İYİLİKSEVERLİĞİN ORTAYA ÇIKARACAĞI OLUMSUZ ETKİLER
Günümüzde İnsan ve İnanlar - Bölüm 3
1. Yeni İnsan Ve
İnsanlar
Sosyal Psikolojiye Giriş
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı
Bölüm 3
2. SOSYAL ETKİ ve UYMA
“İnsanın en belirgin özelliği nedir?” diye bir soru soracak olsak,
şüphesiz birçok kimse buna,”insan sosyal bir varlıktır”,”insan
sosyal bir hayvandır”,”insan toplum içinde yaşar” gibi cevaplar
verecektir. İnsan, kendini bildiğinden beri, toplum gerçeğini de
bilir;içinde yaşadığı toplumdan etkilenir, onu etkiler. Yani
insanın davranışlarının büyük bir kısmı “sosyal”dir.
Sosyal Etki Uyma Davranışı Benzerlik
(Sosyal Davranış
Düzenliliği)
3. Üç Sosyal Etki Araştırması
Araştırma 1 : Sherif’in grup normunun oluşması deneyi,
Araştırma 2 : Asch’in uyma deneyi,
Araştırma 3 : Milgram’ın itaat deneyi.
4. Sherif’in Grup Normunun
Oluşması Deneyi :
Sherif bugün “klasik” olarak kabul edilen bu
araştırmasında otokinetik etki diye bilinen bir görsel
algı diye bilinen bir görsel algı yanılgısından
faydalanmıştır. Tamamen karartılmış bir odada
hareketsiz duran bir ışık noktasına bir süre
gözümüzü kaydırmadan dikkatle bakarsak, ışık
aslında yerinde olduğu halde onu hareket ediyormuş
gibi görürüz. Bu olgudan faydalanarak Sherif bir dizi
araştırma yapmıştır.
5. Asch’in Uyma Deneyi :
İnsan, doğru bildiğini sandığı şeyin tersini iddia
eden bir grupla karşılaşırsa ne yapar? Diyelim ki,
bir masa etrafında oturan birkaç kişiden birisiniz.
İki çizgi gösteriliyor ve hangisinin daha uzun
olduğu soruluyor. Eğer sizden önce cevap veren
dört kişiden hepsi size yanlış gelen cevabı
verirse, size sıra geldiği zaman ne yaparsınız?
6. Milgram’ın Uyma Deneyi
Sherif’in otokinetik etki deneyinde bir sosyal
normun oluştuğunu; Asch’ın deneyinde ise
yerleşmiş bir sosyal norma bireylerin nasıl
uyduğunu gördük. Sosyal etki olayını oluşma
halinde gösteren bu araştırmalardan sonra şimdi
de, sosyal etkinin ve buna uyma davranışının
nereye varabileceğini gösteren bir deneyi
inceleyelim.
7. Uyma Davranışını Etkileyen
Ortamsal Etkenler
Birbirinden oldukça farklı bu üç araştırmanın
önemli ortak yanı, hepsinin sosyal etkiyi ve onun
meydana getirdiği uyma davranışını incelemeleridir.
Bu üç deneyin daha ayrıntılı bilgilerini gözden
geçirerek uyma davranışını etkileyen çeşitli ortamsal
etkenleri anlamaya çalışalım. Bu etkenlerin hepsi
her araştırma için söz konusu olmadığından, herbiri
için hangi araştırma bulguları uygun düşüyorsa,
onları gözden geçireceğiz.
8. a) Grubun Büyüklüğünün Etkisi :
Diğer üç araştırmayı ele alarak, daha büyük
grupların, bireyi uyma davranışına itici gücünün
daha fazla olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle
grubun zorlaması yada uymama davranışının
cezalandırılabilmesi söz konusu olduğu zaman
bu ilişkinin daha da belirgin olacağı düşünülebilir;
üç kişinin inandığı bir fikre karşı koymak ile yüz
kişinin inandığı bir fikre karşı koymanın
arasındaki fark gibi.
9. b) Grubun Söz Birliğinin Etkisi:
Asch’ın araştırmasında sonucu en çok etkileyen
durumsal faktörün grubun söz birliği etmesi etmesi
olduğu görülmüştür. Bundan ve yukarıda belirtilen
bulgulardan ötürü, Asch, gruptaki kimselerin
sayısından ziyade hepsinin aynı fikirde olmasının
uyma davranışını etkilemekteki önemi üstüne
durmuştur.
10. d) Yüzyüze Olmanın Etkisi :
Asch ve Sherif’in araştırmalarında denekler birbirlerini
görmektedir. Milgram araştırmasının çeşitli kısımlarında bu
değişken sistemli olarak değişerek uyma davranışına olan
etkisi incelenmiştir. Araştırmacı ,(öğretmen) rolündeki denek
ile aynı odada olmayıp başka bir odadan bir telefon aracılığı
ile ona emir verdiği zaman, öğretmen rolündeki deneklerin
uyma davranışı %65 den %22 ye düşmüştür. Bu çok önemli
fark, yüzyüze sosyal ilişkilerdeki etkileme ve bunun sonucu
olan uyma davranışının ne kadar daha kuvvetli olduğunu
bize göstermektedir
11. e) Gruba Bağlılığın Etkisi :
Sherif, Asch ve Milgram‘ın deneylerinde, gruptaki
kişiler birbirini tanımamaktaydılar. Oysa gerçek
hayatta çoğu zaman birbirini tanıyan insanların
oluşturduğu gruplarda sosyal etki ve uyma
davranışı görülür. Bu gruplarda uyma davranışına
etki eden bir başka faktör bireyin gruba ne kadar
bağlı olduğudur. Grup üyelerinden hoşlanmak,
grubun önemli amaçları olduğuna inanmak, grubun
üyesi olmakla elde edilen kazançlar vb. nedenler
olumlu etkenlere örnek olarak gösterlebilir.
12. f) Azınlığın Etkisi :
Uyma davranışında grubun söz birliğinin etkisi
tartışılırken, gruptaki kimselerin sayısından çok,
gruptaki kişilerin hepsinin aynı fikirde olmasının rol
oynadığını söylemiştik. Yani çoğunluğun aynı fikirde
olması uyma davranışını etkiler. Ancak, gerçek
yaşamda gruplarda herkes aynı fikirde olmayabilir
ve hatta grubun içindeki bir azınlığın, grubun
çoğunluğunun fikrini etkilemeyi başardığı da görülür.
13. Uyma Davranışını Etkileyen
Kişisel Etkenler
Bundan önceki kısımda, uyma davranışının
çeşitli ortamsal etkenlerden nasıl
etkilendiğini gördük. Ancak, örnek olarak
incelediğimiz Sherif, Asch ve Milgram
araştırmalarının önemli bir ortak yanı,
hepsinde deneklerin uyma davranışı
bakımından büyük farkların bulunmuş
olmasıdır.
14. a) Benliğin Etkileri :
İnsanların benliklerinin farklı taraflarını ön
planda tutarlar. Bazı kişiler için benliklerinin
ilişkisel yönleri öncelik taşırken, bazıları için
benliklerinin bireyci yönleri ön planda
olur.ilişkisel benlik bir grup içinde daha çok
anlam kazanır. İlişkisel benliğin daha fazla
önem taşıması, kişilerin grubun ne dediğine
daha fazla dikkat etmelerine yol açar, sosyal
normlar önem kazanır ve dolayısıyla uyma
davranışı daha fazla görülür.
15. b) Birey Olma Gereksinimi
Bazı kişiler, bireyselliklerini korumak ve kendine has
olmayı çok önemserler. Herkesin yaptığını, herkesin
giydiğini, söylediğini vs. yapmak hoşlarına gitmez ve
kendilerine has kimliklerini sürdürmekte ısrarlı olurlar.
Maslach ve arkadaşları birey olma gereksinimi yüksek
olan insanları belirleyebilmek için bir test
geliştirmişlerdir. Bu testte kişilerin toplulukta,kendilerini
başkalarından ayıran davranışlarda bulunma istekleri
ölçülmektedir. Laboratuvarda gerçekleştirilen uyum
araştırmalarında yüksek birey olma gereksinimi içinde
bulunan deneklerin daha az utma davranışı
gösterdikleri, çoğunluğa daha az uydukları ve yaratıcı
aykırılıkta bulundukları gösterilmiştir.
16. c) Kişisel Kontrol Arzusu
Birey olma gereksiniminin dışında, bazen de kendi
davranışlarımız üzerinde kişisel kontrole sahip
olduğumuzu hissetmek için sosyal etkiye karşı
çıkar, uyum davranışını göstermeyiz. Jack
Brehm, bu konuya açıklık kazandırmak amacıyla
psikolojik direnme kuramını geliştirmiştir. Bu
kuramda, belli davranışsal özgürlüklere sahip
olmak istedikleri için bu özgürlükleri
sınırlandırma çabalarına tepki gösterecekleri ve
direndikleri ileri sürülmektedir.
17. d) Cinsiyet Ve Uyum
Sosyal etki ile ilgili yapılan ilk araştırmalar kadınların uyum
göstermeye erkeklerden biraz daha fazla eğilimli
olduklarını göstermişse de, son yıllarda yapılan
araştırmalar, bu konuda çok az bir cinsiyet farkı
olduğunu ortaya koymuştur. Uyum davranışlarında
cinsiyet farkının ortaya çıktığı durumlar daha çok,
insanların başkalıyla aynı fikirde olmadıkları yüz yüze
etkileşim içinde belirtmeleri burumlarıdır. Başkalarının
kendini izlediğini bilen kadınlar, aynı durumda bulunan
erkeklere oranla daha fazla uyum davranışı
göstermişlerdir. Bu durum biyolojik nedenlerden çok
kadın ve erkeğin sosyal rolleriyle ve sosyal beklentileriyle
açıklanmaktadır.
18. Uyma Davranışını Etkileyen
Kültürel Etkenler
İnsanların farklı kültürlerden geliyor olmaları acaba
onların uyma davranışlarını etkiler mi? Kültürler
arası psikolojinin gelişmeye başladığı 80’li
yıllardan itibaren, bu yüzyılın ilk yarısında yapılmış
ve artık klasik sayılan deneylerin bütün kültürlerde
genellenebilirliği tartışılmaya başlandı.
Araştırmalar farklı kültürlerde tekrarlandı ve
bulgular irdelendi. Sonuçlar esas olarak, uyma
davranışının bireyci ve toplulukçu kültürler
arasında farklılık gösterdiğine işaret etti.
19. İnsanlar Niçin Ve ne Tür Uma
Davranışları Gösterir?
(İtaat, Özdeşleşme , Benimseme):
Bu bölüme başlarken uyma davranışını insanlarda benzer
davranışlara ve bundan ötürü de sosyal düzene yol açtığını
görmüştük. Ancak bu olgulan hareket ederek, “insanlar
sosyal düzeni oluşturmak için uyma davranışı gösterirler”
demek, teleolojik bir usavuruş olur. Öyleyse kişinin uma
davranışı göstermesini nasıl açıklayacağız? Şüphesiz, uyma
davranışı kişiye bir yarar sağlamalıdır. Bu yarar nedir? Her
uyma davranışı aynı yararı sağlar mı? Bu sorulara cevap
vermek için daha önce ele aldığımız araştırmalara
dönmeliyiz.
20. Sosyal Etki Ve Uyma Davranışının
Kavramlaştırılması Ve Çeşitleri
Algılanan Kuralsal Algılanan Bilgisel
(normatif) Sosyal Etki Sosyal Etki
İtaat
Benimseme
Özdeşleşme
Gözlenen Uyma Davranışı