1. LOGO
Лекц №4

2. СЭДЭВ: ДЭЭД МЭДРЭЛИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА БА СЭТГЭЦ
Сэтгэц бол өндөр хөгжилтэй матери болох мэдрэлийн
тогтолцооны үйл ажиллагааны үр дүн юм. Бүх адгуусан
амьтан ба хүнд мэдрэлийн тогтолцоо бий.
Дээд мэдрэлийн үйл ажиллагааны үндсэн зүй тогтоол
Дээд мэдрэлийн үйл ажиллагаа нь мэдрэлийн хоѐр процесс –
хөөрөл саатлын хэлбэрээр явагдана. Хэрэв
хөөрлийн процесс нь уураг тархины гадрын идэвхтэй
ажиллагаатай холбоотой явагддаг бол саатлын процесс нь
хөөрөлтийн ажиллагааг зогсооход чиглэгдэх ба тархины гадарт
үүссэн хөөрлийн процессыг саатуулна. Саатал нь гадаад
ба дотоод саатал гэж хоѐр үндсэн хэлбэртэй байна.

3. Саатлын төрөл:
Нөхцөлт биш саатал
Хязгаарлах буюу хамгаалах саатал
Дотоод саатал
Замхраагч саатал
Ялгагч саатал
Мэдрэлийн тогтолцоог:
төв мэдрэлийн тогтолцоо,
зах мэдрэлийн тогтолцоо,
дотоод мэдрэлийн тогтолцоо гэж 3 ангилна.
Мэдрэлийн тогтолцоо нь бие махбодын болон гадаад орчны
хоорондын харьцаа холбоог удирдан зохицуулах үүргийг
гүйцэтгэнэ. Эдгээрээс гол үүргийг төв мэдрэлийн тогтолцоо
гүйцэтгэнэ.

4. Хүний биеийн мэдрэлийн
тогтолцоо

6. Хүний нугас 31 үелэлтэй, үелэл болгоноос нэг хос мэдрэл гардаг.
нугасны үеллээс гарч байгаа хос мэдрэл бүхэн нугаснаас арын,
өврийн гэсэн хоѐр ѐзоороор эхлээд нурууны нугалам хоорондын
нүхээр нурууны голын сувгаас гардаг.
Нугасны 31 хос мэдрэлийг байрлал, бүтэц, үүргээр нь 5 ангилдаг.
Эхний 8 хосыг хүзүүний дараагийн 12-ийг сээрний удаах 5-ийг нь
бүсэлхийн үлдсэн 6-ийн эхний 5-ыг нь ууцны төгсгөлийн нэгийг нь
ахар сүүлний xoc мэдрэл гэж нэрлэдэг.

7. Õ¿íèé ìýäðýëèéí òîãòîëöîîны бүтэц
Õ¿íèé ìýäðýëèéí òîãòîëöîî
òºâ ìýäðýëèéí òîãòîëöîî мэдрэлийн зах
тогтолцоо
Энергийн болк
Мэдээллийг х¿лээн
àâàõ,áîëîâñðóóëàõ,
õàäãàëàõ áëîê
¯éë àæèëëàãààã
ïðîãðàìì èëàõ,çîõèöóóëàõ,õÿí
àõ áëîê
Биеийн мэдрэлийн
тогтолцоо
Вегетатив мэдрэлийн
тогтолцоо

8. Мэдрэлийн тогтолцоо - хүний болон сээр нуруут амьтдын бие
махбодь дахь мэдрэлийн эсүүдийн иж бүрдэл.
Түүний гол үүрэг нь: гадаад ертөнцтэй холбоо тогтоох, дотоод
эрхтэнүүдийг тогтолцоонд нэгтгэх, тэдгээрийн үйл ажиллагааг
удирдан чиглүүлэх, бие эрхтэний нэгдмэл үйл ажиллагааг зохион
байгуулахад оршино.

9. Хүний биеийг бүтээж байгаа бүх эрхтнүүд бүтэц, үүргээсээ хамаарч
үйл ажиллагаа нь хүний санаа зоригт захирагдан ажилладаг анималь
буюу амьтны гаралтай эрхтэн (яс, үе холбоо, булчин, арьсны,
мэдрэхүй гэх мэт) үйл ажиллагаа нь хүний санаа зоригоос харьцангуй
ангид явагддаг ургамлын гаралтай эрхтэн (зүрх судас, амьсгал хоол
боловсруулах, шээс бэлгийн эрхтэн тогтолцоо гэх мэт) гэж хоѐр
хуваагддаг. Эдгээр хоѐр бүлэг эрхтнийг мэдрэлжүүлж байгаа
мэдрэлийг амьтны гаралтай буюу анималь, ургамлын гаралтай буюу
ургал (вегетатив) гэж ангилдаг.

10. Төв мэдрэлийн тогголцоо (уураг тархи, нугас) - тархины гадар их
тархины баганы хөдөлгөөний төвуүд, бага тархины болон нугасны
мэдрэлийн эсуүдийн иж бүрдэл.
Түүний үүрэг нь: сэтгэцийн бүхий л үйл ажиллагааг удирдан
зохицуулахад оршино.
Төвийн мэдрэлийг захын эрхтэнтэй холбож байгаа нугаснаас
гардаг 31 хос, тархинаас гардаг 12 хос мэдрэл, тэдгээрийн салаа,
сүлжээ, торыг зах хязгаарын мэдрэлийн тогтолцоо гэж нэрлэдэг.

11. Мэдрэлийн зах mогmолцоо-мэдрэлийн ширхэгүүд,
мэдрэлийн зангилаа, хүлээн авуур болон булчин шөрмөсийг
уураг тархи, нуруу нугастай холбодог мэдрэх мэдрэлийн
төгсгөлүүд.
Түүний үүрэг: гадаад орчны цочроолыг төв мэдрэлийн
тогтолцоонд дамжуулах, түүнээс хариу үйлдлийг буцаах.
Биеийн мэдрүүлийн (симатик) тогтолцоо- төв болон зах
мэдрэлийн тогтолцоог багтаана.

12. Дотоод мэдрэлийн тогтолцоо Вегетатив (автономит-биеэ
даасан, дотоод мэдрэлийн тогтолцоо-зүрх судас, булчирхай,
гөлгөр булчин болон бусад эрхтэнүүдийн үйл ажиллагааг
зохицуулах мэдрэлийн тогтолцооны нэг хэсэг.
Энэ нь сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэлд чухал үүрэгтэй
бөгөөд симпатик болон парасимпатик гэх зарим элемент нь
эсрэг харьцаа бүхий хоѐр хэсэгт хуваагддаг.
Эдгээрээс гадна мэдрэлийн тогтолцооны үйл ажиллагаанд
3 блокоос бүрддэг уураг тархины ажиллагааны зохион
байгуулалт багагүй үүрэг гүйцэтгэдэг:

13. 1. Энергийн блок нь мэдрэлийн тогтолцооны хэвийн
ажиллагааг хангахад шаардагдах булчингийн чангарлыг
дэмжинэ. Энэ нь тархины баганы дээд хэсэгт байрлана.
2. Мэдээллийг хүлээн авах, боловсруулах, хадгалах блок
нь тархины зүүн болон баруун тал бөмбөлгийн арын хэсэг,
тархины гадрын зулай, дагз, шанааны хэсгийг багтаана.
3. Мэдрэлийн тогтолцооны үйл ажиллагааг
программчилах, зохицуулах, хянах блок. Тархины гадрын духны
хэсэгт байрлана.

14. Хүний төв мэдрэлийн тогтолцоо нь хамгийн нарийн бүтэцтэй.
Хүний мэдрэлийн тогтолцооны хамгийн анхны элемент буюу
нэгж нь мэдрэлийн эсүүд буюу нейронууд юм. Мэдрэлийн
тогтолцооны хөгжилт нь мэдрэлийн зангилаануудад мэдрэлийн
эсүүдийг аажмаар хуримтлуулан олшруулах замаар хөгжиж
ирсэн байна.
Мэдрэлийн тогтолцоо нь асар олон тооны мэдрэлийн эсүүдээс
бүрэлдэн тогтоно.
Эс буюу нейронууд нь түүнээс салбарлаж гарсан урт (аксон),
богино (дендрит) сэртэнгүүдээс бүрэлдсэн байна.

15. Мэдрэлийн эсийн эдгээр урт, богино сэртэнгүүд нь хөөрлийн
процессийг эсүүдэд тархаан дамжуулах үүргийг гүйцэтгэнэ. Өөрөөр
хэлбэл, тархинд явагдах хөөрлийн процесс нь мэдрэлийн нэг эсийн
аксоноос нөгөө эсийн дендритэд шилжин дамжих замаар явагдана.
Ингэж мэдрэлийн эсийн аксоноос нөгөө эсийн дендриттэй
холбогдсон уулзвар газрыг синапс гэж нэрлэдэг. Эдгээр синапсууд нь
мэдрэлийн ширхгийг бүрэлдүүлнэ.

16. Мэдрэлийн эсүүд буюу нейроны бие нь тун жижиг бөгөөд
микроскопоор хэмжихэд дунджаар нэгэн эсийн бие нь 0,03
миллометрийн хэмжээтэй аж. Харин мэдрэлийн ширхэг нь
түүнийг бодвол хэдэн арван сантиметрийн хэмжээтэй.
Мэдрэлийн эсүүд буюу нейронуудад хөөрлийн процесс үүсэж
явагдана.
Мэдрэлийн эсэд үүсэж явагдах хөөрлийн процессийн үндэс нь
биоток юм.

17. Тархины эсэд явагдах хөөрлийн процесс нь секундэд 120
метрийн хурдтай тархана. Мэдрэлийн ширхгүүд нь цайвар
бодисоор хучигдсан байдаг бөгөөд энэхүү бүрхүүл нь хөөрлийн
процессийг тодорхой чиглэлд тараахад онцгой үүргийг
гүйцэтгэнэ.
Мэдрэлийн тогтолцооны нэгж болох мэдрэлийн эсүүд буюу
нейронууд нь мэдрэмжийн болон хөдөлгөөний эсүүд гэж хоѐр
хэсэгт хуваагдана.

18. Мэдрэлийн долгионыг (импульс) мэдрэхүйн эрхтнээс төв
мэдрэлийн тогтолцоонд дамжуулан хүргэх замыг төв рүү
тэмүүлэх зам гэж нэрлэнэ.
Харин долгионыг мэдрэлийн төвөөс бие махбодын ажиллах
эрхтэн булчин, булчирхай зэрэгт эргэж дамжуулан хүргэх замыг
төвөөс буцах зам гэнэ.
Энэхүү хоѐр замаар мэдрэлийн тогтолцоо нь гадаад,
дотоод орчноос бие махбодод үзүүлсэн цочролыг төв
мэдрэлийн тогтолцоонд дамжуулан хүргэж хариу рефлекс үйл
ажиллагаа явагдах буюу төв мэдрэлийн тогтолцоог гадаад
орчинтой холбоно.

19. Төв мэдрэлийн тогтолцоо нь тархи, нугаснаас бүрдэнэ.
Нугас нь нурууны ясны ховилд байрласан мэдрэлийн олон
ширхгүүдээс бүтжээ. Нугасыг хөндлөн огтолж үзвэл гадна
талаараа цайвар өнгийн бодис, дотор талдаа бор өнгийн биеэс
тогтсон байна. Харин нугасны хойд ѐзоорын бүрэлдэхүүнд
орсон мэдрэлийн ширхгүүд нь төв рүү тэмүүлэх мэдрэлийн
эсийн салбаруудыг бүрэлдүүлнэ.
Нугасанд төрөлхийн буюу нөхцөлт биш рефлексийн
үйлүүдийг удирдах төвүүд оршино. Нугасанд орших төвүүд нь
хүний биеийн булчингийн хөдөлгөөн болон дотоод эрхтнүүдийн
үйл ажиллагааг удирдан жолоодно.

20. Нугасанд мэдрэлийн ширхгүүдээс бүрэлдсэн хөөрлийг
дамжуулах зам орших бөгөөд тэр нь хөөрлийг зах мэдрэлийн
төгсгөл хэсгээс тархинд дамжуулж, тархинаас буцаж захын хэсэг
арьс булчин, дотоод эрхтэнд дамжуулж хүргэх үүрэгтэй.

21. Óóðàã òàðõè
ªìíºä òàðõè Äóíä òàðõè Õîéä òàðõè
Òàðõèíû
ã¿¿ð
Áàãà
òàðõè
Завсарын
тархи
Áàçàëü
ãàíãëèóä
Ëèìáèéí
òîãòîëöîî
Òàðõèíû òàë
áºìáºëãèéí
ãàäàð Óðòàâòàð
òàðõè
Òàðõèíû
áàãàíà
Òàðõèíû
òºãñãºë
Ðåòèêóëÿð
ôîðìàöè

22. Тархи
Төв мэдрэлийн тогтолцооны гол салбар болох тархи нь
толгойн гавлын ясанд оршино. Гавлын яс нь тархийг гадны
хөндөгдлөөс хамгаалсан байна. Тархи нь нугастай харьцуулбал
ихээхэн хожим үүсэж хөгжсөн түүхтэй юм. Хүний тархи нь
хамгийн дээд зэргийн хөгжилтэй адгуусны тархийг бодоход
үлэмж нарийн бүтэцтэй боловсронгуй аппарат байдаг.

23. Тархины зарцуулах ерөнхий энергийн хэмжээ
харьцангуйгаар төдий л их биш бөгөөд 100 вольтын лампын
хэмжээний энерги зарцуулна. Тархины үйл ажиллагаа нь
цусаар дамжиж бодисын тасралтгүй солилцооны үр дүнд
явагдана.
Тархи хүний бүх биеийн бүх жингийн 2 хувьтай тэнцэх
боловч хүний хэрэгцээт хүчилтөрөгчийн 20 хүртэлх хувийг
хэрэглэдэг байна. Тархи цусны жижиг судсаар (капилляр)
дамжуулан өөрийгөө тэжээлийн бодис болон хүчилтөрөгчөөр
тогтмол хангана. Тархины тэжээлийг хангах энэхүү хялгасан
судасны нийт урт нь 560 километр хүрдэг аж.

24. Тархины үйл ажиллагааг хангах тэжээлийн гол бодис нь
цус юм. Ийт учраас тархи нь их хэмжээний цусаар тогтмол
хангагдаж өөрийн үйл ажиллагааг идэвхтэй явуулдаг байна.
Тархины цусны тогтмол гүйдэл хангахаа больсны дараа 15
секундын хугацаанд хүний ухамсар балартаж 10 минутын дараа
тархи өөрөө сөнөх аюулд орно.
Цусны бүрэлдэхүүнд байгаа тэжээлийн бодис нь байнгын
өөрчлөгддөг байна. Гэвч цусанд байгаа зарим бодис нь
өөрчлөгдөхгүйгээр тархины тэжээлийн бүрэлдэхүүнд ордог
байна.

25. Хүний тархины жин нь дунджаар 1,3-2 килограммын
хооронд хэлбэлзэж байдаг бөгөөд эрдэмтдийн тогтоосноор
насанд хүрсэн хүний тархины жин нь 1400 орчим граммд
хүрдэг байна. Хүний их тархины гадарт 15 миллиард орчим
мэдрэлийн эс байрладаг байна.
35 наснаас эхлэн их тархи гадрын эсийн тоо багасаж өдөр бүр
50000 эс үхэж байдаг байна.

26. Амьд амьтны тархины жин өөрийн эволюци хөгжлийн
явцад байнга ихсэн нэмэгдэж тэдгээрийн мэдрэлийн
системийн хөгжилт дээшлэх замаар явагдаж ирсэн нь
маргаангүй юм. Ийм учраас хүний тархи нь дельфинээс бусад
өндөр хөгжилтэй амьтдын тархинаас өөрийн жингээр илүү
байдаг байна.
Жишээ нь: хүн дүрст сармагчны тархины жин нь 400
орчим грамм болно. Гэвч зарим адгуусны тархи нь хүний
тархинаас жингээрээ давуу байна. Аварга загасны тархи 7
килограмм, зааны тархи 5,5 килограмм байх жишээтэй.

27. Хүний тархийг түүний бүх биеийн жинтэй харьцуулахад
1/45, сармагчны тархи 1/100,дельфиных 1/125, нохойных 1/170,
зааных 1/600, аварга загасных 1/2000- тай тэнцэнэ. Ийм учраас
тархины хүндийн жингээр хүний сэтгэц, оюун ухааны
хөгжлийн төвшинг хэмжиж болохгүй.
Тархи нь хоорондоо холбоотой олон салбар хэсгүүдээс
бүрэлдэн тогтсон байна.

28. Уртавтар тархи нь тархийг нугастай холбосон хэсэг юм.
Уртавтар тархи нь бие махбодын амьдрал, үйл ажиллагаанд
чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. Уртавтар тархинд амьсгал,зүрх судасны
болон хоол боловсруулах эрхтний үйл ажиллагааг зохицуулах
төвүүд оршино.
Мөн уртавтар тархинд хайтаах, ханиах, эвшээх зэрэг
хамгаалах нөхцөлт биш рефлексийн төвүүд оршихоос гадна хөхөх,
залгих, зажлах, шүлс ялгаруулах үйл ажиллагааг зохицуулан
удирдах төвүүд байрласан байна.
Уртавтар тархины дээд талд дунд тархи, тэдгээрийн дээд талд
завсрын тархи оршино. Тархины эдгээр бүх хэсгүүдийн дээд талд
их тархи оршино.

29. Дунд тархи нь биеийг орон зайд зохицуулан хөдөлгөх
үүргийг удирдахаас гадна булчингийн хөдөлгөөнийг
зохицуулах үүрэгтэй. Дунд тархи нь дөрвөн төвгөр ба хөлөөс
бүрэлдэн тогтсон байна. Дунд тархи нь ерөнхийдөө
мэдрэмжийн болон хөдөлгөөний үүргийг удирдан
зохицуулдаг.
Нэн ялангуяа дунд тархины гүйцэтгэх үйл нь бие махбодод
гаднаас үзүүлсэн хүчтэй бөгөөд ер бишийн цочроогчийн
үйлдлийн үед эрчимтэй явагдах баримжаалах рефлексийн үйл
ажиллагааг зохицуулна.

30. Бага тархи нь биеийн тэнцвэр болон ухамсартай,
ухамсаргүй хөдөлгөөнийг удирдан зохицуулах үүрэгтэй. Бага
тархи гэмтэлд учирвал аливаа адгуусан болон хүний
хөдөлгөөний тэнцвэр алдагдаж орон зайд амьдрах боломжгүй
болно.
Тэрчлэн биеийн дотоод эрхтний үйл ажиллагаанд
нөлөөлж түүний хэвийн үйл ажиллагааг бууруулах буюу
дээшлүүлэхэд нөлөөлдөг онцлогтой. Эцэст нь бага тархи нь бие
махбодын мэдрэмжийн үйл ажиллагааг тухайлбал булчин,
шөрмөс, харааны болон арьсны мэдрэмжийн үйл ажиллагаанд
нөлөөлдөг.

31. Завсрын тархи нь өмнөд ба дунд тархины үргэлжлэл хэсэг юм.
Завсрын тархи нь харааны товцог ба товцгийн доод бүсээс
бүрэлдэн тогтоно. Завсрын тархи нь хүний зөн билгийн болон
сэтгэл мэдрэмжийн үйл ажиллагаанд чухал үүргийг гүйцэтгэнэ.
Завсрын тархинд бие махбодын бодисын солилцоо болон биеийн
дулаан хүйтнийг удирдан зохицуулах төв оршино.
Завсрын тархи нь тархины мэдрэмжийн ба хөдөлгөөний хэсгийг
зохицуулахын зэрэгцээгээр тархины доод гадрын системийн
үүргийг зохицуулна.
Жишээ нь: хүний нүүр гарын болон биеийн гадаад
хөдөлгөөний илрэлийг дотоод эрхтний үйл ажиллагааны үндсэн
дээр зохицуулах ажиллагааг удирдахад оролцоно.

32. Хүний тархины эдгээр дурьдсан бүх салбар хэсгүүдийн
үйл ажиллагаа нь хоорондоо нягт харилцан холбоотой явагдах
бөгөөд төв мэдрэлийн тогтолцооны нэгдмэл үйл ажиллагааг
удирдан зохицуулахад тус тусынхаа үүргийг идэвхтэй
гүйцэтгэнэ.
Тархины эдгээр хэсгүүдийн үйл ажиллагаа нь цөм их
тархины гадрын үйл ажиллагааны хяналтын дор явагдана.