1. ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû “Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí ¿åä íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí
èðãýäýä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ òºñºë”-èéí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýâëýâ.
ÅЪÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ
ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ 10-12 ÄÓÃÀÀÐ ÀÍÃÈÉÍ
Ò¯¯Õ, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ
Ҫ˪Â˪êª, ÕªÒªËÁªÐ, ǪÂ˪ÌÆ
ÕÈ×ÝÝË:
Ò¯¯Õ
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ
Óëààíáààòàð
2012 îí

2. Åðºíõèé ýêñïåðò, ðåäàêòîð: Ö.×èìýäëõàì
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîð (Ph.D)
×.Ãàíöýöýã
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû Åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí
Ðåäàêòîð: Î.Ï¿ðýâ
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ
àæèëòàí, äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð
Ó.Òóÿà
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
äîêòîð (Ph.D)
Öààñíû õýìæýý 60õ84/8
Õýâëýëèéí õóóäàñ 10 õ.õ
Õýâëýñýí òîî 1700 ø
Óëààíáààòàð õîò 2012

3. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Ò¯¯Õ, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÑÀÍ ÁÀÃ
Менежментийн багийн Ц.Чимэдлхам
ахлагч Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны Ерөнхий боловсролын газрын
мэргэжилтэн, доктор (Ph.D)
Ñóðãàëòûí õºòºëáºð Î.Ï¿ðýâ
боловсруулсан баг Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ àæèëòàí,
äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð
Ö.Äýëãýðñàéõàí
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí Áàãøèéí ñóðãóóëèéí áàãø,
ìàãèñòð
Ç.Áààñàíæàâ
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ë.Àëòàíçàÿà:
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ä.Íàðàíöýöýã
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ñ.Ò¿ìýíäýëãýð
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D)
Ð.Äàðüõ¿¿
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ñ.Äîëãîðñ¿ðýí
Íèéñëýëèéí “Îþóíû óíäðàà” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí áàãø, ìàãèñòð
Ò.Àëòàíöýöýã
Íèéñëýëèéí “Îð÷ëîí” ñóðãóóëèéí áàãø, ìàãèñòð
Ö.Ñýëýíãý
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D)
×.Ãàæèääóëàì
Íèéñëýëèéí 93 äóãààð ñóðãóóëèéí áàãø
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí Ó.Òóÿà
эксперт Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîð (Ph.D)
À.Öîëìîí: Áîëîâñðîë ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû ÿàìíû ìýäýýëýë, õÿíàëò
øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé ãàçðûí äàðãà, ìàãèñòð
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã Î.Ï¿ðýâ
õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òýðã¿¿ëýõ àæèëòàí,
боловсруулсан баг äîêòîð (Sc.D) ïðîôåññîð
Ç.Áààñàíæàâ
Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D), ïðîôåññîð
Ó.Òóÿà
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîð (Ph.D)
Ò.Íýìýõæàðãàë:
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D)
Ö.Ñýëýíãý
Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø, äîêòîð (Ph.D)
Ò.Àëòàíöýöýã
Íèéñëýëèéí “Îð÷ëîí” ñóðãóóëèéí áàãø, ìàãèñòð
Ñ.Äîëãîðñ¿ðýí
“Îþóíû óíäðàà” ñóðãóóëèéí áàãø
Ñургалтын хөтөлбөрийг Ó.Òóÿà
хэрэгжүүлэх çºâëºìæийн Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîð (Ph.D)
эксперт Ò.Ø¿ðýíöýöýã
Íèéñëýëèéí áîëîâñðîëûí ãàçðûí ìýðãýæèëòýí, ìàãèñòð

4. 4 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
ÃÀÐ×ÈÃ
ªìíºõ ¿ã
1. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õè÷ýýëèéí á¿òýö 6
2. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çºâëºìæ 9
2.1 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí ò¿¿õèéí õºòºëáºð 13
2.2 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí íèéãìèéí óõààíû õºòºëáºð 23
2.3 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàííýãä¿ãýýð àíãèéí íèéãìèéí óõààíû õºòºëáºð 27
2.4 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàíõî¸ðäóãààð àíãèéí íèéãìèéí
óõààíû õºòºëáºð 36
3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 46
3.1 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí ò¿¿õèéí
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 46
3.2 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðàâäóãààð àíãèéí íèéãìèéí óõààíû
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 55
3.3 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí àðâàííýã, àðâàíõî¸ðäóãààð àíãèéí
íèéãìèéí óõààíû õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ 62

5. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 5
ªÌÍªÕ ¯Ã
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä 2009-2010 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä øèëæèëòèéí 7 äóãààð àíãèéí, 2010-2011 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 8 äóãààð àíãèéí, 2011-2012 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä 9 ä¿ãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã áàãø òàíä
õ¿ðã¿¿ëæ, õºòºëáºð á¿ðèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä òàíü òóñëàõ çîðèëãîîð ¿íäýñíèé ñóðãàëòóóäûã çîõèîí
áàéãóóëñàí áèëýý.
Ýíý óäàà áàãø íàðòàà åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí I-XII àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº,
õºòºëáºð, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæèéã õ¿ðãýñíýýð áèä åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí
èæ á¿ðýí ñóðãàëòûí õºòºëáºðòýé áîëæ áàéíà. ̺í äóíä, àõëàõ àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, çºâëºìæ¿¿äèéã
íýãòãýí õýâëýëýý.
2012-2013 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 5, 10 äóãààð àíãèä äýâøèí ñóðàëöàæ áóé ñóðàã÷èä ýäãýýð àíãèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðººð àíõ õè÷ýýëëýõ áºãººä øèíýýð çîõèîãäñîí ñóðàõ áè÷ãèéã õýðýãëýíý.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí 5, 10 äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàìíààñ îðîí íóòàã, àéìàã, íèéñëýëèéí ò¿âøèíä
òóõàéí àíãèéí ñóðàã÷äûí îíöëîãò íèéöñýí ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàãø íàðò
çîðèóëñàí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëíà.
Óëñ ýõ îðíûõîî èðýýä¿éí èðãýäèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóÿíòàé èõ ¿éëñèéí òàíü çàì öàãààí áàéõ åðººë
ºðãºæ, àæëûí ºíäºð àìæèëò õ¿ñüå.
ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ

6. 6 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
1. ÅЪÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ X-XII ÀÍÃÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ
Ҫ˪Â˪êª, ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÆÈËÈÉÍ Á¯ÒÝÖ

7. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 7

8. 8 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

9. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 9
2. ÅЪÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ 12 ÆÈËÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÕªÒªËÁªÐ

10. 10 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

11. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 11

12. 12 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

13. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын
2011 оны 11 дүгээр сарын 24 -ний өдрийн
470 дугаар тушаалын арвангуравдугаар хавсралт
2.1. ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН 12 ЖИЛИЙН СУРГУУЛИЙН АРАВДУГААР
АНГИЙН ТҮҮХÈÉÍ ХӨТӨЛБӨР
Хүлээгдэж буй ерөнхий үр дүн:
• Монголын хийгээд дэлхийн түүхийн тухай гол, цэгцтэй мэдлэг, ойлголттой болох
• Түүхэн баримт, эх сурвалжийг задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх чадвар эзэмших
• Түүхэн баримт, эх сурвалжийг ашиглах, өөрийн үнэлэлт өгөх арга барилд суралцах
• Монголын болон дэлхийн түүхийн үнэт зүйлээр бахархах
Агуулгын Агуулга
тогтолцооны Хүлээгдэж буй тодорхой үр
бүрэлдэхүүн дүн Үнэлгээ
хэсэг Мэдлэг Чадвар Хэрэглээ
Нэг.Монголын -Монголчуудын угсаа гарвалыг -Төв Азийн угсаатнуудын -Монголчуудын угсаа -Монголчуудын угсаа -Монголчуудын угсаа
түүх мэдэх тухай гарвалыг тодорхойлох гарвалын тухай гарвалыг тодорхойлох
нийтлэг болон өвөрмөц мэдлэгийг өөрийн чадварын түвшин
Монголчуудын -Монголчуудын угсаа гарвалыг -Хүннүгийн угсаа гарвал (тэнгэр язгууртай, хөх удам угсаатай холбон
угсаа гарвал тодорхойлох толботой төрдөг г.м.) ярилцах -Монголчуудын угсаа
(Эртнээс өнөөг -Хүннү-Сяньби(Сүмбэ)- үндэслэлүүдийг тоочих гарвалыг тодорхойлох
хүртэл) -Өөрийн угсаа гарвалаа Жоужань (Монгол Нирун)- -Монголчуудын угсаа үндэслэлүүдэд өөрийн
дээдэлж, үндэсний Татар Монголын угсаа - Өнөөгийн Монгол улсын гарвалыг тодорхойлох үнэлэлт өгөх байдлын
бахархалтай болох гарвалын холбогдол угсаатны бүлгүүдийн (халх, үндэслэлүүдэд өөрийн түвшин
-Бусад угсаатан, үндэстнийг буриад, казак г.м.) талаар үнэлэлт өгөх
хүндэтгэх - Монгол угсааны аймгууд багаар хэлэлцэх -Өнөөгийн Монгол улсын
-Өнөөгийн Монгол улсын угсаатны бүлгүүдийн
-Монгол нэрийн тухай - Монголчуудын угсаа угсаатны бүлгүүдийн онцлогийг тайлбарлах
гарвалын талаарх тухай ярилцах чадварын түвшин
- Монголчуудын угсаа эрдэмтдийн санал,
гарвалын тухай судлаачдын дүгнэлтийг жишээ, баримтаар
санал, дүгнэлт тайлбарлах
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 13

14. Монголын -Монголын нүүдлийн -Монголын нүүдлийн -Монголын нүүдлийн -Монголын нүүдлийн -Монголын нүүдлийн
нүүдлийн иргэншлийн онцлогийг мэдэх сонгодог мал аж ахуйн иргэншлийн онцлогийн иргэншлийн онцлогийг иргэншлийн онцлогийг
иргэншил, үүсэл, хөгжил (байгаль, цаг уурын нөхцөлд жишээ, баримтаар зөв тайлбарлах
амьдралын хэв -Монголын нүүдлийн зохицсон, ёс, уламжлалыг үндэслэн ярилцах чадварын түвшин
маяг (НТӨ II иргэншлийн эх үндэс нь -Монголчуудын уламжлалт хүндэтгэдэг г.м.) талаар -Монголын нүүдлийн
мянганы II хагасаас
нүүдлийн сонгодог мал аж ахуй аж төрөх ёсонд гарсан жишээ гаргах - Монголын нүүдлийн сонгодог мал аж ахуйн
өнөөг хүртэл) болохыг ойлгох өөрчлөлт сонгодог мал аж ахуй үүсэл, хөгжлийг үндэслэн
-Монголын нүүдлийн сонгодог болон эдийн засгийн тайлбарлах чадварын
-Монголчуудын уламжлалт аж -Эртний Монголчуудын аж мал аж ахуйн үүсэл, хөгжилд бусад салбарын хөгжилд түвшин
төрөх ёс, түүний уламжлал, төрөх ёс, амьдралын хэв өөрийн үнэлэлт өгөх өөрийн үнэлэлт өгөх
шинэчлэлийг мэдэх маяг Монголын нүүдлийн
-Монголын нүүдлийн сонгодог -Монголчуудын сонгодог мал аж ахуй,
-Монголын нүүдлийн -Дундад үеийн мал аж ахуй, эдийн засгийн амьдралын хэв маяг, эдийн засгийн бусад
иргэншлийн түүхэн онцлогийг Монголчуудын аж төрөх ёс, бусад салбарын өөрчлөлт, сэтгэлгээнд гарч байгаа салбарын түүхэн
илрүүлэх амьдралын хэв маяг хөгжлийг бүдүүвчээр дүрслэн өөрчлөлтүүдийн талаар хөгжлийг хамааралд нь
үзүүлэх өөрийн байр сууриа тодорхойлох чадварын
-Монголчуудын аж төрөх -Орчин үеийн Монголчуудын илэрхийлэх түвшин
ёсонд гарч байгаа өөрчлөлтийг аж төрөх ёс, амьдралын хэв -Монголчуудын амьдралын
түүхийн үүднээс баримтаар маяг хэв маяг, сэтгэлгээнд гарч -Монголчуудын
үндэслэх байгаа өөрчлөлтүүдийг амьдралын хэв маяг,
-Монголын нүүдлийн мал аж жишээ, тохиолдолд үндэслэн сэтгэлгээнд гарч байгаа
-Монголын нүүдлийн ахуй хийгээд эдийн засгийн тайлбарлах өөрчлөлтүүдийг тухайн
иргэншилд өөрийн байр нь бусад салбарын уялдаа, үеийн түүхэн нөхцөл,
сууринаас хандах хөгжил дотоод, гадаад хүчин
зүйлийн шүтэлцээнд
-Монголчуудын аж төрөх ёсны - Орчин үеийн Монголын тайлбарлах чадварын
дэвшилт уламжлалыг өвлөх, нүүдлийн хийгээд түвшин
хөгжүүлэх хандлага төлөвших суурьшмал иргэншлийн
тухай
Монгол улсын -Улсынхаа тусгаар тогтнолын -Улс орны улс төр, эдийн -Улс орныхоо тусгаар -Улс орны улс төр, -Улс орныхоо тусгаар
тусгаар тогтнолын түүхийг (улс төрийн, эдийн засаг, соёлын тусгаар тогтнол, түүнийг хамгаалах эдийн засаг, соёлын тогтнол, түүнийг
түүхэн замнал, засгийн, оюун санааны г.м.) тогтнолын тухай арга замуудыг үндэслэн тусгаар тогтнолын тухай хамгаалах арга замуудыг
сургамж мэдэх тайлбарлах ярилцах өөрийн түвшинд
14 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
-Улс орны тусгаар тогтнол дэвшүүлэн тайлбарлах
-Монгол улсын нутаг дэвсгэр, ба үндэсний аюулгүй -Монгол улсын тусгаар -Монгол улсын тусгаар чадварын түвшин
хил, тэдгээрийн өөрчлөлт, байдлын тухай тогтнолын төлөө тэмцэж тогтнолын төлөө
шалтгаан, учир холбогдлыг ирсэн үе үеийн нэрт тэмцэж ирсэн үе үеийн -Монгол улсын тусгаар
ойлгох -Улс орныхоо тусгаар хүмүүсийн үлгэр дууриалал, нэрт хүмүүсийн үлгэр тогтнолын төлөө
тогтнолын төлөө тэмцэж үйлсийг жишээ, тохиолдлоор дууриалал, гавьяат тэмцэж ирсэн үе үеийн
-Монгол улсын тусгаар ирсэн үе үеийн нэрт монгол нэгтгэн дүгнэх үйлсийг үнэлэх, нэрт хүмүүсийн үлгэр
тогтнолын ач холбогдлыг хүмүүсийн тэмцэл, гавьяаны бахархах дууриалал, үйлсийг
өөрийн үгээр томъёолох тухай жишээ, тохиолдлоор
үндэслэн тайлбарлах
чадварын түвшин

15. -Үндэсний аюулгүй байдал -ХХ зууны Монголын тусгаар -Улс орны тусгаар тогтнол -Улс орны тусгаар -Монгол улсын нутаг
болон тусгаар тогтнолоо тогтнолын төлөөх тэмцэл, иргэн бүрт хамааралтай тогтнол болон аюулгүй дэвсгэр, хил хязгаарын
хамгаалах арга замыг өөрийн сургамжийн тухай болохыг жишээ, баримтаар байдлыг хангахад өөрчлөлтийн учир
байр сууринаас тодорхойлох нотлон тайлбарлах өөрийн хувь нэмэр шалтгааныг үндэслэн
-Монгол улсын нутаг оруулахыг хичээх тайлбарлах чадварын
-Монгол улсын түүхэн үеүдийн дэвсгэр, хилийн түүхэн түвшин
нутаг дэвсгэр, хилийг газрын өөрчлөлт, өнөөгийн
зурагт заах, тэмдэглэх байдлын тухай
-Улс орныхоо тусгаар тогтнолыг
эрхэмлэн дээдлэх
-Улс орныхоо тусгаар
тогтнолоор бахархах
Монголчуудын -Монгол нутаг дахь эртний -Монгол нутаг дахь эртний -Монгол нутаг дахь эртний -Монгол нутаг дахь -Монгол нутаг дахь
соёлын түүхээс соёлын өв уламжлалыг мэдэх соёлын өв уламжлалын соёлын өв уламжлалыг эртний соёлын өв эртний соёлын өв
-Монголчуудын соёлын онцлог тухай жишээ, баримтаар үндэслэн уламжлалын тухай эх уламжлалын талаар
болон хүн төрөлхтний соёлд тайлбарлах сурвалжаас иш татан эргэцүүлэл, эсээ бичих
оруулсан хувь нэмрийг ойлгох -Монголчуудын бичиг үсгийн ашиглах чадварын түвшин
үүсэл, хөгжил, бичгийн -Монголчуудын эдийн болон
-Монголчуудын соёлын дурсгалуудын тухай оюун соёлын өвүүдийг ялган -Монголчуудын эдийн -Монголчуудын эдийн
уламжлал, шинэчлэлийн тухай ангилах болон оюуны соёлын болон оюун соёлын
жишээ гаргах -Монголчуудын сургууль, өвүүдийг жишээ, өвүүдийг жишээ,
боловсролын хөгжлийн -Монголчуудын соёлын баримтаар үндэслэн баримтаар үндэслэн
-Үндэсний соёлоо эрхэмлэн тухай онцлогийг тодорхойлох ярилцах тайлбарлах чадварын
дээдлэх, хөгжүүлэх хандлага -Монголчуудын эдийн түвшин
төлөвших (эдлэг) болон оюун соёлын -Монголчуудын соёлын -Монголчуудын хүн
өв уламжлал, шинэчлэлийг төрөлхтний соёлын өвд -Монголчуудын соёлын
-Монголчуудын мэдлэг нийгмийн ухаан, уран зохиол, оруулсан хувь нэмрийг онцлогийг тодорхойлох
ухааны уламжлал монгол хэл, дүрслэх урлаг тодорхойлон ярилцах чадварын түвшин
-Монголчуудын ёс заншлын зэрэг хичээлүүдээр эзэмшсэн
уламжлал мэдлэг, чадвартайгаа холбон -Монголын нүүдлийн -Монголчуудын соёлын
-Монголчуудын шашин зарим зүй тогтлыг илрүүлэх соёлын онцлогийг хөгжлийн түүхийг танин
шүтлэгийн уламжлал, -Монголчуудын эдийн болон үндэслэн хэлэлцэх мэдэхдээ нийгмийн
шинэчлэл оюуны соёлыг харьцуулан ухаан, уран зохиол,
тайлбарлах -Монголчуудын соёлын монгол хэл, дүрслэх
-Монголчуудын ёс заншил, хөгжил, өөрчлөлтийн урлаг зэрэг хичээлүүдээр
шашин шүтлэгийн талаар өөрийн үнэлэлт эзэмшсэн мэдлэг,
уламжлалын онцлогийг өгөх чадвараа хэрэглэн
жишээ, баримтаар нотлох тайлбарлах чадварын
түвшин
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 15

16. Монголын түүхэн -Монголын түүхэнд гарамгай -Монгол төрийн зарим -Тухайн түүхэн зүтгэлтний -Тухайн түүхэн -Тухайн түүхэн
зүтгэлтнүүдийн үүрэг гүйцэтгэсэн нэрт зүтгэлтнүүдийн (Модун, амьдрал, үйл ажиллагааны зүтгэлтний амьдрал, зүтгэлтний амьдрал, үйл
үйл хүмүүсийн амьдрал, үйл Чингис, Өгэдэй, Хубилай, онцлогийг тодорхойлох үйл ажиллагаа, үзэл ажиллагааг үндэслэн
ажиллагаанаас ажиллагаанаас мэдэх Батмөнх хаан, 1911, 1921, баримтлал, ажил, тайлбарлах чадварын
1990 оны хувьсгалын гол -Монголын түүх, соёлын бүтээлээс сургамж авах түвшин
- Монголын түүхэнд түүхэн зүтгэлтнүүд) намтар, үйл зарим нэрт зүтгэлтнүүдийн
зүтгэлтнүүдийн гүйцэтгэсэн ажиллагаа үйл ажиллагааг (эерэг, сөрөг) -Тухайн түүхэн -Тухайн түүхэн
үүргийг тодорхойлох холбогдох жишээ, баримтад зүтгэлтний үйл зүтгэлтний амьдарч
-Монголын соёлын зарим үндэслэн дүгнэх ажиллагаанд өөрийн байсан түүхэн нөхцөл,
-Монголын түүхэн нэрт зүтгэлтнүүд (Өндөр үнэлэлт өгөх цаг хугацаа, амьдрал,
зүтгэлтнүүдийн үүргийг үнэлж, гэгээн Занабазар, Д.Равжаа, -Монголын шинжлэх үйл ажиллагааг өөр
тэдний сайн жишээнээс Зая бандида Намхайжамц, ухаан, шашны зарим -Монгол зарим зураач, хооронд нь холбон
суралцах эрмэлзлэл төлөвших Лувсанпэрэнлэй, Парчин, нэрт зүтгэлтнүүдийн үйл зохиолч, эрдэмтдийн тодорхойлох чадварын
Б.Шарав, ХХ зууны соёл, ажиллагааг (эерэг, сөрөг) намтарыг судлах, түвшин
боловсролын зарим холбогдох жишээ, баримтад түүнээс өөрийн -Монголын түүхэн
зүтгэлтнүүд г.м.) үндэслэн өөрийн үнэлэлт өгөх суралцах ажиллагаанд зүтгэлтэн зарим
-Монголын шинжлэх тусгах хүмүүсийн хувь нэмрийг
ухааны зарим нэрт жишээ, баримтаар
зүтгэлтнүүд (Чойжи-Одсэр, -Тухайн түүхэн тайлбарлах чадварын
Ш.Мянгат, О.Жамъян, хүмүүсийн амьдрал, үйл түвшин
Б.Ринчин, Ц.Дамдинсүрэн, ажиллагаанаас хэрхэн -Монгол зураач, зохиолч,
Ш.Лувсанвандан, суралцахыг төлөвлөх эрдэмтдийн тухайлсан
Б.Ширэндэв г.м.) бүтээлд ажиглалт хийх,
-Монголын шашны зарим өөрийн үнэлэлт өгөх
нэрт зүтгэлтнүүд (I-VIII Богд, чадварын түвшин
Хутагтууд- Жалханз хутагт,
Дилав хутагт г.м )
Монголын гадаад -Монголын гадаад бодлого, -Монголын гадаад бодлого, -Монголчуудын дипломат -Монгол төрийн гадаад, -Монголчуудын дипломат
харилцаа хийгээд олон улсын харилцааны тухай дипломат ёсны уламжлалын ёсны уламжлал, шинэчлэлийг дотоод бодлогын ёсны уламжлал,
дэлхийн болон бүс мэдэх тухай жишээ, баримтаар харилцан хамаарлын шинэчлэлийг тайлбарлах
нутгийн түүхэн дэх -Бүс нутгийн хийгээд дэлхий тодорхойлох талаар хувийн байр чадварын түвшин
Монгол дахины түүхэн хөгжилд -XIII зуунд дэлхий дахинаа сууриа илэрхийлэх -Өнөөгийн Монгол улсын
монголчуудын оруулсан хувь бий болгосон“Монголын -Өнөөгийн Монгол улсын гадаад бодлогын үндсэн
16 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
нэмрийг ойлгох амар амгалан” (Pax гадаад бодлогын үндсэн -Дэлхийн болон бүс чиглэлийг тайлбарлах
-Монгол төрийн гадаад Mongolica)-гийн тухай чиглэлийг бүдүүвчээр нутгийн түүхэнд чадварын түвшин
бодлогын түүхэн үеүдийг харуулах монголчуудын оруулсан -Дэлхийн болон бүс
бүдүүвчээр харуулах -Дэлхий дахины болон бүс -Дэлхийн болон бүс нутгийн хувь нэмрийг үнэлж, нутгийн түүхэнд
-Дэлхийн болон бүс нутгийн нутгийн амьдрал, хөгжилд түүхэнд монголчуудын бахархах монголчуудын оруулсан
түүхэнд монголчуудын монголчуудын (Монгол оруулсан хувь нэмрийг хувь нэмрийг тодорхой
оруулсан хувь нэмрийг хаадын захирсан Юань тодорхой баримтаар нотлон -Олон улсын харилцаан баримтаар тайлбарлах
тодорхойлох гүрэн, Ил хаадын улс, Алтан тайлбарлах дахь Монгол улсын чадварын түвшин
-Энх тайвныг эрхэмлэх үзэл, ордны улс г.м.) оруулсан -Олон улсын харилцаан дахь байр суурийг жишээ, -Монголын энх тайванч
хүмүүжилтэй болох хувь нэмрийн тухай Монгол улсын байр суурийг баримтаар үндэслэн гадаад бодлогод өөрийн
-Үндэсний бахархалын сацуу хүн жишээ, баримтаар үндэслэн ярилцах үнэлэлт өгөх байдлын
төрөлхтний үнэт зүйлийг хүндэтгэх тайлбарлах түвшин

17. Хоёр. Дэлхийн -Хүн төрөлхтний иргэншлийн -Хүний үүсэл, хөгжлийн -Хүний үүсэл, хөгжлийн -Хүний үүсэл, хөгжлийн -Хүний үүсэл, хөгжлийн
түүх үндсэн үеүдийг ойлгох тухай талаарх баримт, эх сурвалжид тухай өөрийн байр талаар байр сууриа
шинжилгээ хийх сууриа илэрхийлэх илэрхийлэх байдлын
Хүн хийгээд Хүн төрөлхтний иргэншлийн - Газар тариалан хийгээд -Газар тариалан, үйлдвэрлэх түвшин
хүн төрөлхтний хөгжлийн үндсэн үеүүдийг үйлдвэрлэх аж ахуйн аж ахуйн үүсэл, хөгжлийг - Газар тариалан, - Газар тариалан,
иргэншлийн үүсэл, харьцуулах үзүүлэлтийг үүслийн тухай зураглан илэрхийлэх үйлдвэрлэх аж ахуйн үйлдвэрлэх аж ахуйн
хөгжлийн тухай өөрсдийн түвшинд тогтоох -Иргэншлийн анхны үүсэл, хөгжлийн талаар үүсэл, хөгжлийн ололтыг
(Нэн эртнээс 2500 -Иргэншлийн анхны голомтуудыг газрын зурагт өөрийн үнэлэлт өгөх тодорхойлох чадварын
жилийн өмнөх үе) -Хүн төрөлхтний иргэншлийн голомтуудын тухай заах, тайлбарлах түвшин
туршлага, сургамжийг үнэлэх, -Эртний дорно дахины -Иргэншлийн анхны -Иргэншлийн анхны
өөрийн сонголт хийх -Эртний дорно дахины иргэншлийн гол төвүүдийг голомтуудын онцлог, голомтуудын тухай
иргэншил (Энэтхэг, Хятад, жишээ, баримтаар үндэслэн залгамжийг өнөө тайлбарлах чадварын
Хоёр мөрний г.м.)-ийн тухай тайлбарлах үеийнхтэй харьцуулан түвшин
-Эртний Грек, Ромын -Эртний Грек, Ромын ярилцах -Эртний дорно дахины
иргэншлийн тухай иргэншлийн онцлогийг иргэншлийг баримтаар
баримт, жишээгээр -Эртний дорно дахины тайлбарлах чадварын
-Дундат үеийн дорно, тайлбарлах иргэншлийн онцлогт түвшин
өрнийн иргэншлийн тухай -Дундат үеийн дорно, өөрийн үнэлэлт өгөх -Эртний Грек, Ромын
-Аж үйлдвэржсэн болон өрнийн иргэншлийн -Эртний Грек, Ромын иргэншлийг үндэслэн
үйлдвэржсэний дараах онцлогийг баримт, жишээгээр иргэншлийн талаар тайлбарлах чадварын
иргэншлийн тухай тайлбарлах өөрсдийн үндэслэл, түвшин
-Аж үйлдвэржсэн болон нотолгоо гарган -Дундат үеийн дорно,
үйлдвэржсэний дараах хэлэлцэх өрнийн иргэншлийн
иргэншлүүдийн талаар тухай тайлбарлах
тайлбарлах -Дундат үеийн дорно, мэдлэгийн түвшин
өрнийн иргэншлийн -Аж үйлдвэржсэн болон
талаар өөрийн үнэлэлт үйлдвэржсэний дараах
өгөх иргэншлүүдэд өөрийн
үнэлэлт өгөх чадварын
-Аж үйлдвэржсэн болон түвшин
үйлдвэржсэний дараах
иргэншлүүдийн талаар
өөрийн байр суурийг
илэрхийлэх
Аж үйлдвэрийн -Аж үйлдвэрийн хувьсгалын -Аж үйлдвэрийн хувьсгалын -Англи, Германы аж -Англи, Германы аж -Англи, Германы аж
хувьсгал, эдийн үндсэн хоёр хэлбэр, түүхэн үндсэн хоёр хэлбэр үйлдвэрийн хувьсгалын үйлдвэрийн хувьсгалын үйлдвэрийн хувьсгалын
засгийн хөгжлийн хөгжлийн үе шатыг мэдэх (“доороос дээш” Английн эхлэл, үйл явц, үр дүнг хэлбэр, түүхэн үйл хэлбэр, түүхэн үеүдийг
түүхээс (XVIII жишээн дээр, “дээрээс харьцуулах явцын талаар өөрийн тайлбарлах чадварын
зуунаас өнөөг -Аж үйлдвэрийн хувьсгалын доош” Германы жишээн байр сууриа илэрхийлэх түвшин
хүртэл) гол ололт болон шинжлэх дээр)-ийн тухай -Дээрх аж үйлдвэрийн -Аж үйлдвэрийн
ухаан, техник, технологи, эдийн хувьсгалын үе шатуудын -Дээрх аж үйлдвэрийн хувьсгалын үндсэн
засгийн хөгжлийн тухай мэдэх холбоо хамаарлыг үндэслэн хувьсгалын түүхэн хэлбэр, үе шатуудын
тайлбарлах үе шатуудын холбоо холбоо хамааралд
хамааралд үнэлэлт өгөх үнэлэлт өгөх байдлын
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 17
түвшин

18. -Аж үйлдвэрийн хувьсгалын -Аж үйлдвэрийн хувьсгалын -Аж үйлдвэрийн хувьсгал -Аж үйлдвэрийн -Аж үйлдвэрийн хувьсгал
нийгэм, соёлын хөгжилд түүхэн үе шатуудын тухай хийгээд шинжлэх ухаан, хувьсгал хийгээд хийгээд шинжлэх ухаан,
үзүүлсэн нөлөөг ойлгох -Аж үйлдвэрийн хувьсгал техник, технологийн дэвшлийг шинжлэх ухаан, техник, техник, технологийн
болон соёл, шинжлэх жишээ, баримтаар нотлох технологийн дэвшлийн дэвшлийн тухай
-Аж үйлдвэрийн хувьсгал ухаан, техник, технологийн тухай эргэцүүлэх тайлбарлах чадварын
ба дэлхийн эдийн засгийн дэвшлийн тухай -Аж үйлдвэржилт болон түвшин
өөрчлөлт, хөгжлийн түүхэн дэлхийн эдийн засгийн -Дэлхийн эдийн засгийн -Дэлхийн эдийн засгийн
тоймыг тайлбарлах -Аж үйлдвэрийн хувьсгал хөгжлийг жишээ, баримтад хөгжлийн нийтлэг хөгжлийн байдлыг
ба дэлхийн эдийн үндэслэн тайлбарлах (интеграцчилал г.м.) жишээ, баримтад
-Аж үйлдвэржилтийн үр дүнг засгийн өөрчлөлт, хийгээд онцлогийг үндэслэн тайлбарлах
үнэлэх болон эдийн засгийн эрх хөгжил, зах зээлийн шинэ -Дэлхийн эдийн засгийн жишээ, баримтад чадварын түвшин
чөлөөг эрхэмлэх хуваарилалтын тухай байгууллагуудын үүсэл, үндэслэн тайлбарлах -Дэлхийн эдийн засгийн
хөгжлийг үндэслэн байгууллагуудын
-Дэлхийн эдийн засгийн тайлбарлах -Дэлхийн эдийн засгийн үүсэл, хөгжлийг жишээ,
байгууллагуудын (бүс байгууллагуудын үүсэл, баримтаар тайлбарлах
нутгийн ба үндэстний г.м.) -Улс орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн тухай ярилцах мэдлэгийн түвшин
үүсэл, хөгжлийн тухай хөгжлийн тэгш биш байдал, -Улс орнуудын эдийн
эдийн засгийн эрх чөлөөний -Улс орнуудын эдийн засгийн хөгжлийн тэгш
-Улс орнуудын эдийн өнөөгийн байдлын талаар засгийн хөгжлийн тэгш биш байдал, эдийн
засгийн хөгжлийн тэгш биш баримт, эх сурвалжид биш байдал, эдийн засгийн эрх чөлөөний
байдал, эдийн засгийн эрх тулгуурлан хэлэлцэх засгийн эрх чөлөөний өнөөгийн байдалд
чөлөөний өнөөгийн байдлын өнөөгийн байдалд үнэлэлт өгөх чадварын
тухай өөрийн үнэлэлт өгөх түвшин
Колонийн систем -Колонийн системийн тухай -Колонийн эзэнт гүрнүүд -Колонийн эзэнт гүрнүүд -Колонийн эзэнт гүрнүүд -Колонийн эзэнт гүрнүүд
хийгээд дэлхийн мэдэх байгуулагдсан нь (Испани, байгуулагдсан түүхэн үйл байгуулагдсан түүхэн байгуулагдсан түүхэн
I, II дайн, ард Португаль, Англи, Франц явцыг жишээ, баримтаар үйл явцын талаар үйл явцыг тайлбарлах
түмнүүдийн -Колонийн системийн үүсэл, г.м.) тодорхойлох өөрийн байр сууриа чадварын түвшин
үндэсний эрх задралыг бүдүүвчээр дүрслэх илэрхийлэх -Колонийн системийн
чөлөөний -Дэлхийн I, II дайн хийгээд -Колонийн системийн мөн -Колонийн системийн мөн чанарыг жишээ,
хөдөлгөөн -Колонийн системийн үүсэл, колонийн системийн задрал чанарыг жишээ, баримтад мөн чанарыг жишээ, баримтад үндэслэн
(XV зууны үеэс явц, задралыг тайлбарлах үндэслэн тайлбарлах баримтад үндэслэн тодорхойлох чадварын
1960-аад он) -Үндэсний эрх чөлөөний багаар хэлэлцэх түвшин
Колончлол ба түүний үр хөдөлгөөний өрнөлт, тусгаар -Дэлхийн I, II дайн хийгээд -Дэлхийн I, II дайн -Дэлхийн I, II дайн
18 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
дагаврын талаар өөрийн байр тогтносон улсуудын тухай колонийн системийн задрал, хийгээд колонийн хийгээд колонийн
сууриа илэрхийлэх үр дагаврыг нэгтгэн дүгнэх системийн задрал, үр системийн задрал, үр
-Шинэ колончлолын тухай дагаварт өөрийн үнэлэлт дагаварт өөрийн үнэлэлт
-Үндэсний эрх чөлөөний өгөх өгөх чадварын түвшин
хөдөлгөөний өрнөлт, тусгаар -Үндэсний эрх чөлөөний -Үндэсний эрх чөлөөний
тогтносон улсуудын тухай хөдөлгөөний өрнөлт хөдөлгөөний өрнөлт
тайлбарлах болон тусгаар тогтносон болон тусгаар тогтносон
улсууд дэлхийн улс улсууд дэлхийн улс
-Шинэ колончлолын тухай төрийн системд хэрхэн төрийн системд хэрхэн
өөрийн түвшинд тайлбарлах нөлөөлсөн тухай нөлөөлсөн тухай
ярилцах тайлбарлах мэдлэгийн
түвшин

19. -Шинэ колончлолын -Шинэ колончлолыг
талаар өөрийн байр тайлбарлах чадварын
сууриа илэрхийлэх түвшин
Хүний эрх, эрх -Хүний эрх, эрх чөлөө, -Хүний эрх, эрх чөлөөний -Хүний эрх, эрх чөлөөний -Хүний эрх, эрх -Хүний эрх, эрх чөлөөний
чөлөө, ардчиллын ардчилал нь хүн төрөлхтний төлөөх түүхэн тэмцэл, төлөө тэмцлийг түүхэн чөлөөний төлөө тэмцлийн түүхийг түүхэн
төлөө тэмцлийн үнэт зүйл болохыг мэдэх тэдгээрийн сургамж баримтаар үндэслэн тэмцлийн түүхэн баримтаар үндэслэн
түүхээс тайлбарлах сургамжид өөрийн тайлбарлах чадварын
-Хүний эрх, эрх чөлөө, -Боолчлолыг устгахын төлөө үнэлэлт өгөх түвшин
ардчиллын төлөө түүхэн тэмцэл, түүний үр дүн -Боолчлолыг устгахын төлөө -Боолчлолыг устгахын
тэмцэл, сургамжаас ойлгох тэмцэл, түүний үр дүнг багаар -Боолчлолыг устгахын төлөө тэмцэлд өөрийн
-Сонгуулийн эрхийн төлөө хэлэлцэх төлөө тэмцлийн талаар үнэлэлт өгөх чадварын
-Хүний эрх, эрх чөлөөг тэмцэл өөрийн байр сууриа түвшин
хамгаалахын зайлшгүйг -Сонгуулийн эрхийн төлөө илэрхийлэх -Сонгуулийн эрхийн
үндэслэн тайлбарлах -Эмэгтэйчүүдийн эрхийн тэмцлийн шалтгаан, үр төлөө тэмцлийн
-Ардчиллын хөгжлийн түүхэн төлөө тэмцэл дагаврыг томьёолох -Сонгуулийн эрхийн шалтгаан, үр дагаврыг
замналыг түүхийн тодорхой төлөө тэмцлийн үндэслэн тайлбарлах
баримтуудаар нотлох -Ардчиллын төлөө тэмцлийн -Ардчиллын төлөө тэмцлийн шалтгаан, үр дагаврыг чадварын түвшин
түүхэн замнал түүхэн замналыг жишээ, баримтаар үндэслэн
-Хүн төрөлхтний үнэт баримтаар үндэслэн тоочих ярилцах -Ардчиллын төлөө
зүйл-хүний эрх, эрх чөлөө, -Хүний эрхийг хамгаалах тэмцлийн түүхэнд өөрийн
ардчиллыг хөгжүүлэх хандлага байгууллагууд үүсч, -Хүний эрхийг хамгаалах -Ардчиллын төлөө үнэлэлт өгөх чадварын
төлөвших хөгжсөн, тэдгээрийн үйл байгууллагууд үүсч, хөгжсөн, тэмцлийн түүхэнд түвшин
ажиллагаа тэдгээрийн түүхэн үйл хүндэтгэлтэй хандах
ажиллагааны онцлогийг -Хүний эрхийг хамгаалах
-Хүний эрхийн талаарх өөрийн үгээр тайлбарлах -Хүний эрхийг хамгаалах байгууллагуудын үүсэл,
түүхэн баримт бичгүүд, байгууллагууд үүсэл, хөгжил, тэдгээрийн үйл
тэдгээрийн агуулга (АНУ-ын -Хүний эрхийн талаарх хөгжил, тэдгээрийн ажиллагааны үр дүнг
“Тусгаар тогтнолын тунхаг”, баримт бичгүүдийг өөрийн үйл ажиллагааны үр тайлбарлах чадварын
Францын “Хүн ба иргэний жишээ, баримтаар баяжуулан дүнг жишээ, баримтаар түвшин
эрхийн тунхаг”, НҮБ-ын тайлбарлах баяжуулан тайлбарлах
“Хүний эрхийн түгээмэл -Хүний эрхийн талаарх
тунхаглал” г.м.) -Хүний эрхийн төлөөх үе -Хүний эрхийн талаарх баримт бичгүүдийг
үеийн тэмцэгчдийн үйл баримт бичгүүдийг жишээ, баримтаар
-Хүний эрх, эрх чөлөөний ажиллагааны үр дүнг жишээ, баримтаар баяжуулан тайлбарлах
төлөө үе үеийн тэмцэгчдийн харьцуулах баяжуулан хэлэлцэх чадварын түвшин
үйл ажиллагаа, үр дүн -Хүний эрхийн төлөө
-Хүний эрхийн төлөөх тэмцэгчдийн үйл
тэмцэгчдийн үйл ажиллагаанд өөрийн
ажиллагаанд өөрийн үнэлэлт өгөх байдлын
үнэлэлт өгөх түвшин
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 19

20. Дэлхийн соёлын -Дэлхийн соёлын үүсэл, -Хүн төрөлхтний эдийн -Хүн төрөлхтний эдийн -Хүн төрөлхтний эдийн -Хүн төрөлхтний эдийн
түүхээс хөгжлийн түүхийн тухай мэдэх (эдлэг) болон оюуны соёлын (эдлэг) болон оюуны (эдлэг) болон оюуны болон оюуны соёлын гол
(НТӨ 3500 жилийн гол ололтууд соёлын гол ололтуудыг олон соёлын гол ололтуудыг ололтуудыг хүндэтгэх,
тэртээгээс өнөөг -Дэлхийн соёлын талын жишээ, баримтаар үнэлэн, бахархах бахархах байдлын
хүртэл) гайхамшгуудыг тайлбарлах -Дэлхийн голлох шашнуудын тайлбарлах түвшин
(Буддизм, Христос, Лал г.м.) -Дэлхийн голлох -Дэлхийн голлох
-Дэлхийн соёлын түүхээр үүсэл, хөгжил, дэлгэрэлтийн -Дэлхийн голлох шашнуудын шашнуудын үүсэл, шашнуудын үүсэл,
бахархах, өөрийн сонголт хийх тухай үүсэл, хөгжил, дэлгэрэлтийг хөгжил, дэлгэрэлтийн хөгжил, дэлгэрэлтийн
жишээ, баримтаар талаар жишээ, баримтад талаар жишээ, баримтад
-Сэргэн мандалт болон тайлбарлах тулгуурлан ярилцах тулгуурлан тайлбарлах
шашны шинэтгэл, чадварын түвшин
тэдгээрийн гол агуулга, -Сэргэн мандалт болон -Сэргэн мандалт болон -Сэргэн мандалт болон
түүхэн ач холбогдол шашны шинэтгэл, тэдгээрийн шашны шинэтгэл, шашны шинэтгэл,
гол агуулгыг жишээ, тэдгээрийн гол агуулга, тэдгээрийн гол агуулга,
-Дэлхийн соёлын баримтаар тайлбарлах ач холбогдлын талаар ач холбогдлыг
(Ертөнцийн хуучин хийгээд ярилцах тайлбарлах чадварын
шинэ гайхамшиг г.м.) -Дэлхийн соёлын түвшин
гайхамшгууд гайхамшгуудыг харьцуулан -Дэлхийн соёлын
тайлбарлах гайхамшгуудыг бахархах -Дэлхийн соёлын
-Дэлхийн соёлын зарим гайхамшгуудад өөрийн
гарамгай зүтгэлтнүүдийн -Дэлхийн соёлын зарим -Дэлхийн соёлын зарим үнэлэлт өгөх чадварын
тухай гарамгай зүтгэлтнүүдийн үйл гарамгай зүтгэлтнүүдийн түвшин
ажиллагаанд өөрийн үнэлэлт тухай баримт, эх
-Дэлхийн олон соёлын өгөх сурвалжид тулгуурлан -Дэлхийн соёлын зарим
түүхийн сургамж багаар хэлэлцэх гарамгай зүтгэлтнүүдийн
-Дэлхийн олон соёлын үйл ажиллагааг
түүхийн сургамжийн талаар -Дэлхийн олон соёлын тайлбарлах чадварын
хэлэлцүүлэг зохиох түүхийн сургамжийн түвшин
талаар эргэцүүлэл, эсээ
бичих -Дэлхийн олон соёлын
түүхийн сургамжийн
талаар эргэцүүлэл, эсээ
бичих чадварын түвшин
20 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ

21. Олон улсын -Олон улсын харилцааны -Олон улсын харилцаа, -Олон улсын харилцаа, -Олон улсын -Олон улсын харилцаа,
харилцааны түүхэн хөгжлийг мэдэх түүний хөгжлийн түүхэн түүний түүхэн хөгжлийн үе харилцааны түүхэн түүний түүхэн хөгжлийн
түүхэн хөгжил үеүд (Олон улсын шат, агуулгыг тайлбарлах хөгжлийн үе шатуудад үе шат, агуулгыг
( Эхэн үе буюу -Глобальчлал, түүний хөгжлийн харилцааны эхэн үе- 1648 өөрийн байр сууринаас тайлбарлах мэдлэгийн
Вестфалийн энхийн үе шатуудыг мэдэх оны Вестфалийн гэрээ, -Олон улсын харилцааны хандах, үнэлэлт өгөх түвшин
хурлаас (1648 Францын үе (1648-1815), асуудлыг (дэлхий, бүс
он) өнөөг хүртэл), -Орчин үеийн хүн төрөлхтний Английн үе (1815-1919), нутаг, улс орны түвшинд -Олон улсын -Олон улсын харилцааны
даяаршлын глобаль асуудал болон Ойрх үе (1919 оноос өнөөг г.м.) шийдвэрлэх арга, харилцааны тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх
(глобальчлал) тогтвортой хөгжлийн тухай хүртэл)-ийн тухай механизмын үүсэл, хөгжлийг асуудлыг ардчилсан, арга, механизмын үүсэл,
асуудал ойлгох түүхийн үүднээс тайлбарлах энх тайванч арга замаар хөгжлийг тайлбарлах
-Олон улсын маргаантай шийдвэрлэх тухай мэдлэгийн түвшин
-Хүн төрөлхтний глобаль асуудлууд, тэдгээрийн -Тогтвортой хөгжлийн үндэслэн тайлбарлах
асуудлуудыг шийдвэрлэх түүхэн замнал, сорилтын үзэл баримтлал (Рио-Де- -Тогтвортой хөгжлийн
арга замыг өөрийн түвшинд тухай Жанеро-1992 он), түүний -Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, ач
тодорхойлох ач холбогдлыг үндэслэн үзэл баримтлал, түүний холбогдлыг тайлбарлах
-Эл асуудлыг шийдвэрлэх тайлбарлах ач холбогдлыг нотлон чадварын түвшин
-Тогтвортой хөгжил, мянганы улс төрийн аргын хөгжил тайлбарлах
хөгжлийн зорилтуудыг өөрийн (Ариун холбоо, Үндэстний -Мянганы хөгжлийн -Мянганы хөгжлийн
түвшинд тайлбарлах холбоо, Нэгдсэн үндэстний зорилтууд, тэдгээрийн ач - Мянганы хөгжлийн зорилтуудын ач
байгууллага, тэдгээрийн үйл холбогдлыг тодорхойлох зорилтууд, тэдгээрийн холбогдлыг өөрийн
-Олон улсын харилцааны ажиллагаа) ач холбогдлыг өөрийн улсын жишээн дээр
тодорхой нөхцөлд дасан -Дэлхий нийтийн асуудлууд, улсын бодит жишээнд тодорхойлох мэдлэгийн
зохицох хандлага төлөвших -Дипломат харилцаа, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга, үндэслэн ярилцах түвшин
дипломат ёсны хөгжлийн саналыг өөрийн жишээгээр
тухай тайлбарлах -Дэлхий нийтийн
асуудлууд, тэдгээрийг
-Орчин үеийн дэлхий шийдвэрлэх арга замыг
нийтийн асуудлууд (дайн ба үндэслэн тайлбарлах
энхийн асуудал, байгаль, чадварын түвшин
экологийн хямрал, хүн
амзүйн асуудал, өлсгөлөн,
ядуурал, терроризм,
мэдээлэл харилцааны
технологийн дэвшил г.м.)
-Тогтвортой хөгжлийн үзэл
баримтлал болон мянганы
хөгжлийн зорилтуудын
тухай
-Дэлхий нийтийн асуудлыг
шийдвэрлэх арга зам
хийгээд мянганы хөгжлийн
зорилтууд
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ 21

22. 22 Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 12 æèëèéí ñóðãóóëèéí X-XII äóãààð àíãèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº, õºòºëáºð, çºâëºìæ
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ерөнхий арга зүй:
Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 10 дугаар ангид судлах түүхийн сургалтын хөтөлбөрийн
зорилго нь суурь боловсролын хүрээнд сурагчдын эзэмшсэн түүхийн мэдлэг, чадвар, хэрэглээ/хандлагыг
бүрэн дунд боловсролын түвшинд цэгцлэн хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх хийгээд түүхийн гол, чухал асуудлыг
түүхэн үүднээс танин мэдэх, түүнийгээ амьдрал, үйл ажиллагаандаа хэрэглэх чадвартай болгоход
оршино.Тус хөтөлбөрийн агуулга нь Монголын түүх, Дэлхийн түүх гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүрднэ.
Эдгээр хэсэг тус бүрт Эх түүх болон дэлхийн түүхийн гол, чухал агуулгыг асуудалчилсан байдлаар
сонгон тодорхойллоо. Агуулгыг сонгон тогтоохдоо дараах шаардлагыг баримтлав. Үүнд:
-Орчин үеийн түүхийн шинжлэх ухааны ололтод тулгуурлах
-Түүхийн сургалтын агуулгын болон аргазүйн нэгдлийг хангах
- Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн бүтэц, харьцааг зохистой тогтоох
- Бүрэн дунд боловсрол эзэмших сурагчдын хувийн болон нийгмийн хэрэгцээ, шаардлагыг
харгалзан, тэд түүхээр зайлшгүй судалвал зохих асуудлуудыг зөв сонгох зэрэг болно.
Энэхүү “Түүх” сургалтын хөтөлбөрийн зарим онцлог нь:
- Монголын ба Дэлхийн түүхийн гол, чухал асуудлуудын тус тусын онцлогийг нээн харуулахын
зэрэгцээ харьцуулан судлах боломж олгосон
- Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг бүр дэх түүхийн мэдлэг, чадварыг цогц байдлаар танин
мэдэх боломжтой г.м.
Эл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд:
1. Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг судлахдаа суурь боловсролын түвшинд үзэж
судалсан түүхийн хичээлүүд, тэрчлэн “Монгол хэл”, “Уран зохиол”, “Нийгмийн ухаан” болон
байгалийн ухааны хичээлүүдтэй нягт холбох. Жишээлбэл, Монголын соёлын нэрт зүтгэлтнүүдийн
амьдрал, үйл ажиллагаа, тэдний түүхэнд оруулсан хувь нэмрийг тодорхойлоход тэдгээр
хичээлийн мэдлэгийг уялдуулан холбох, ашиглах г.м.
2. Хөтөлбөрт сонгон авсан асуудлуудын гол агуулгад анхаарлаа хандуулах. Жишээлбэл, Монголын
түүхийн хэсэгт “Монголчуудын уламжлалт аж төрөх ёс” гэсэн ойлголтыг нүүдлийн мал аж ахуйд
тулгуурлан, цаг улирлын аясаар тодорхой орон зайд нүүдэллэн, харьцангуй өргөн уудам газар
нутгийг эзэмшин амьдардаг, байгаль орчинтойгоо зохицон аж төрдөг, өөрийн аж ахуйгаас
хэрэгцээгээ хангадаг, зах зээлээс хязгаарлагдмал зэрэг онцлогийг ойлгуулах
3. Олон ургальч үзлийн өнөөгийн нөхцөлд тухайлсан асуудлаар судалгааны болон танин мэдэхүйн
олон янзын санал бодолтой танилцуулан, түүнд сурагчид өөрийн гэсэн байр сууриа илэрхийлэх
боломжийг бүрдүүлэхэд анхаарах.
4. Агуулгын тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүд буюу бүлэг сэдвүүдийг судлахдаа асуудлыг аль болох
олон талаас нь авч үзэхийг чухалчлах. Жишээ нь, эл хөтөлбөрийн хоёр үндсэн хэсэгт байгаа
соёлын түүхийн асуудлуудыг судлахдаа Монголын болон Дэлхийн эдийн хийгээд оюуны соёл,
тэдгээрийн түүхтэй холбогдох гайхамшигт ололт, амжилтууд, соёлын гарамгай зүтгэлтнүүдийн
тухай тодорхой жишээ, баримтаар харьцуулах арга, аргачлалыг хэрэглэх
5. Эл сургалтын үр дүнг сурагчдын эзэмшсэн мэдлэг, мэдээллийн багтаамжаар нь бус төлөвшсөн
хандлага, цогц чадамжаар нь үнэлэх болсон өнөө үед тэдний сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлэх
нь чухлыг манай багш нар анхаарлынхаа гадна орхиж болохгүй нь мэдээж. Бүтээлч чадамжийг
нь хөгжүүлэх аргуудыг хичээлд хэрэглэснээр сурагчид судалж буй материалын агуулгыг тунгаан
бодох, асуудлын мөн чанарыг ухааран ойлгох, түүнд хандах өөрийн байр сууриа тодорхойлох,
санал бодлоо оновчтой, ойлгомжтой илэрхийлэх, өргөн цараатай сэтгэх, мэдлэг бүтээх чадвар
төлөвшүүлэхэд ихээхэн нөлөөтэй.