości. I ostatecznie temu pospolitemu tym życiu — w rozmaity sposób osiągnięcie celu
rodzajowi ludzi, który bardziej poddaje się kierownictwu drugiego, zawsze warunkowego, mianowicie
samego przyrodzonego instynktu, a rozumowi nie szczęśliwości, a nawet może je unicestwić, mimo że
pozwala wiele wpływać na swoje postępowanie, raczej przyroda nie postępuje w tym względzie niecelowo.
zazdroszczą, aniżeli go lekceważą. I o tyle trzeba Rozum bowiem, upatrujący swoje najwyższe prak-
przyznać, że w sądzie tych, którzy mocno powściągają tyczne przeznaczenie w ugruntowaniu dobrej woli,
chełpliwe wysławianie korzyści, jakie ma przy- przy urzeczywistnieniu tego zamiaru może tylko do-

12. 16 Przejście do poznania filozoficznego 17
/. Przejście do poznania filozoficznego
znać na swój sposób zadowolenia, mianowicie wskutek [8] niedoświadczonemu kupującemu, i tam, gdzie ruch jest
spełnienia celu, który znowu jeno rozum wyznacza, na-wet ożywiony, nie czyni też tego przezorny kupiec, lecz wobec
gdyby to miało być połączone z niejednym uszczerbkiem dla "każdego trzyma się ustalonej , powszechnej ceny, tak że
celów [wyznaczonych przez] skłonności. 397 Aby rozwinąć dziecko może u niego kupić równie dobrze jak każdy inny.
pojęcie woli, którą samą w sobie należy wysoko cenić, woli Znajdziemy więc u niego r z e t e l n ą obsługę; atoli to wcale
dobrej bez względu na dalszy cel, takiej, jaka mieści się już jeszcze nie wystarcza, żeby mniemać, iż kupiec postąpił tak z
w naturalnym zdrowym rozsądku i wymaga nie tyle obowiązku i na podstawie zasad rzetelności; wymagała
nauczania, ile raczej tylko oświecenia, pojęcie, stojące tego jego korzyść. Żeby natomiast miał ponad to jeszcze taką
zawsze na czele oceny całej wartości naszych czynów i bezpośrednią skłonność do kupujących, by niby z miłości nie
stanowiące warunek wszystkiego innego, zajmijmy się dać komuś pierwszeństwa przed innymi sprzedając mu po
pojęciem obow i ą z k u , zawierającym w sobie pojęcie niższej cenie — tego nie można tu przypuścić. A więc nie
dobrej woli, chociaż z pewnymi subiektywnymi postąpił tak ani z .obowiązku, ani z bezpośredniej
ograniczeniami i przeszkodami, które jej jednak wcale nie skłonności, lecz tylko dla własnej korzyści.
ukrywają i nie zmieniają nie do poznania, ale raczej przez Natomiast zachowywanie swego życia jest obowiązkiem, a
kontrast podnoszą [jej znaczenie] i w tym jaśniejszym nadto każdy człowiek ma jeszcze do tego bezpośrednią
przedstawiają ją świetle. skłonność. Ale przesadna troskliwość, z jaką olbrzymia
Pomijam tutaj wszelkie postępki, które poznajemy już większość ludzi o to się stara, nie posiada jeszcze z tego
jako przeciwne obowiązkowi, chociaż mogą być pożyteczne powodu wartości wewnętrznej, a jej maksyma — treści
w tym lub owym celu; albowiem odnośnie do nich nie moralnej. Utrzymują oni życie swoje 398 wprawdzie
powstaje zgoła pytanie, czy'dokonały się z o b o w i ą z k u , z g o d n i e z obowiązkiem, ale nie z obo- poi wiązku.
ponieważ mu się nawet sprzeciwiają. Pomijam również te Natomiast jeżeli komuś niepowodzenia i beznadziejna
postępki, które są zgodne z obowiązkiem, do których zgryzota odebrały zupełnie chęć do życia, jeżeli człowiek
jednak człowiek nie ma bezpośrednio żadnej skłonno ści, nieszczęśliwy a wielkiego serca, na swój los raczej oburzony,
a które jednak wykonywa, ponieważ pcha go do nich inna aniżeli upadły na duchu i załamany, życzy sobie śmierci, a
skłonność. Tutaj bo-[9] wiem da się łatwo rozróżnić, czy jednak życie swoje zachowuje, nie kochając go, nie ze
postępku zgodnego z obowiązkiem dokonano z skłonności lub bojaźni, ale z obowiązku: wtedy dopiero
o b o w i ą z k u , czy w samolubnym celu. Daleko trudniej jest maksyma jego ma treść
dostrzec tę różnicę tam, gdzie postępek odpowiada moralną.
obowiązkowi i [gdzie] prócz tego osobnik ma do niego Być dobroczynnym, gdzie tylko można, jest obo-
jeszcze b e z p o ś r e d n i ą ~ skłonność. Rzeczywiście wiązkiem, a prócz tego istnieją niektóre dusze tak
odpowiada np. wymogom obowiązku, żeby kupiec nie skłonne do współczucia, że nawet bez jakiejkolwiek
sprzedawał za drogo towaru innej pobudki próżności lub egoizmu znajdują upodo-
U.'M
v>

13. 18 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejicie do poznania filozoficznego 19
banie wewnętrzne w szerzeniu radości w swym otoczeniu, a lem ludzkości, czyż nie znalazłby on jeszcze w sobie źródła,
zadowolenie bliźnich, o ile jest ich dziełem, może im żeby nadać sobie samemu daleko większą wartość aniżeli ta,
sprawiać przyjemność. Twierdzę jednakowoż, że w tym którą posiada dobrotliwy temperament? Niewątpliwie, tu
wypadku postępek tego rodzaju, najbardziej nawet zgodny z właśnie zaczyna się ta wartość charakteru, który jest moralny i
obowiązkiem i miły, nie ma przecież prawdziwej wartości bez wszelkiego porównania najwyż- 399 szy, że czyni on dobrze
moralnej, lecz stoi na tym samym stopniu, co inne nie ze skłonności, ale z obowiązku. Zabezpieczyć swą własną
skłonności, np. skłonność do zachowania swej godności, szczęśliwość jest obowiązkiem (przynajmniej pośrednio),
która —jeżeli szczęśliwym sposobem tra.fi na to, co w samej albowiem brak mi zadowolenia ze swego stanu w natłoku
rzeczy służy powszechnemu dobru i odpowiada wielu trosk i wśród niezaspokojonych potrzeb łatwo
obowiązkowi, a więc godne jest szacunku — zasługuje na mógłby się stać wielką pokusą do u c h y b i e n i a obowią-
pochwałę i zachętę, ale nie na wielki szacunek; odpowiedniej zkom. Ale nawet pomijając tutaj wzgląd na obowiązek
maksymie brak bowiem treści moralnej, mianowicie wyko- każdy człowiek ma już sam z siebie ogromny wewnętrzny
nywania takich czynów nie ze skłonności, lecz z obowiązku. pociąg do szczęśliwości, ponieważ właśnie w tej idei sumują
Przypuśćmy więc, że ów przyjaciel ludzkości [ii] byłby się wszystkie skłonności. Tylko że przepis na szczęśliwość
przybity własną zgryzotą, która gasi wszelki udział w jest przeważnie tego rodzaju, iż nie zaspokaja wcale
losie drugich; miałby on zawsze jeszcze możność czynienia niektórych skłonności, a jednak człowiek nie może sobie
dobrze innym, doznającym biedy, ale cudza bieda nie pod nazwą szczęśliwości wyrobić żadnego określonego i
wzruszałaby go, ponieważ dostatecznie byłby zajęty własną. pewnego pojęcia o sumie zaspokojenia ich wszystkich; dlatego
I choć nie pobudza go do tego żadna skłonność, wyrywa się nie należy się dziwić temu, w jaki sposób jedna jedyna
jednak z tej zabijającej nieczułości i dokonuje czynu bez skłonność, określona co do tego, co obiecuje, i co do czasu,
jakiejkolwiek skłonności, li tylko z obowiązku; wtedy w którym możemy ją zaspokoić, może przeważyć jakąś
dopiero czyn ten posiada swą prawdziwą wartość moralną. chwiejną ideę, i jak człowiek, np. cierpiący na podagrę,
Co więcej: gdyby przyroda temu lub owemu w ogóle mało może chcieć zjeść to, co mu smakuje, i znosić [potem] cier-
współczucia wlała w serce, gdyby człowiek ten (zresztą pienia, jakie znosić może, ponieważ według swego
uczciwy) był z samego swego temperamentu zimny i obliczenia tutaj przynajmniej nie pozbawił się przyjemności
obojętny na cierpienia drugich, dlatego może, że sam chwili obecnej dla bezpodstawnej może nadziei szczęścia
wyposażony w szczególny dar cierpliwości i wytrwałej siły mającego tkwić w zdrowiu. Jednakowoż gdyby i w tym
wobec własnych cierpień to samo u każdego innego wypadku powszechna skłonność do szczęśliwości nie
przypuszcza lub nawet tego od niego wymaga; gdyby skłaniała jego woli, gdyby zdrowie nie wchodziło dla niego,
przyroda takiego człowieka (który zaiste nie byłbyjej naj- przynajmniej nie tak koniecznie, w skład tego obliczenia,
gorszym dziełem) nie stworzyła była właściwie przyjacie- pozostałoby jeszcze tutaj,

14. Przejście do poznania JUozojicznezo 21
20 /. frzejicie do poznania filozoficznego
jak we wszystkich innych wypadkach, prawo nakazujące [i3] na zasada woli w ogóle, jeżeli postępek dzieje się z obowiązku,
szczęśliwość swą popierać nie ze skłonności, lecz z obowiązku, bo wszelka materialna zasada została mu odjęta. Trzecie
i wtedy dopiero jego zachowanie ma właściwą wartość twierdzenie, jako wniosek z dwu poprzednich, wyraziłbym
moralną. następująco: o b o w i ą z e k je s t k o n i e c z n o ś c i ą czynu
Tak też należy bez wątpienia rozumieć miejsca Pisma wypływającego z poszanowania 1 prawa. Do pewnego
świętego, które nakazują kochać bliźniego swego, nawet przedmiotu jako skutku mojego zamierzonego czynu mogę
naszego wroga. Albowiem miłości ze skłonności nie mieć wprawdzie skłonność, nigdy jednak nie mogę mieć dla
można nakazać; ale czynienie dobrze z obowiązku, niego szacunku, a to dlatego, że jest on tylko skutkiem, a
jakkolwiek nie popycha do tego żadna skłonność, a nawet nie czynnością woli. Również nie mogę mieć szacunku dla.
przyrodzony i niepokonany wstręt temu się opiera, jest skłonności w ogóle, tak dla własnej jak dla cudzej, mogę ją co
p r a k t y c z n ą a n i e p atolog iczn ą miłością, tkwiącą w najwyżej w pierwszym wypadku pochwalać, w drugim
woli a nie w pociągu uczucia, w zasadach postępowania a niekiedy nawet lubić, tj. uważać za pomyślną dla mej
nie w tkliwym współczuciu, i tylko taka miłość może być własnej korzyści. Tylko to, co łączy się z moją wolą
przedmiotem nakazu. wyłącznie jako przyczyna, nigdy zaś jako skutek, co nie
Drugie twierdzenie brzmi: wartość moralna działania z służy mej skłonności, aleją przezwycięża, a przynajmniej
obowiązku tkwi ni e w zami arze, który przez nie ma być przy [dokonywaniu] wyboru zupełnie ją wy- nsj łącza z
urzeczywistniony, ale w maksymie, według której je obrachunku, a więc tylko prawo samo w sobie może być
postanawiamy, nie zależy więc ód rzeczywi-400 stości przedmiotem szacunku, a tym samym nakazem.
przedmiotu czynu, lecz tylko od z a s a d y woli, według Postępowanie z obowiązku ma całkowicie wyłączać wpływ
której czyn został wykonany, bez względu na wszelkie skłonności, a wraz z nią wszelki przedmiot woli; jedyną
przedmioty władzy pożądania. Że zamiary, które przy więc rzeczą, która mogłaby wolę skłaniać, jest: obiektywnie
postępowaniu mieć możemy, oraz ich skutki, jako cele i — prawo, a subiektywnie—czyste p osz ano w ani e tego
pobudki woli, nie mogą nadać czynom żadnej bezwzględnej praktycznego prawa, to znaczy maksyma *, że winienem być
i moralnej wartości, to wynika jasno z poprzednich mu posłuszny 401 nawet z uszczerbkiem dla wszystkich
wywodów. W czym może leżeć ta ti4j wartość, jeżeli nie moich skłonności.
może leżeć w woli dotyczącej ich oczekiwanego skutku?
Nie może ona leżeć nigdzie indziej, t y l k o w z a s a d z i e 1
Występującym w przekładzie dwom terminom: «szacunek» i
woli, bez względu na cele, które przez taki czyn osiągnąć «poszanowanie» odpowiada w oryginale jeden termin: Achtung.
możemy; albowiem wola znajduje się poniekąd na rozdrożu * Maksyma jest to subiektywna zasada woli; obiektywną
zasadą (tj. taką, która wszystkim istotom rozumnym służyłaby
pomiędzy swą zasadą a priori, która jest formalna, a swą
także subiektywnie za zasadę praktyczną, gdyby rozum panował
pobudką a posteriori, która jest materialna, a ponieważ coś ją w całej pełni nad władzą pożądania) jest praktyczne prawo.
przecież skłonić musi, przeto będzie ją musiała skłonić formal-

15. 22 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejście do poznania filozoficznego 23
Moralna wartość czynu nie leży w skutku, którego się po musi skłaniać wolę, żeby bezwzględnie i bez ograni-
nim spodziewamy, a więc nie leży też w jakiejkolwiek czenia dobrą mogła się nazywać? Ponieważ pozbawiłem
zasadzie postępowania, która musi czerpać swą pobudkę z wolę wszelkich popędów, które by dla niej mogły
tego oczekiwanego skutku. Albowiem wszystkie te skutki wyniknąć z poddania się jakiemukolwiek prawu, przeto
(przyjemny stan, a nawet przyczynienie się do cudzego nie pozostaje nic prócz ogólnej zgodności czynów z pra-
szczęścia) mogły być wywołane także przez inne przyczyny, wem w ogóle, która jedynie ma służyć woli za zasadę, tj.
nie była więc tu potrzebna wola istoty rozumnej, a tylko w nie powinienem nigdy inaczej postępować jak tylko tak,
niej możemy znaleźć najwyższe i bezwzględne dobro. Przeto ż e b y m mógł t a k ż e chcieć, a b y maksyma moja
nic innego, ale tylko samo p r z e d s t a w i e n i e prawa, k t ó r e stała się powszechnym prawem. Tutaj sama
[i6j co prawda w y s t ę p u j e j e d y n i e w i sto ci e rozumnej, zgodność z prawem w ogóle (bez podstawy jakiegoś
wtedy, kiedy ono, a nie oczekiwany skutek, jest pobudką prawa przeznaczonego dla pewnych postępków) jest tym,
woli, może stanowić to szczególne dobro, które nazywamy co służy woli za zasadę i służyć jej za nią musi, jeżeli
moralnym i które znajduje się już w samej osobie według obowiązek nie ma być w ogóle czczym marzeniem i
niego postępującej, a nie po skutku dopiero należy się go urojonym pojęciem; z tym zgadza się też całkowicie
spodziewać *. [n] Co to może być jednak za prawo, którego pospolity rozum ludzki w swej praktycznej ocenie i
przed-402 stawienie, nawet bez względu na oczekiwany uwzględnia zawsze wspomnianą zasadę.
skutek, Dajmy na to, że pytanie brzmi: czy będąc w kło-
[ potliwym położeniu nie wolno mi dać przyrzeczenia,
401 * Można by mi zarzucić, że używając wyrazu s z a c u n ek choć mam zamiar go nie dotrzymać? Łatwo tutaj od-
uciekam się tylko do mglistego uczucia, zamiast za pomocą
rozumowego pojęcia dać w tej kwestii wyraźne wyjaśnienie. różniam rozmaite znaczenia, jakie może mieć to py-
Atoli chociaż szacunek jest uczuciem, to nie jest on jednak chociaż jest do obu razem w czymś podobny. Przedmiotem
uczuciem nabytym, lecz s a m o d z i e l n i e wywołanym przez szacunku jest więc jedynie prawo, i to takie, które nakładamy
rozumowe pojęcie, a więc różniącym się gatunkowo od sobie sami, a jednak jako prawo w sobie konieczne. Jako prawu
wszystkich uczuć pierwszego rodzaju, dających się sprowadzić jesteśmy mu podlegli, nie pytając się miłości własnej; ale jako
do skłonności lub bojaźni. Co bezpośrednio poznaję jako prawo nadane przez nas samych jest ono wynikiem naszej woli i jest
określające moje postępowanie, to poznaję z szacunkiem, który pod pierwszym względem podobne do bojaźni, pod drugim —
oznacza tylko świadomość p o d p o r z ą d k o w a n i a mej woli do skłonności. Wszelki szacunek dla osoby jest wła-ściwie tylko
prawu, bez pośrednictwa innych wpływów na mój umysł. poszanowaniem prawa (uczciwości itd.), którego przykład ona
Bezpośrednie skłonienie woli przez prawo i świadomość tegoż nam daje. Ponieważ rozszerzenie naszych talentów uważamy
zwie się s z a c u n k i e m , tak że uważamy go za s k u t e k przez także za obowiązek, przeto też przedstawiamy sobie w osobie
prawo w podmiocie wywołany, a nie za jego pr z y c z y n ę. utalentowanej poniekąd przykład prawa (by przez ćwiczenia
Szacunek jest właściwie przedstawieniem wartości, która stać się pod tym względem podobnym do niej) i to stanowi
ogranicza moją miłość własną. Jest to więc coś, czego nie nasz szacunek. Wszelkie tak zwane zainteresowanie moralne
uważamy ani za przedmiot skłonności, ani bojafni, polega na poszanowaniu prawa.

16. 24 /. Przejście do poznania filozoficznego
Przejście do poznania filozoficznego 25
tanie, mianowicie, czy jest roztropnie, lub też czy jest że moja maksyma (wydobywania się przez nieprawdziwe
zgodne z powinnością dawać fałszywe przyrzeczenie. przyrzeczenie z kłopotliwego położenia) miałaby obo-
Pierwszy wypadek może bez wątpienia zachodzić często. wiązywać jako prawo powszechne (tak dla mnie, jak dla
Wprawdzie widzę dobrze, że nie wystarcza za pomocą drugich), i czy mógłbym też sobie powiedzieć: niech
tego wybiegu wydobyć się z obecnego kłopotu, ale trzeba każdy daje nieprawdziwe przyrzeczenie, jeżeli znajduje
dobrze rozważyć, czy z tego kłamstwa nie mogą dla mnie się w kłopotliwym położeniu, z którego w inny sposób
potem wyniknąć daleko większe niedogodności, aniżeli wybrnąć nie może? W ten sposób zaraz sobie uświa-
te, od których teraz się uwalniam, i że ponieważ skutki, damiam, że mogę wprawdzie chcieć kłamstwa, nigdy
mimo wszelką moją domniemaną p rzeb i eg łość, nie jednak powszechnego prawa kłamania; albowiem we-
dadzą się tak łatwo przewidzieć, żeby stracone raz dług takiego prawa nie istniałoby właściwie żadne
zaufanie nie mogło być dla mnie znacznie szkodliwsze, przyrzeczenie, ponieważ na próżno udawałbym wobec
niż wszelkie zło, którego teraz pragnę uniknąć, to czynie drugich, że chcę tak a tak postąpić w przyszłości, gdy
jest r o z t r o p n i e j postępować w tym wypadku według .oni temu i tak nie wierzą, a gdyby to nawet lekko-
powszechnej maksymy i wyrobić w sobie myślnie uczynili, oddaliby mi przecież wet za wet, a
przyzwyczajenie, by przyrzekać jedynie wtedy, gdy się więc moja maksyma, skoro stałaby się prawem po-
zamierza dotrzymać obietnicy. Ale wnet staje mi się tutaj wszechnym, musiałaby sama siebie zniszczyć.
jasne, że taka maksyma ma jednak za podstawę zawsze
Zatem do rozstrzygnięcia, co mam czynić, żeby moja
tylko kłopotliwe następstwa. A przecież jest to całkiem
wola była moralnie dobra, nie potrzebuję wcale 1201 wielkiej
coś innego być prawdomównym z obowiązku, aniżeli
przenikliwości. Niedoświadczony co do biegu rzeczy w
być nim z obawy przed szkodliwymi skutkami: albowiem
świecie, niezdolny do tego, żeby być przygotowanym na
w pierwszym wypadku pojęcie czynu samego w sobie
wszelkie przypadki, pytam sam siebie tylko: czy możesz
zawierajuż prawo dla mnie, podczas gdy w drugim muszę
chcieć także, żeby maksyma twoja stała się powszechnym
dopiero z innego punktu widzenia rozpa-
prawem? Jeżeli nie, to należy ją odrzucić, i to nie dla jakiejś
U9j trzyć, jakie skutki dla mnie łączyć się z nim będą. Jeżeli
szkody, która dla ciebie lub dla innych może z niej
bowiem odstąpię od zasady obowiązku, wówczas czyn
wyniknąć, ale dlatego, że nie może ona wejść jako zasada w
mój jest z wszelką pewnością zły, jeżeli zaś sprze-
skład możliwego powszechnego prawodawstwa. A do
403 niewierze się mojej maksymie roztropności, to może mi
poszanowania tego prawa zmusza mię bezpośrednio rozum.
to jednak niekiedy przynieść znaczną korzyść, chociaż
Wprawdzie obecnie jeszcze nie pojmuję, na czym to
naturalnie bezpieczniej jest przy niej pozostać. Tym-
poszanowanie się opiera (co niechaj filozof zbada), ale
czasem, chcąc przekonać się w najkrótszy, a jednak nie-
przynajmniej tyle rozumiem, że jest to cenienie wartości,
omylny sposób, jaką odpowiedź należy dać na pytanie,
która znacznie przewyższa wszelką wartość tego, co się ceni
czy kłamliwe przyrzeczenie zgadza się z obowiązkiem,
dzięki skłonności, i że konieczność moich czynów z czy-
pytam się samego siebie: czy byłbym zadowolony z tego,
Kant, U. m. m. 3

17. Przejście do poznania filozoficznego 27
26 /. Przejście do poznania flozojicznei>o
stego poszanowania prawa praktycznego jest tym, co telny, czy to dlatego, że chce się wadzić ze swym sumieniem
stanowi obowiązek, i przed tym obowiązkiem musi lub innymi wymogami co do tego, co powinno [22] się
ustąpić każda inna pobudka, ponieważ jest on warun- nazywać słusznym, czy też dlatego, że chce szczerze określić
kiem woli, która jest s a m a w sobie dobra, której wartość czynów dla pouczenia samego siebie, i — co
wartość wszystko przeważa. najważniejsze — może on wtedy równie dobrze spodziewać
Tak więc w poznaniu prostego rozumu ludzkiego pod się, że określenie jego wypadnie trafnie, jak może to sobie
względem moralnym doszliśmy aż do jego zasady, której nie obiecywać tylko filozof, a nawet ma co do tego niemal
pojmuje on wprawdzie odrębnie w tak ogólnej formie, ale jeszcze większą pewność niż filozof, który nie może mieć
przecież w każdej chwili rzeczywiście ma ją na myśli i przecież żadnej innej zasady niż on, a mnóstwem obcych, do
używa jej jako miernika swej oceny. I2i] Byłoby tutaj łatwo rzeczy nienależących rozważań może swój sąd zagmatwać i
wykazać, jak rozum z tą busolą 404 w ręku potrafi we spaczyć jego kierunek. Czy nie byłoby więc bardziej
wszystkich nadarzających się wypadkach bardzo dobrze wskazane poprzestać w rzeczach moralnych na pospolitym
rozróżnić, co jest dobre a co złe, co zgodne z obowiązkiem sądzie rozumowym, a filozofię stosować co najwyżej tylko w
albo mu przeciwne, jeżeli tylko, nie ucząc go zgoła nic tym celu, żeby systemat etyki przedstawić tym dokładniej i
nowego, zwrócimy jego uwagę na własną jego zasadę, jak zrozumiałej, tudzież prawidła jej określić dogodniej do
to czynił Sokrates; że więc nie potrzeba żadnej nauki i stosowania (a jeszcze więcej do dysputowa-nia), nie zaś,
filozofii, żeby wiedzieć, co należy czynić, aby być żeby nawet dla celów praktycznych odwodzić pospolity
uczciwym i dobrym, a nawet mądrym i cnotliwym. Można rozsądek od jego szczęśliwej prostoty i sprowadzić go za
by się już z góry domyślać, że znajomość tego, co pomocą filozofii na nową drogę dociekań i pouczeń?
człowiek powinien czynić, a więc i wiedzieć, będzie rzeczą Niewinność jest rzeczą, wspaniałą, ale jest znowu bardzo
każdego, nawet najbardziej pospolitego człowieka. Można źle, że nie da się ona prawdziwie zachować 405 i łatwo ulega
też nie be/, pewnego podziwu zauważyć, jak znaczne pokusom. Dlatego nawet mądrość — która zresztą może
pierwszeństwo w pospolitym ludzkim rozsądku ma bardziej polega na pewnym sposobie postępowania aniżeli na
praktyczna władza sądzenia przed teoretyczną. Jeżeli w tej wiedzy — wymaga także nauki, nie po to, żeby się od niej
ostatniej pospolity rozum poważy się oddalić od praw uczyć, ale żeby jej [23] przepisom wyjednać przyjęcie i
doświadczalnych i od spostrzeżeń zmysłowych, to trwałość im zabezpieczyć. W postaci swych potrzeb i
popada w same rzeczy niepojęte i w sprzeczności z samym skłonności, których całkowite zaspokojenie człowiek obejmuje
sobą, a co najmniej w chaos niepewności, ciemności i nazwą szczęśliwości, wyczuwa on w sobie samym potężny
niestałości. W praktyce zaś władza oceny zaczyna sic czynnik równoważący wszystkie nakazy obowiązku, które
właśnie dopiero wtedy objawiać wcale korzystnie, gdy rozum przedstawia mu jako tak godne poszanowania.
pospolity rozsądek odłączy wszystkie zmysłowe pobudki od Rozum,
praw praktycznych. Wtedy staje się on nawet sub- 3*

18. 28 /. Przijście do poznania filozoficznego
nie obiecując przy tym nic skłonnościom, nakazuje swoje
przepisy nieodparcie, a więc poniekąd z odsunięciem na
dalszy plan i niezważaniem na owe roszczenia tak
niepohamowane, a przy tym na pozór tak słuszne (które nie
dają się usunąć żadnym nakazem). Z tego wynika zaś 406
n a t u r a l n a d ialek ty k a, tj. pociąg do mędrkowania R o z d z i a ł II
przeciwko owym ścisłym prawom obowiązku, do
podawania w wątpliwość ich doniosłości, a przynajmniej Przejście od popularnej filozofii moralnej do
metafizyki moralności
ich czystości i ścisłości, oraz do przystosowywania ich w [25]
miarę możności do naszych życzeń i skłonności, tj. do
niszczenia ich z gruntu i pozbawiania ich całej powagi, Jeżeli nasze dotychczasowe pojęcie obowiązku wy-
czego przecież nawet pospolity praktyczny rozum prowadziliśmy z pospolitego użycia naszego praktycznego
ostatecznie pochwalać nie może. Tak więc nie jakaś potrzeba rozumu, to nie należy z tego bynajmniej wysnuwać
spekulacji (która nie nasuwa się nigdy, dopóki rozum wniosku, jakobyśmy traktowali je jako pojęcie do-
poprzestaje na tym, że jest tylko zdrowym rozumem), ale świadczalne. Przeciwnie, gdy zwracamy uwagę na za-
same względy praktyczne pobudzają p r o s t y r o z u m chowanie się ludzi, o którym poucza nas doświadczenie,
ludzki do przekroczenia swego zakresu i wkroczenia na natrafiamy na częste i, co sami przyznajemy, słuszne
pole praktycznej filozofii, by tam dowiedzieć się i pouczyć utyskiwania, że nie można przytoczyć żadnych pewnych
wyraźnie o źródle swej zasady oraz o trafnym jej okre-[24] przykładów usposobienia do postępowania z czystego
śleniu w przeciwieństwie do maksym opierających się na obowiązku, do tego stopnia, że chociaż niejedno może dzieje
potrzebie i skłonności, po to, aby wydobyć się z kłopotliwej się zgodnie z tym, co o b o w i ą z e k nakazuje, to jednak
sytuacji wypływającej z obustronnych pretensji i nie narazić zawsze jeszcze jest wątpliwe, czy dzieje się to naprawdę z
się na niebezpieczeństwo utraty wszystkich prawdziwych obowiązku, czy więc posiada wartość moralną. Dlatego
zasad moralnych wskutek dwuznaczności, w jaką popada. A istnieli zawsze filozofowie, którzy wręcz zaprzeczali
zatem tak samo w praktycznym prostym rozumie, w miarę rzeczywistości tego usposobienia w postępowaniu moralnym i
jak on sam siebie kształci, niepostrzeżenie rozwija się pewna przypisywali wszystko mniej lub więcej wysubtelnionej
di alektyk a, która go zmusza do szukania pomocy w miłości własnej, nie podając jednak z tego powodu w
filozofii, jak mu się to przytrafia w teoretycznym użytku, i wątpliwość trafności pojęcia moralności, a podnosząc raczej z
dlatego też praktyczny rozum, tak samo jak teoretyczny, serdecznym pożałowaniem ułomność i obłudę natury ludzkiej,
nigdzie indziej nie znajdzie zapewne zaspokojenia jak która wprawdzie jest dość szlachetna, aby tak czci- [26}
tylko w dokładnej krytyce naszego rozumu. godną ideę wziąć sobie za wzór postępowania, jednakowoż
zarazem zbyt słaba, żeby się jej trzymać, a rozumu, który
jej za prawodawcę służyć powinien, tylko do tego używa,
aby zaspokoić skłonności, czy to po-

19. Przejście do metafizyki moralności 31
30 //. Przejście do metafizyki moralności
jedynczo, czy w najlepszym razie w największej ich biegom, natrafiamy wszędzie na to kochane własne ja, które
zgodności pomiędzy sobą. się zawsze wysuwa na czoło. Na nim to, a nie na ścisłym
W istocie jest rzeczą zgolą niemożliwą stwierdzić z nakazie obowiązku, który nieraz wymaga zaparcia się siebie,
407
wszelką pewnością za pomocą doświadczenia choćby jeden opiera się ich zamiar. Nie trzeba też być wcale
tylko wypadek, w którym maksyma postępowania, zgodnego nieprzyjacielem cnoty, ale tylko chłodnym obserwatorem,
zresztą z obowiązkiem, polegałaby jedynie na podstawach który najżywszego nawet pożądania dobra nie uważa od razu
moralnych i na przedstawieniu sobie swego obowiązku. za jego rzeczywistość, żeby w pewnych chwilach
Zdarza się bowiem wprawdzie, że przy najdokładniejszym (szczególniej z postępem lat i z władzą sądzenia przez
badaniu samych siebie nie znajdujemy zgoła nic takiego, co doświadczenie po części wyćwiczoną, po części do
prócz moralnej podstawy obowiązku mogłoby być dość silne, obserwacji wyostrzoną) zwątpić o tym, czy też rzeczywiście
żeby nas skłonić do tego lub owego czynu i do tak wielkiego znajduje się w świecie jakaś prawdziwa cnota. I tutaj nic nie
poświęcenia. Z tego nie można jednak z pewnością wnosić, może nas uchso-nić przed zupełnym odstąpieniem od
że rzeczywiście żadna skryta pobudka miłości własnej, naszych idei obowiązku ani zachować w duszy naszej
jedynie podszywająca się pod ową ideę, nie była właściwą uzasadnionego szacunku dla jego prawa, jak tylko jasne
skłaniającą przyczyną woli. W zamian za to pochlebiamy przekonanie, że chociażby nawet nigdy nie istniały czyny
sobie, chętnie przypisując sobie błędnie , wypływa- 408 jące z tak czystych źródeł, tutaj jednak wcale
szlachetniejszą pobudkę, w istocie zaś nawet przez nie o to [28] chodzi, czy to lub owo się dzieje, ale o to, że
najusilniejsze badanie nie możemy nigdy w pełni dociec rozum sam przez się i niezależnie od wszystkich zjawisk na-
ukrytych bodźców, ponieważ, gdy o moralnej wartości mowa, ką^uje, co dziać się powinno. Domaga się więc czynów, na
nie chodzi o czyny, które widzimy, ale o owe wewnętrzne ich które świat dotychczas nie dał jeszcze przykładów, o których
zasady, których nie widzimy. [27] Tym, którzy wszelką wykonalności ten, kto wszystko na doświadczeniu opiera,
moralność wyśmiewają jako czyste urojenie ludzkiej mógłby nawet bardzo powątpiewać, które wszelako rozum
wyobraźni, która wskutek zarozumiałości sama siebie chce nieodparcie nakazuje. Choćby nawet dotychczas nie było ani
przewyższyć, nie można również oddać bardziej pożądanej jednego rzetelnego przyjaciela, to niemniej można np.
usługi, jak przystając na ich zdanie, że jedynie z domagać się od każdego człowieka czystej rzetelności w
doświadczenia należało wyprowadzić pojęcia obowiązku przyjaźni, ponieważ obowiązek ten, jako obowiązek w ogóle,
(podobnie jak z wygody wmawiamy sobie chętnie, że tak leży przed wszelkim doświadczeniem w idei rozumu,
samo rzecz się ma także ze wszystkimi innymi pojęciami); skłaniającego wolę za pomocą zasad a priori.
przygotowujemy im bowiem wówczas pełny triumf. Z Dodajmy, że jeżeli nie chce się pojęciu moralności
miłości do ludzi skłonny jestem przyznać, że stosunkowo odmawiać zgoła wszelkiej prawdy i odniesienia do ja-
największa część naszych postępków odpowiada obowiąz- kiegokolwiek możliwego przedmiotu, to trzeba przyznać,
kowi; ale przyglądając się bliżej ich zamysłom i za- iż prawo jego ma tak rozległe znaczenie, że musi

20. 32 //. Pr&jście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 33
posiadać ważność nie tylko dla ludzi, ale dla wszystkich nakazuje, unaoczniają to, co praktyczne prawidło ogólniej
rozumnych i s t o t w ogóle, nie tylko w przypadkowych wyraża, nie mogą jednak nigdy upoważnić do pomijania
okolicznościach i z wyjątkami, ale bezwzględnie ich prawdziwego pierwowzoru (Original), leżącego w
koniecznie: wtedy jest jasne, że żadne doświadczenie nie rozumie, i do kierowania się przykładami.
może dać powodu do wnioskowania choćby tylko o Jeżeli więc nie istnieje żadna istotna (echt) naj-
możliwości takich praw apodyktycz-[29] nych. Albowiem wyższa zasada moralności, która nie musiałaby polegać
jakim prawem dla tego, co posiada ważność może tylko w tylko na czystym rozumie, niezależnie od wszelkiego
przypadkowych warunkach ludzkich, możemy wyjednać doświadczenia, to uważam za zbyteczne nawet pytać
nieograniczony szacunek jako dla powszechnego przepisu się, czy należy w sposób ogólny (in abstracto) wykładać
[obowiązującego] każdą naturę rozumną i jak mielibyśmy pojęcia te tak, jak one są pewne a priori, razem z nale-
uważać prawa, określające n a s z ą wolę, za prawa określające żącymi do nich zasadami—jeżeli poznanie ma się różnić
wolę rozumnej istoty w ogóle i jedynie jako takie także naszą od pospolitego i nazywać się filozoficznym. Atoli w
własną, gdyby były one tylko empiryczne i nie pochodziły naszych czasach nie będzie to może zbyteczne. Gdy-
całkowicie a priori z czystego, ale praktycznego rozumu? byśmy bowiem zbierali głosy, czy należy przyznać
Nie można by się też moralności gorzej przysłużyć, jak pierwszeństwo czystemu, od wszelkich pierwiastków
chcąc ją wyprowadzić z przykładów. Albowiem każdy empirycznych odłączonemu poznaniu rozumowemu, a
przykład, który ma mi ją przedstawiać, musi sam wprzód więc metafizyce moralności, czy też popularnej prak-
zostać oceniony według zasad moralności, czy też jest tycznej filozofii, to łatwo odgadnąć, na którą stronę
godzien służyć za pierwotny przykład, tj. za wzór, nie może zdania by się przechyliły.
zaś bynajmniej dostarczyć z góry jej pojęcia. Nawet To zniżenie się do pojęć używanych przez lud jest w
Świętego z Ewangelii musimy najprzód porównać z samej rzeczy bardzo chwalebne, jeżeli wzniesienie się do
własnym ideałem moralnej doskonałości, zanim go za zasad czystego rozumu dojconało się już przedtem i zostało
takiego uznamy; mówi on też o sobie: dlaczego osiągnięte ku zupełnemu zadowoleniu, a to znaczyłoby:
nazywacie mnie (którego widzicie) dobrym? nikt nie jest najpierw oprzeć etykę na metafizyce, pij a potem, gdy już
dobrym (pierwowzorem dobra), 409 tylko jeden Bóg jest ustalona, przez popularność wprowadzić ją w świat
(którego nie widzicie). Skąd zaś mamy pojęcie Boga jako (Eingang mnchaffen). Jest zaś w najwyższym stopniu
najwyższego dobra? Jedynie z idei, którą rozum tworzy a niedorzeczne starać się o popularność już w początkach
priori o moralnej doskonałości i z pojęciem wolnej woli badania, od których cała trafność zasad zawisła. Takie
nierozdzielnie łączy. Naśladowanie wcale nie występuje w postępowanie nie tylko nie może sobie rościć prawa do
dziedzinie moralności, poi a przykłady służą tylko do nadzwyczaj rzadkiej zasługi prawdziwej filozoficznej
zachęty, tj. wykluczają wszelką wątpliwość co do popularności, gdyż nie jest to zgoła żadną sztuką być dla
wykonalności tego, co prawo wszystkich zrozumiałym, jeżeli się zrzeka przy tym
wszelkiego

21. 34 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 35
gruntownego zrozumienia, ale ujawnia ono także wstrętną do pełnej doskonałości, a publiczność domagającą się
mieszaninę pozbieranych spostrzeżeń i pół-mędrkujących popularności będzie się pocieszać nadzieją, aż do
zasad, którymi puste głowy się delektują, ponieważ jest to zakończenia tego przedsięwzięcia.
przecież czymś wcale dogodnym dla codziennej gadaniny; Taka całkiem odosobniona metafizyka moralności, nie
jednak ludzie rozumni wyczuwają w tym zamęt i nie mogąc pomieszana z żadną antropologią, z żadną teologią, [33] z
sobie dać rady, z niezadowoleniem odwracają oczy. Mimo to żadną fizyką lub hiperfizyką, tym bardziej z utajonymi
filozofowie, którzy dobrze ten blichtr przejrzeli, znajdują jakościami (które można by nazwać hipofizycznymi), jest nie
mało po-410 słuchu, jeżeli na pewien czas wyrzekają się owej tylko niezbędnym podłożem wszelkiego teoretycznego,
rzekomej popularności, by dopiero po osiągnięciu dokład- dokładnie określonego poznania obowiązków, ale zarazem
nego zrozumienia móc być popularnymi w sposób wymogiem największej wagi dla rzeczywistego wykonania
uprawniony. ich przepisów. Albowiem przedstawienie obowiązku i w
Trzeba się tylko przyjrzeć szkicom z zakresu etyki w ogóle prawa moralnego, czyste i nie zmieszane z żadnym
owym ulubionym guście, a znajdzie się w nich w dziwnym obcym dodatkiem bodźców empirycznych, wywiera na serce
pomieszaniu raz szczególne przeznaczenie natury ludzkiej człowieka drogą samego rozumu (który przy tym po raz
(niekiedy także ideę rozumnej natury U2j w ogóle), drugi pierwszy uświadamia sobie, że sam w sobie może być także
raz doskonałość, to znowu szczęśliwość, tu moralne praktyczny) daleko potężniejszy wpływ, aniżeli wszystkie
uczucie, tam bojaźń bożą, z tego coś, z tamtego także coś, inne pobudki *, jakie można by zebrać z pola empi- 411
ale nikomu nie przyjdzie na myśl zapytać się, czy zasad
moralności należy w ogóle szukać w znajomości natury (i to do natury ludzkiej). Nazwa ta przypomina nam też zaraz, że
ludzkiej (którą przecież tylko z doświadczenia mieć możemy). zasady moralne nie mogą opierać się na właściwościach natury
ludzkiej, lecz muszą a priori na sobie polegać, z nich zaś muszą
A jeżeli nie, jeżeli zasady te całkowicie a priori, w sposób się dać wyprowadzić praktyczne prawidła dla każdej rozumnej
wolny od wszelkich empirycznych pierwiastków znaleźć natury, a więc także dla ludzkiej.
można wyłącznie w czystych pojęciach rozumowych i * Posiadam list od zmarłego już znakomitego filozofa
nigdzie indziej, nawet najdrobniejszej ich części, w takim S u l z e r a , w którym pyta on mnie: co też może być przyczyną
razie trzeba sobie postanowić, że się raczej zupełnie tego, że nauki, do cnoty się odnoszące, chociaż są dla rozumu tak
przekonywające, jednak tak mało skutków wywierają. Spóźniłem
wyodrębni to poszukiwanie jako czystą praktyczną filozofię się z odpowiedzią, bo starałem się ją zrobić wyczerpującą. Atoli
albo (jeżeli się godzi wymienić tak osławioną nazwę) jako nie brzmi ona inaczej, jak tylko tak, że nauczyciele sami nie
metafizykę moralności * i doprowadzi je samo w sobie uporządkowali swych pojęć i chcąc rzecz za dobrze zrobić, psują
ją przez to, że wyszukują wszędzie pobudki do moralnego dobra,
* Można, jeżeli kto chce (tak ja k odróżniamy czystą ma- żeby sporządzić dość silne lekarstwo. Albowiem najpospolitsze
tematykę od stosowanej, czystą logikę od stosowanej) odróżnić spostrzeżenie pokazuje, że jeżeli przedstawiamy sobie prawy
także czystą filozofię moralności (metafizykę) od stosowanej postępek przez niezłomną duszę spełniony bez wszelkiego
zamiaru osiągnięcia

22. 36 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 37
rycznego; dzięki temu rozum, świadomy swej godności, a nawet określić zakres tego całego praktycznego, czyli
gardzi nimi i może je powoli opanować, natomiast taka czystego poznania rozumowego, tj. całą władzę czystego
etyka mieszana, składająca się z pobudek uczuć i praktycznego rozumu. Tutaj nie trzeba jednak, jak na to
skłonności a zarazem z pojęć rozumowych, sprawia, może zezwala spekulatywna filozofia i co nawet uważa
[34] że człowiek (das Gemilt) staje się chwiejny w obliczu niekiedy za konieczne, uzależniać zasady od szczególnej
pobudek, które nie dadzą się podciągnąć pod żadną natury ludzkiego rozumu, lecz dlatego, 412 że prawa moralne
zasadę i mogą prowadzić tylko całkiem przypadkowo do mają w ogóle obowiązywać każdą istotę rozumną, trzeba je
dobrego, częściej jednak także do złego. wyprowadzić z samego ogólnego pojęcia rozumnej istoty w
Z powyższych wywodów wynika, że wszystkie po- ogóle i w ten sposób wszelką etykę, dla której
jęcia moralne mają swe siedlisko i źródło całkowicie a zastosowania do człowieka potrzeba antropologii,
priori w rozumie, i to tak samo w prostym rozumie wyłożyć najpierw całkiem niezależnie od niej jako czystą
ludzkim Jak i w rozumie w najwyższym stopniu speku- filozofię, tj. jako metafizykę (co w tym rodzaju zupełnie
latywnym, że nie możemy wywieść ich przy pomocy odosobnionych po-znań da się też doskonale zrobić). Trzeba
abstrakcji z żadnego empirycznego, a więc tylko przy- przy tym dobrze pamiętać, że bez jej posiadania nie tylko
padkowego poznania; że właśnie na tej czystości ich jest rzeczą daremną dla [uzyskania] spekulatywnej oceny
pochodzenia polega ich godność, dzięki której mogą one dokładnie określać we wszystkim, co należy do obowiązku,
służyć nam za najwyższe praktyczne zasady; że zawsze to, co w obowiązku jest moralne, ale że nawet w pospolitym
odbieramy im tyle z ich prawdziwego wpływu i nie- tylko i praktycznym użyciu, przede wszystkim w moralnym
ograniczonej wartości czynów, ile udzielamy im pier- pouczaniu niemożliwe jest bez niej oprzeć moralność na jej
wiastka empirycznego; że wymaga tego nie tylko naj- prawdziwych zasadach i przez to wytworzyć czyste moralne
większa konieczność [uwzględniana] w zamierzeniach usposobienie (Gesinnungen) i wszczepić je w serca dla naj-
teoretyczny:h, tam gdzie chodzi tylko o spekulację, wyższego dobra świata.
psi ale także dla praktyki jest w najwyższym stopniu ważne, Chcąc jednak w tym opracowaniu postępować we- [36j
by czerpać jej * pojęcia i prawa z czystego rozumu, dług naturalnych stopni nie tylko od pospolitej oceny
wykładać je w ich czystości i odosobnieniu, moralnej (która tutaj na wysoki zasługuje szacunek) do
jakiejś korzyści w tym lub innym świecie, nawet wśród naj- oceny filozoficznej, jak to zwykle się działo, ale od
cięższych doświadczeń biedy, czy też pokus, postępek ten znacznie popularnej filozofii, która nie sięga dalej, jak tylko dotąd,
przewyższa i przyćmiewa każdy inny podobny czyn wykonany dokąd może dojść po omacku za pomocą przykładów, do
choćby tylko w najdrobniejszej części pod wpływem obcej metafizyki (która nie da się już wstrzymać żadnymi
pobudki, podnosi duszę i wznieca życzenie, by móc tak samo
empirycznymi względami i, mając zmierzyć cały zakres
postąpić. Nawet starsze nieco dzieci odczuwają ten wpływ i nie
powinno się im też nigdy inaczej przedstawiać obowiązków. poznania rozumowego, zawsze do-
1
Scil. metafizyki moralności.

23. 38 77. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralncści 39
ciera aż do idei, gdzie nawet przykłady nas zawodzą), Wszystkie imperatywy wyrażają powinność i wskazują
musimy prześledzić i wyraźnie przedstawić praktyczną przez to na stosunek obiektywnego prawa rozumu do woli,
władzę rozumu, począwszy od jej ogólnych norm aż której co do jej subiektywnej własności prawo to nie określa
dotąd, gdzie wypływa z niej pojęcie z koniecznością (wskazują na przymus). Mówią one, że
obowiązku. byłoby dobrze coś uczynić lub czegoś zaniechać, ale mówią
Każda rzecz w przyrodzie działa podług praw. Tylko to woli, która nie zawsze dla- [38] tego coś czyni, że
istota rozumna posiada władzę działania wed łu g przedstawia się jej, iż dobrze jest tak postąpić. Praktycznie
przedstawienia praw, tj. według zasad, czyli posiada d o b r e jest zaś to, co skłania wolę za pomocą przedstawień
wolę. Ponieważ do wyprowadzenia czynów z praw rozumu, a więc nie z subiektywnych przyczyn, lecz
potrzebny jest rozum, przeto wola nie jest niczym innym obiektywnie, tj. na mocy zasad mających ważność dla
jak praktycznym rozumem. Jeżeli rozum skłania wolę każdej rozumnej istoty jako takiej. Różni się ono od tego, co
nieodparcie, to czyny takiej istoty, poznane jako obiektywnie przyjemne, jako tego, co na wolę wpływ wywiera jedynie
konieczne, są także konieczne subiektywnie, tzn. wola jest za pomocą uczucia (Empfindung),z przyczyn wyłącznie subiek-
władzą wybierania tego tylko, co rozum poznaje tywnych, które mają ważność tylko dla zmysłu tej lub owej
niezależnie od skłonności jako prak-[37] tycznie konieczne, istoty, a niejako zasada rozumu, która dla każdego jest
tj. jako dobre. Jeżeli zaś rozum sam przez się skłania wolę obowiązująca *.
w niedostatecznej mierze, jeżeli podlega ona jeszcze Doskonale dobra wola podlegałaby więc również [39]
subiektywnym warunkom (pewnym pobudkom), które nie obiektywnym prawom (dobra), jednakowoż nie mogli- 4i4
zawsze zgadzają się z obiektywnymi; jednym słowem, byśmy dlatego przedstawiać jej sobie jako zmuszonej
jeżeli wola s a m a 413 w sobie nie zgadza się w pełni z
rozumem (co u człowieka rzeczywiście zachodzi), to czyny, * Zależność władzy pożądania od uczuć (Empfindung) nazywa
poznane obiektywnie jako konieczne, są subiektywnie się skłonnością, która przeto dowodzi zawsze jakiejś p o t r z e b y .
przypadkowe, a skłanianie takiej woli według praw Zależność zaś woli, dającej się skłonić przypadkowo, od zasad
obiektywnych jest przymusem; tj. stosunek praw rozumu nazywa się z a i n t e r e s o w a n i e m jej w czymś (Interesse).
Występuje ono więc tylko w woli zależnej, która nie sama z siebie
obiektywnych do woli. niezupełnie dobrej przedstawiamy jest zawsze zgodna z rozumem; w wypadku woli boskiej nie można
sobie jako skłanianie woli istoty rozumnej wprawdzie przez sobie pomyśleć żadnego zainteresowania. Atoli także wola ludzka
racje rozumowe, którym jednakże wola ta z natury swej może być w czymś zainteresowana, nie d z i a ł a j ą c dlatego
niekoniecznie jest posłuszna. jeszcze wcale z in te r e s u . Pierwsze oznacza p r a k t y c z n e
zainteresowanie w czynie, drugie p a to lo g i c z n e zainteresowanie
Przedstawienie obiektywnej zasady, o ile ona wolę
przedmiotem czynu. Tamto wskazuje tylko na zależność woli od
zmusza, nazywa się nakazem (rozumu), a formuła na- zasad rozumu samego dla siebie, to drugie — od jego zasad ze
kazu zwie się imperatywem. względu na skłonności, ponieważ rozum podaje tylko

24. 40 . Przejście do metafizyki moralności Pr&jście do metafizyki moralności 41
do działań zgodnych z prawem, ponieważ ona sama z razie imperatyw jest hi po t et y czny 1 ; jeżeli przedstawiamy
siebie, odpowiednio do swej subiektywnej własności, może sobie czyn jako dobry sam w sobie, a więc jako koniecznie
być skłoniona tylko przez przedstawienie dobra. Dlatego [występujący] w woli zgodnej samej przez się z rozumem
dla boskiej, i w ogóle dla świętej woli, imperatywy nie jako jej zasadą, to imperatyw jest kategoryczny.
posiadają ważności; powinność jest tutaj nie na miejscu, Imperatyw powiada więc, jaki czyn, dzięki mnie
ponieważ wola już sama z siebie jest z koniecznością możliwy, byłby dobry, i przedstawia praktyczne prawidło w
zgodna z prawem. Z tego powodu imperatywy są tylko odniesieniu do woli, która nie [koniecznie] zaraz dokonuje
formułami, mającymi wyrazić stosunek obiektywnych czynu dlatego, że jest on dobry, częściowo ponieważ
praw woli w ogóle do subiektywnej niedoskonałości woli podmiot nie zawsze wie, że czyn jest dobry, częściowo
tej lub owej istoty rozumnej, np. woli człowieka. ponieważ, gdyby to nawet wiedział, maksymy jego mogłyby
Wszelkie imperatywy nakazują albo hipotetycznie, albo wszakże sprzeciwiać się obiektywnym zasadom rozumu
ka tegor yczni e. W pierwszym wypadku przedstawiają praktycznego.
praktyczną konieczność możliwego czynu jako środka Hipotetyczny imperatyw powiada więc tylko, że czyn
prowadzącego do czegoś innego, czego chcemy (albo nadaje się do osiągnięcia jakiegokolwiek możliwego lub
przynajmniej możemy chcieć). Kategorycznym byłby r ze cz y w i s t e g o celu. W pierwszym wypadku jest on
imperatyw, który przedstawiałby czyn jako sam w sobie, prob lematy czni e, w drugim aserto- 415 rycz ni e
bez względu na inny cel, jako obiektywnie konieczny. praktyczną zasadą. Imperatyw kategoryczny, który uznaje
Ponieważ każde prawo praktyczne przedstawia moż-140] czyn sam w sobie bez względu na jakikolwiek zamiar, tj.
liwy czyn jako dobry i dlatego jako konieczny dla podmiotu nawet bez żadnego innego celu, za obiektywnie konieczny,
dającego się praktycznie kierować rozumem, przeto uchodzi za zasadę apodykt y c z n i e praktyczną.
wszystkie imperatywy są formułami określającymi czyn, Możemy sobie to, co jest możliwe tylko przy po- [4ij
który jest konieczny według zasady dobrej woli mocy sił jakiejś istoty rozumnej, pomyśleć jako możliwy cel
jakiegokolwiek rodzaju. Gdyby czyn był dobry tylko jako dla jakiejkolwiek woli, i dlatego istnieje w rzeczywistości
środek do czegoś innego, w takim nieskończona ilość zasad czynu, o ile przedstawiamy go
sobie jako konieczny do osiągnięcia jakiegoś możliwego
praktyczne prawidło, w jaki sposób zaradzić potrzebie skłonności. W celu, który on ma urzeczywistnić. Wszystkie nauki mają jakąś
pierwszym wypadku interesuje mnie czyn, w drugim 414 przedmiot część praktyczną, która składasięz zadań [stwierdzających],
czynu (o ile mł jest przyjemny). Widzieliśmy ' w poprzednim że jakiś cel jest dla nas możliwy,
rozdziale, że przy postępowaniu z obowiązku należy baczyć na
przykładanie wagi (das Interesse) nie do przedmiotu, lecz tylko do
1
samego czynu i jego zasady (prawa). Tłumaczenie zgodne z oryginałem, jakkolwiek prosiłoby
się tu raczej zastosować okres rzeczywisty («Jeżeli czyn jest...»V
K«m, U. m. m. 4

25. 42 //. Przejście do metafizyki moralności dt metafizyki moralności 43
i z imperatywów [mówiących], jak możemy go osiągnąć. toryczny. Wykładać go należy nie jako konieczny jedynie
Te można więc nazwać w ogóle imperatywami zręczności do jakiegoś niepewnego, możliwego tylko celu, ale jako
*. Czy cel jest rozumny i dobry, o to tutaj wcale nie chodzi, konieczny do celu, który na pewno i a priori możemy z
lecz tylko o to, co należy czynić, żeby go osiągnąć. góry przyjąć u każdego człowieka, ponieważ należy do jego
Przepisy dla lekarza, jak pacjenta w gruntowny sposób istoty. Zręczność w wyborze 4is środków do własnego
uzdrowić, i dla truciciela, jak człowieka na pewno zabić, największego dobra można nazwać m ą d r o ś c i ą * w
posiadają o tyle tę samą wartość, że każdy z nich służy do najściślejszym znaczeniu. A zatem imperatyw, który odnosi
zupełnego osiągnięcia swego celu. Ponieważ we wczesnej się do wyboru środków [43j prowadzących do własnej
młodości nie wiemy, jakie cele mogą nam się w życiu szczęśliwości, tj. przepis mądrości, jest zawsze jeszcze
narzucić, przeto rodzice starają się przede wszystkim o to, h ip o t e t y c z n y ; nie nakazuje czynu bezwzględnie, lecz
żeby ich dzieci nauczyły się dość różnorodnych rzeczy, i tylko jako środek do innego celu.
dbają o [wyrobienie w nich] zręczności w użyciu środków Na koniec istnieje imperatyw, który bezpośrednio
do wszelkich dowolnych celów, z których co do żadnego nakazuje pewne zachowanie, nie zakładając jako warunku
nie mogą rozstrzygnąć, czy rzeczywiście w przyszłości może innego celu, który ma się przez to zachowanie uzyskać.
się stać celem wychowanka, co do których jednak jest Ten imperatyw jest kateg o ry czn y . Nie tyczy się on
możliwe, że mógłby je kiedyś mieć. Troskliwość ta jest zaś materii czynu i tego, co z niego ma wynikać, lecz formy i
tak wielka, że przy tym zaniedbują zwykle [42] wykształcić zasady, z której czyn sam wynika, a istotna dobroć tego
i sprostować u dzieci ich sąd o wartości rzeczy, które by czynu polega na przekonaniach i usposobieniu *,
one mogły obrać sobie za swój cel. Istnieje jednakowoż jakikolwiek byłby jego wynik. Ten imperatyw nazwiemy
j e d e n rei, który można przyjąć jako rzeczywisty u imperatywem moralności.
wszystkich istot rozumnych (q ile do nich, jako do istot
zależnych, imperatywy się stosują), więc i zamiar, który * Wyraz mądrość (Klugheit) pojmujemy w dwojakim znaczeniu:
one nie tylko mogą mieć, ale o którym można z pewnością w pierwszym możemy ją nazwać mądrością życiową (Wdtklugheit), w
twierdzić, że wszystkie z przyrodzoną koniecznością go drugim mądrością osobistą (Prwatklugheit). Pierwsza jest zręcznością
człowieka we wpływaniu na drugich, by użyć ich do swych celów.
mają, mianowicie zamiar osiągnięcia szczęśliwości.
Druga jest umiejętnością łączenia wszystkich tych celów dla
Hipotetyczny imperatyw, który przedstawia praktyczną własnej trwałej korzyści. Ona też jest właściwie tą mądrością, do
konieczność czynu jako środka do sprowadzenia której sprowadza się nawet wartość pierwszej, i kto w pierwszym
szczęśliwości, jest aser- znaczeniu jest mądry, w drugim zaś nie, o tym należałoby raczej
powiedzieć, że jest rozsądny (gescheit) i przebiegły, ale ostatecznie '
1
W oryginale Imperativen der Geschicklichkeit, co byłoby może niemądry.
lepiej tłumaczyć jako «imperatywy sprawności*. Zachowujemy 1
Dwa te słowa zastępują niemiecki termin Gesinnung, którego
jednak termin «zręczność», użyty przez tłumacza, ponieważ nie da się oddać jednym słowem polskim.
«sprawność» mogłaby być rozumiana w sensie zbyt ogólnym. *
4*