1. O lapis do carpinteiro
O lapis do carpinteiro é unha novela publicada en 1998, que se
analizará nesta recensión. Previamente á explicación das características da
obra cómpre coñecer algúns datos sobre o seu autor, Manuel Rivas Barros.
O devandito escritor, nado na cidade da Coruña no 1957, é tamén
poeta e ensaísta. É un dos autores vivos máis importantes da nosa
literatura, así mesmo, é membro da Real Academia Galega.
A meirande parte da súa obra está escrita na lingua propia, porén,
tamén escribe artigos para xornais en castelán. Pódense citar O pobo da
noite, Un millón de vacas, As voces baixas ou Que me queres, amor?
2. Na obra a analizar, O lapis do carpinteiro (1998), unha das máis lidas e
traducidas da nosa literatura, o autor crea un retrato da sociedade a da
situación que se viviu durante a Guerra Civil Española, época na que
transcorren a meirande parte dos feitos e na que viven os personaxes.
Entre estes é imprescindíbel mencionar o protagonista da novela, o
doutor Daniel da Barca, de ideoloxía comunista, debido á cal será
represaliado polo bando sublevado e condenado á pena capital. Diversos
factores, como a súa nacionalidade cubana, levarán a que este castigo se
vexa reducido á cadea perpetua.
Así mesmo, cómpre mencionar a Marisa Mallo, filla dunha familia
acomodada, a cal se opón á súa relación con Daniel da Barca. Ela tentará,
sen éxito, axudalo a fuxir dos diferentes cárceres nos que se atope preso.
Do mesmo xeito, é de especial relevancia a figura de Herbal, garda de
seguridade das prisións nas que da Barca cumprirá a súa condena, xa que
sempre que este sexa trasladado pedirá tamén Herbal un cambio de destino.
A súa obsesión con el débese a que dende neno está namorado de Marisa
Mallo.
Igualmente, destaca o Pintor, estivo encarcerado ao mesmo tempo
que da Barca. Foi asasinado por Herbal, o que causou que este imaxinase
que a súa pantasma o perseguía.
Tamén se debe considerar a Vida e a Morte como personaxes, posto
que na obra ambas as dúas se personifican, que o autor converte en dúas
irmás enfadadas entre si, debido a que vida rompeu o xuramento de
permaneceren sempre xuntas. Cando un personaxe está a piques de finar, a
Morte aparéceselle e incluso pode chegar a manter unha conversa con ela.
Como xa se explicou, estes personaxes viviron durante a Guerra Civil
Española, durante a que transcorre a meirande parte da historia. O autor
indica isto de xeito directo, ao achegar datas e localidades concretas, que,
ademais de permitir ao lector situar a obra cronoloxicamente, aumentan a
verosimilitude da narración, por suxeriren que a historia ocorreu realmente
neses momentos e lugares. (“O reloxo da estación de tren da Coruña…” ou
“... nas vésperas das eleccións de 1936.”)
3. A obra reflicte a sociedade do momento no cal se ambienta. Destaca
especialmente a violencia empregada, a pobreza predominante e a situación
da muller. Esta última obsérvase na situación de irmá de Herbal, que sofre
violencia de xénero nunha sociedade na que carece dos medios para
denunciar estas agresións e que ve a súa situación como algo normal e sen
importancia.
Débese salientar a existencia dun lugar chamado Fronteira, que
posiblemente sexa o transunto literario dunha parte de Galicia relacionada
coa muller na que o autor se inspirou para crear a Marisa Mallo.
Así mesmo, é preciso indicar que non toda a obra ocorre nin en
Galicia (“En Medina del Campo un home bateu na ventá e saudou a Da
Barca.”) nin durante a Guerra Civil, posto que son frecuentes as analepses e
prolepses; na meirande parte das veces, vinculadas a recordos ou historias
contadas polos personaxes.
Do mesmo xeito que a historia toma lugar nun momento e lugar
determinados, baséase tamén en sucesos verídicos: o romance entre do
doutor Francisco Comesaña e Ascensión Concheiro, nada en Ordes, son
representados na obra por Daniel Da Barca e Marisa Mallo,
respectivamente.
Explicados os personaxes e a ambientación, cómpre analizar o
argumento da obra. Como xa se precisou, na narración intercálanse varias
analepses e prolepses, o que dificulta nalgunhas ocasións establecer de
xeito claro unha liña argumental. Cómpre salientar así mesmo que o autor
incluíu na obra fragmentos que aparentemente non son relevantes na trama,
pero permiten coñecer en profundidade os protagonistas.
A novela comeza cunha entrevista de Carlos Sousa ao doutor da
Barca, que se atopa exiliado, na que se centrará no período no que estivo
preso. A continuación, a narración céntrase na figura de Herbal, que se
atopa nun prostíbulo; onde lle contará a unha das meretrices parte da
historia.
Posteriormente nárrase como se coñeceron o doutor da Barca e o
Pintor. Este atopábase pintando nun manicomio e cando tentou saír as
portas estaban fechadas. O doutor gastoulle unha broma facéndoo crer que
o confudiran cun dos reclusos.
4. Tras este fragmento anterior á historia, explícase que a Herbal lle fora
encargado seguir a da Barca, así como que tomase parte no paseo do
pintor.
O doutor foi fusilado, mais sobreviviu. Unhas lavandeiras atopárono
no río malferido e curárono. Ingresou de novo no cárcere e, unha vez
curado, sometérono ao consello de guerra, que o sentenciou á pena capital.
Debido en parte a súa dobre nacionalidade, o asunto converteuse nun
debate a nivel internacional, feito que permitiu que a pena se reducise a
cadea perpetua. Tras isto, nárrase un breve fragmento relacionado con
Fronteira e Marisa Mallo, na que esta intenta, sen éxito, que o seu avó
interceda a favor de da Barca para obter o indulto.
Tras esa paréntese, retómase a historia co traslado do doutor fóra de
Galicia, mostrando antes como se despiden el e Marisa Mallo na estación de
tren da Coruña. Un tempo despois, ambos os dous casaran por poderes.
Finalmente, Daniel da Barca regresa a Galicia, e tras pasar coa súa muller
unha serodia noite de vodas, cumpre a súa pena na illa de San Simón.
Á hora de analizar calquera novela cómpre valorar ademais dos
aspectos xa analizados, os pertencentes ao estilo.
Por unha banda, débese diferenciar o autor, que é a persoa real que
escribe a narración, neste caso Manuel Rivas, do narrador, que é voz que
cumpre a función de describir o espazo, o desenvolvemento do tempo, as
personaxes da novela e a súa acción.
Convén salientar o feito de que nesta obra se mesturen distintos tipos
de narrador. Os principais son o omnisciente en terceira persoa, o propio da
novela tradicional; e o homodiexético en primeira persoa, neste caso Herbal,
que lle conta a historia dende a súa perspectiva a María da Visitação.
Igualmente, temos de considerar a voz dos personaxes. No discurso
directo o narrador cédelle directamente a voz ao personaxe, son, polo tanto,
os diálogos da novela; no discurso indirecto non se oe a voz do personaxe, é
o narrador quen nola transmite coas súas propias palabras; no monólogo
interior ou fluxo de conciencia transcríbense directamente, en 1ª persoa (sen
intervención do narrador) os pensamentos máis íntimos e desordenados do
personaxe; e o discurso indirecto libre é un híbrido no que a voz do
personaxe penetra na estrutura formal do discurso, introduce o pensamento
5. dos personaxes sen que o narrador abandone a súa tutela nin a terceira
persoa (ausencia introdutoria dos verba dicendi). É este último o que se
emprega principalmente, acompañado puntualmente do monólogo interior.
Do mesmo xeito, nesta obra é continua a ruptura da linearidade por
medio da retrospección, analepse ou "flash-back"; anticipación ou prolepse;
atemporalidade ou ucronía; pausas descritivas; historias intercaladas…
Finalmente, analizadas as características máis salientábeis da obra,
considero interesante incluír unha pequena opinión persoal. Coido que esta
obra é importante sobre todo polo feito de mostrar que detrás de cada
conflito bélico, de cada bomba, de cada fusilamento… hai unha historia
humana. As cifras de mortos non son meros datos que se deben estudar
para un exame de Historia, son vidas humanas, cuxa perda causou dor,
pena e sufrimento aos seus seres queridos. A historia de Daniel da Barca e
de Marisa Mallo é unha entre os milleiros que a Guerra Civil ocasionou e un
recordatorio do que pode suceder de admitírense ideas totalitarias que
atentan contra as liberdades individuais e colectivos, co que se producirían
privacións da liberdade e incluso atentados contra a propia vida por ideais
políticos, por opinións, por seren eles mesmos… Pese á xa comentada
estrutura, que innegabelmente está coidada ata o extremo e denota unha
elevada preocupación pola forma da obra, na miña opinión o máis
salientábel desta novela é o feito de que se plasme esta intrahistoria e a
capacidade que o autor ten de transmitir por medio dela.
Adrián González Viqueira
