Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico. Arraianos

1. Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico de Arraianos
1
BOTAS DE ELÁSTICO
-...?
-O papai ordenara de facer un pozo negro en Auguela. Fíxoo el só no verao. Era un pozo negro que
lle saíra da ialma. Nunca se tal vira elí.
Auguela está no deserto da Chaira, na caeira onde os fentais sinalan unha lentura que logo é fiaño de
auga e pouco máis alá corga e regueiro, para facerse moi lonxe un río grande chamado Tuño.
–...?
-Non señor, o papai nunca fixera o pozo negro con tal intención.
–...?
-Iso soubémolo máis tarde. Eu, ao tempo, era meniña de once anos. Viviamos en Vilar, na freguesía de
Lavadores. O papai era encargado de obra de Comesaña. Eu non sabía nada. Despois sóubeno.
A Social quixera pillar o papai da nena porque na caseta da obra efectivamente houbera xuntanzas.
Vírano entrar varias veces a cas de Xosé Velo, nas Travesas. O papai era, de certo, da organización. A
meniña, daquela, non sabía cousa.
–...?
-A mamai e mais eu deixamos a casopiña de Vilar, en Lavadores. E viñémonos prá serra. Viñemos a
Auguela, a nosa aldea nativa. Viñemos ao noso ser, onde o papai ordenara de facer unha casiña nova de
tixolo, con mesmo pozo negro.
Auguela son dez casas e algunhas cortes e canastros. Todos os teitos son de colmo menos a casa
que fixera coas súas maos o papai da meniña. Ao avó da meniña collérano os falanxistas de Verín e
matárono nunha zanxa do Furriolo, con outros dez que sacaran do Convento. En Auguela teñen
ovellas e algunha vaca. Pacen na Chaira. O Penagache avisa, non lonxe, da raia de Portugal.
–...?
-Que o papai viñera tamén a Auguela por se achantar só eramos sabedoras a mamai e mais eu.
O papai da nena puxera tellado e fixera o pozo negro coma unha afirmación de fe na decencia
humana. De casa en casa de xentes fieis, con diversos disfarces, logrou chegar a Celanova o fuxitivo e,
desde alí, polos camiños montesíos, gañou o lugar nativo. Acochou no pozo negro.
–...?
-O pozo negro estaba no patio. Tiñamos na casa un retrete de madeira que comunicaba, por meo
dun desaugue de cimento, co pozo negro. O pozo negro tiña uns catro metros de fondura. Despois
de nos servirmos do retrete, ao facer de corpo, botabamos caldeiros de auga pra que circulase a
porquería contra o pozo negro.
–...?

2. Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico de Arraianos
2
-O papai, una vez que se meteu no pozo negro, rabuñou nas paredes de sábrego e fixo unha
camareta nun lado, algo alta. Case non se podía mover, porque se se puña de pé no fondo do pozo
negro enterrábase no zorro. Así e todo, el deu orde de que seguisemos, a mamai e mais eu,
ensuciando no retrete coma sempre.
–...?
-Dentro do pozo negro tiña unha escada pola que saía nas altas horas da noite a esparexer polo
patio e a estar coa mamai. Eu vino moi poucas veces. Era de noite cando se lavaba, cando comía e
cando mudaba a roupiña. Era así, señor. O pozo estaba tapado cunha grade de madeira sobre a que
había unha meda de candeas. Saía por un buraco tan pequeno coma o tobo dun coello. Durante o
primeiro inverno non pasou nada, pro fora terríbel pró papai.
Na primavera chegaron dous homes a Auguela. Vestían de traxe e garavata, pero a súa roupa
non era boa. Semellaba pasada e suxa. Tiñan aspecto serio e ollar insolente e fixo. Calzaban todos
botas negras, suxeitas á canela por un elástico.
–...?
-Non señor. Eu non sabía que eran da Brigadilla da Garda Civil. Só se me facían raros por
levaren os dous unha mesma caste de botas negras e con dous elásticos en forma de U para se
cinguiren á canela. Debían de ser unhas botas moi quentes pró inverno.
–...?
-Si. Un dos dous era máis alto, máis xoven, e tiña un bigodiño arroxado. Sorría seguido.
Metíanme medo os seus ollos azuis. Volveu el só, moitas veces, pra falar comigo.
O Sarxento da Brigadilla quería que a neniña lle contase onde estaba agachado o papai. Onde é
que el estaba. Preguntárallo unha e outra vez, todo ao longo da primavera, conforme os días ían
medrando. Aparecíalle o Sarxento nos lugares máis inesperados: por tras dunha cañota, coma
tal.Igual ca unha aparición, ao voltar a nena á casa coa súa potiña de leite das vacas dos veciños de
Angoreus.
–...?
–Si, comigo, case só falaba comigo. Coa miña nai non falou máis cá primeira vez, cando viñeran os
dous das botas de elástico. Na tenda namais que preguntou nunha ocasión e informouse do que levaba a
miña nai á casa en cuestión de alimentos.
As proporcións de sucre ou arroz que a mamai da meniña levaba eran as adecuadas para dúas
persoas pobres. Nun fugaz interrogatorio á ama da tenda de Santa María de Vilar das Las, a legua e
mea de Augela, o Sarxento informouse e semellou cadrar conforme. Así e todo el sabía que tiñan unha
horta e unha cabuxa.
–...?
–A primeira vez que se achegou a min asusteime moito. Diume un paquete de galletas María, marca
Oliveira. Lembrareime sempre de tal particularidade. Porque a miña nai non me vise o galano, cominas
todas antes de chegar á casa.
Unha certa complicidade ligara aquel día a meniña co Sarxento.

3. Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico de Arraianos
3
–...?
-Non. Non me atrevía a lle decer á miña nai que falara con aquel home.
–...?
-Non. A segunda vez que falei con aquel home xa deixei de lle ter medo.
–...?
–Sentía unha especie de confianza. Aínda que lle pareza mentira, colléralle...
–Si, cariño.
Ao longo das entrevistas, sempre en lugares non frecuentados, estabelecérase un ligame. Unha
complicidade visguenta, coma o zorro do ludre. A meniña chegara a lle querer ao Sarxento do sorrir
manso e dos ollos azuis. Cando el tardaba en vir á Auguela, a meniña andaba triste. Unhas veces
traguíalle pirulís e, outras, galletas. Un día veulle cunha caixiña cadrada adornada con cunchas e
buguinas. A meniña embrullouna entre farrapos e agachouna no faiado.
–...?
-Cada vez que aquel home estaba onda min, preguntábame polo sitio no que estaba agachado meu
pai. Cada vez que o facía, algo me queimaba no peito. Baixaba, entón, os ollos e, sempre, sempre, a
vista se me ía pousar nos pés calzados con botas de elástico. Aquelas botas dábanme noxo.
Acordábame, entón, moito o pai. E apertaba os beizos. Xamais lle direi onde está agachado o meu
papai, pensaba con forza. E botaba a correr prá casa.
–...?
-Señor, coma tal eu viña dos cataqueses, ou sexa da doutrina, pola verea vella de Santa María, canda
as outras raparigas e todas apañando froles e facendo guirlandas. El agardaba, non sei como,
velándome, a que cada unha das miñas compañeiras collese polo seu carreiro, cara á casa. E saíame
entón e...
–...?
-Si. Púñame contente ao o ver, pro, non sei por que, a ledicia convertíase nunca sorte de noxo ao
reparar nas botas negras con elástico.
–...?
—Coido que o pior pró papai fora o inverno.
Mesmo conxelara o visgo do ludre que comunicaba o retrete co pozo negro. Na súa toqueira, o papai
da meniña embrullábase en cobertores e daba dente con dente. Tiña a parte superior das orellas, as
maos e as dedas en carne viva, das frieiras. Cortáranselle os beizos. Cando a neve cubriu a meda de
candeas, o frío fíxose un algo soportábel aló embaixo. A saída nocturna era, para o papai da meniña,
coma un entrar no ceo. As dúas ou tres horas na cama, coa esposa, devolvíanlle a vida e o contento.
Logo había que tupir de novo, co papai dentro, o buraco de saída do pozo negro, axuntando neve cun
angazo. Antes de o sol saír, a mamai da meniña trepaba sobre as pegadas do seu home e confondíaas
con outros rastros orientados en todas as direcciones do patio.

4. Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico de Arraianos
4
–...?
-Así que, coa primavera, iso é, veu o home das botas de elástico que me dixo un día que se eu lle
non decer onde estaba o papai que virían outros homes da Garda Civil e que habían prender á mamai e
habían mallar nela até que dixese todo. Eu estiven chorando pola noite e decidín que cando viñese outra
vez o home ía levalo até o pozo negro e decerlle que alí estaba meu pai. Eu ía facer iso porque lle non
batese á miña nai. Iso foi cando
xa se fora o inverno.
–...?
-Foi o día pior da miña vida.
–...?
-Rómpesemelle a ialma só de acordalo. Non me obrigue a falar máis.
–...?
-Primeiro espertei cun bruído de cascos de cabalos. Debruceime na fiestra e vin oito Gardas Civís
que desmontaban e tiraban dunha funda cada un seu fusil, non sendo un, que empuñou unha pistola.
Xeóuseme a ialma, señor. Case ao mesmo momento sentín o motor dun turismo e, de contado, apareceu
un home cunha gorra encarnada; a par del o das botas de elástico. Os do tricornio negro desfixeron a
culatazos mea casa. Dispararon contra a tablilla do teito e contra as portas. Colleron á miña nai pola
trenza e levárona arrastras onda a morea de frouma baixo da cal o meu papai estaba agachado.
Chegara un Tenente da Garda Civil con sete números a Auguela. Era preciso fechar o caso da célula
da ANG de Vigo. Faltáballes o fillo da puta que tiña que estar alí. Se a Brigadilla non fora capaz de
descobrir nada, faríao el. Chegaron a cabalo desde Celanova. Pronto incorporóuselles o Sarxento da
Brigadilla nun Baliglia de Comandancia. Rexistraron con berros e xuramentos a casa toda, a cómoda, a
artesa, os dous armarios, o faio. Dispararon, si. Racharon de a feito, con pracer. Como estaba convido,
foron esforzar a muller do fuxido, berrando moito aos catro ventos o que ían facer, o que estaban
facendo. Querían que o fuxido os ouvise. Ouvise que catro termaban dos pés e maos dela e que o Cabo
xa lle erguía as saias. O Tenente ría ás gargalladas coa mao na barriga.
–...?
-Eu fun correndo onda o home que me daba as galletas e me saía nos camiños. Sentinno coma un
salvador, coma un amigo quirido. Dime onde está, dime a min onde está -díxome. Dimo a min, a min
só. Se non mo dis, eu non podo paralos. Se o atopan eles, mátanno. Eu abría xa a boca pra decerlle que
o papai estaba no pozo negro, cando, por baixar a ollada de vergonza, din coa vista nas botas de
elástico. E calei.
–...?
-Un de tricornio colleume das orellas e díxome: mira, mira. Olla o que lle facemos á puta da túa nai.
Voltei a vista para o home das botas de elástico que presenciaba todo inmóbil, cos brazos cruzados e un
mimo de contrariedade nos fuciños de londra, que antes me pareceran boca linda. Lembro detalles sen
importancia: unha ponta da camisa del rebirichada pra fóra, unha insignia co xugo e as frechas da
Falange nunha das lapelas do seu traxe gastado. Fíxome coa cabeza un signo raro, coma se me dixese
adeus. O tipo da gorra de prato con funda vermella sorría divertido. Foi entón cando papai se puxo a
berrar dentro do pozo que parasen quedos, que el xa se daba.

5. Xosé Luís Méndez Ferrín: Botas de elástico de Arraianos
5
–...?
-Non señor. Tanto berraban os Gardas Civís que a voz de meu pai de primeiras non se sentía.
–...?
-A miña nai non dera un chío. Eu sei que a miña nai non berrou por non obrigar o meu pai a
delatarse. Toulle certa. Pro axiña se removeu algo na morea da frouma e meu pai apareceu fóra,
chimpando candeas e grade contra arriba, nun chouto, coas maos en alto. Ao velo todos, incluído o
fulano da gorra vermella, foron contra del e derrubáronno no chao. E pechei os ollos e tapei os ouvidos
coas maos.
Cando o Tenente viu o pai da meniña aló, á luz da primavera, branco coma a esperma e coas palmas
das maos arriba, botouse contra súa e zorregoulle un golpe co cano da pistola Astra do nove longo na
cara. Derrubouno no chao. Precipitáronse todos sobre o caído e deron en o escoucear e en mallalo coas
culatas das tercerolas. Ao tempo que o facían bruaban coma animais, xuraban e insultábanno. Os
cabalos espaventábanse e turraban das rédeas atadas nas argolas. A nai da meniña trataba de impedir os
golpes e era rexeitada, cun culatazo no baixo ventre que a deixaba retorcéndose de dor polo chao do
patio. Somentes o Sarxento da Brigadilla permanecía inmóbil, ollando fixamente para a meniña, cos
brazos cruzados e un aceno de displicencia nas comisuras da boca.
–...?
-Levaron o meu pai, coa cara chea de sangue, atado ao rabo do cabalo do chefe dos Gardas. Miña
nai atronaba o mundo cos seus urros. Eu achegueime ao home das botas de elástico. El ollou pré min
con raiba e torceu o bico co seu bigodiño loiro. Por un intre, penséi que me ía bater. Eu odieino, e aínda
o odio con toda a miña ialma. Por que non me dixeches onde estaba, pécora -díxome cunha ponta de
cuspe en cada canto da boca. E meteuse no coche co home da gorra de funda vermella. Por que non mo
dixeches, pécora.
Cando subía ao Baliglia, a meniña fixouse por derradeira vez nas botas de elástico, e comprendeu. O
Sarxento da Brigadilla soubera desde o primeiro intre onde se achantaba seu pai. Quería que a meniña
llo dixese e deixala ferida de remorso para o resto da vida. O seu fracaso, a causa da irrupción do
Tenente e dos seus números, enchíao de decepción.
E a meniña correu ao faiado, desembrullou a caixiña con buguinas da Toxa e quedou estantía, a
contemplala.