diagnoza rodziny jako środowiska wychowawczego

1. DIAGNOZA RODZINY JAKO ŚRODOWISKA
WYCHOWAWCZEGO
ŻANETA KOZUBEK
PED ROK II SEM III
NR INDEKSU 7816

2. CO TO JEST RODZINA?
„Zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa,
pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji’’ ( Z. Tyszka)
„Grupa, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby
jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do
siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące
zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i
dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w
strukturze wewnętrznej rodziny.„ (M. Sherif )
,, Podstawowa i najważniejsza grupa społeczna, na której
opiera się całe społeczeństwo’’ ( A.Comte)

3. Rodzina jest powszechnie traktowana jako
podstawowy obszar wpływów oddziałujących na
rozwój i funkcjonowanie dziecka.
Przede wszystkim w niej dziecko uczy się w niej:
Podstawowych umiejętności życiowych,
 Kształtuje swoją osobowość,
 Nabiera przekonań o świecie,
 O jego wartościach i zasadach życia,
 Formuje się jego tożsamość i wzorce zachowań.

4. W publikacjach pedagogicznych, socjologicznych i psychologicznych, podkreślając ogromne
znaczenie wpływów środowiska rodzinnego na jednostkę, rodzinę określa się często jako środowisko
wychowawcze.
 Troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,
 Troskę o rozwój intelektualny (umysłowy),
 Zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym
wzbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i
przełamywaniu dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne,
brak wyobraźni i wrażliwości na potrzeby, krzywdy innych),
 Wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się
najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,
 Wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon
moralnej postawy jednostki),
 Uspołecznienie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy
otaczającego świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem,
dążenia do postępu i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności
ludzi, walkę z zacofaniem, obskurantyzmem,
 Przygotowanie do samodzielnego życia,
DO PODSTAWOWYCH DZIEDZIN WYCHOWAWCZEGO ODDZIAŁYWANIA RODZINY NALEŻY ZALICZYĆ:

5.  Uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie
stwarza rzeczywistość społeczna,
 Uodparnianie na napotykane trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i
silnej woli,
 Rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności
narodowej, tak ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera
kontaktów z innymi krajami,
 Rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, nie popełniania tych samych błędów,
 Kształtowanie ambicji i aspiracji, na poziomie własnych, potencjalnych możliwości,
często niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w
kompleksy lub, co jest jeszcze gorsze, samouwielbienie, zarozumiałość, tzw.
Bufonadę, lekceważenie czy wywyższanie się ponad innych ludzi,
 Uczenie umiaru i skromności, która nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny
wyznacznik wartości, określa duży format człowieka,
 Uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są
one szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań, dążeń,
 Rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku do tradycji narodowych, ich wkładu w
kulturę ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i
pozycję w świecie własnego narodu, państwa.

6. CZASEM SIĘ ZDARZA, ŻE…
To właśnie RODZINA bywa GŁÓWNYM ŹRÓDŁEM licznych
ZABURZEŃ EMOCJONALNYCH, ZABURZEŃ ZACHOWANIA, TRUDNOŚCI
SZKOLNYCH CZY ŻYCIOWEJ DYSFUNKCJONALNOŚCI, jakie rozwijają się u
dziecka.
Mimo tych licznych pozytywnych wpływów na rozwój dziecka…

7. Poznanie rodziny ma miejsce poprzez różne perspektywy…
DOKONUJE SIĘ ZARÓWNO W PERSPEKTYWIE :
Interesowania się określonym wychowankiem
( Jego trudnościami wychowawczymi zaburzeniami zachowania, problemami
szkolnymi czy jakimiś specyficznymi jego cechami)
Zainteresowania grupami wychowawczymi
Zainteresowanie kwalifikowaniem rodzin do
określonych zadań i funkcji
(rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze, pogotowia rodzinne)
Ekspertyzy pedagogiczne dla potrzeb sądu.
STOPIEŃ DOKŁADNOŚCI DIAGNOZY RODZINY JEST RÓŻNY I ZALEŻY OD POWODÓW,
DLA KTÓRYCH JEST ONA PODEJMOWANA

8. DIAGNOZOWANIE RODZINY JAKO ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO
jest to konieczność uwzględnienia kilku podstawowych założeń, które odnoszą się do ogólnej
perspektywy diagnozowania i sposobu specyfikacji przedmiotu badania. Założenia te dotyczą
instytucjonalno-grupowego ujęcia rodziny w jej pedagogicznym rozpoznawaniu,
uwzględniania określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako środowisko
wychowawcze oraz ogólnych zasad diagnozowania rodziny.
 WYMIAR INSTYTUCJONALNY RODZINY to przede wszystkim ocena jakości
realizacji przez rodzinę zasadniczych jej zadań - zaspokajania indywidualnych potrzeb
członków rodziny oraz wypełniania przez rodzinę oczekiwań formułowanych wobec niej
przez zewnętrzne układy społeczne.
 W SENSIE DIAGNOZY RODZINY dokonuje się więc swoistego OSĄDU SPOSOBU I
POZIOMU WYPEŁNIANIA PRZEZ RODZINĘ PEWNYCH FUNKCJI – ( głównie
opiekuńczych, socjalizacyjnych i wychowawczych)

9. W perspektywie poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej
zainteresowanie badawcze skierowane jest na takie elementy rodziny, jak:
 STRUKTURA FORMALNA,
 JEJ STRUKTURA SPOŁECZNA I EMOCJONALNA
 STYL I ORGANIZACJA ŻYCIA
W SZCZEGÓLNOŚCI NASTĘPUJE TU ROZPOZNAWANIE TAKICH
CECH, JAK:
Układ ról i pozycji w rodzinie,
Podział władzy, rozkład względów, autorytetu,
Więzi i relacje między członkami,
Rytm i organizacja życia,
Aktywność ogólna rodziny i indywidualnych jej członków,
Normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie,
Sposoby kontroli norm i wymagań,
Wzory porozumiewania się (komunikacja),
Typ kulturowego stylu życia rodziny,
Tradycje, obrzędowość, symbolika,
Warunki materialne,
Warunki bytowe i otoczenie,
Związki rodziny z innymi strukturami społecznymi.

11. ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE RODZINY jako obszar rozpoznania
pedagogicznego stanowi społecznie wyznaczony układ warunków i cech, o
różnym jakościowo charakterze, które w zróżnicowany pod względem stałości
i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania.
Ferdynanda Le Playa ( rok 1862) wymienia następujące wskaźniki:
 Dochody
 Budżet,
 Sposób życia i mieszkanie,
 Środowisko geograficzne
 społeczne rodziny,
 Historia rodziny
W literaturze odnaleźć można różne propozycje dotyczące systematyzacji cech i
warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki opisujące jej środowisko
wychowawcze.

12. SKALA WILIAMSA OBEJMOWAŁA:
 Potrzeby rodziny,
 Stan higieny,
 Wielkość,
 Charakterystykę rodziców,
 Nadzór rodziców nad dziećmi
( które mierzone były pięciostopniową skalą w oparciu o przeprowadzane wywiady domowe )
NATOMIAST SKALA CHAPMANA I SIMSA :
Zawód ojca,
Wykształcenie rodziców,
 Ilość książek, dzienników i czasopism w domu,
Wyposażenie mieszkania i rodziny w takie dobra:
o jak telefon,
oSamochód,
oPianino

13. Następna była szczegółowa…
Skala A.M. LEAHY ustalała tzw. profil stanu rodziny na
podstawie sześciu czynników:
 stan ekonomiczny rodziny,
 zawód rodziców,
 wykształcenie rodziców,
 poziom kultury rodziny,
 uspołecznienie środowiska
domowego,
 uzdolnienia dzieci

14. Jedną z odzwierciedlających współczesne tendencje
pomiaru, była Skala Elizabeth Fraser ( 1959)
Badała ona zależność między wynikami w nauce szkolnej a
oddziaływaniem środowiska domowego. W badaniu swoim uwzględniła
takie czynniki środowiska domowego, jak:
 Wykształcenie rodziców,
 Zainteresowania czytelnicze rodziców i dzieci,
 Dochód rodziny,
 Zawód ojca,
 Wielkość rodziny,
 Przestrzeń życiowa rodziny,
 Stosunek rodziców do nauki i przyszłego zawodu dzieci, troskę rodziców
o sprawy dzieci,
 Zaburzenia środowiska rodzinnego,
 Ogólna atmosfera w środowisku rodzinnym,
 Praca zawodowa matki poza domem

15. ARKUSZ SCHEMATYCZNY JÓZEFA PIETERA
W części dotyczącej osobistych warunków środowiskowych dziecka zawierał on
m.in. rejestr 43 składników opisu i oceny rodziny - jej środowiska wychowawczego.
Wymienił w nim takie cechy rodziny, np. takie jak: warunki mieszkaniowe, dochody,
majątek, odżywianie, higienę, wielkość, zajęcia, czas wolny, tradycje, potrzeby kulturalne,
estetyczne, światopoglądowe, język, życie umysłowe, moralność, pozycję dziecka, stan
opieki intelektualnej nad nim, opieki moralnej, materialnej, dostęp do książek, kontrolę
dostępu do używek i inne
Każdy z elementów podlegał ocenie według przedstawionego
przez autora swoistego „przewodnika", precyzującego opis danej
cechy na poziomach od wysoce niepożądanego stanu danej
cechy (ocena najniższa -lpkt) po najbardziej optymalny obraz
danej cechy (ocena najwyższa -5 pkt). Oceny dokonywano w
oparciu o przeprowadzone wywiady, obserwacje i analizy
dokumentów. Propozycja Pietera jest przykładem pomiaru
ilościowego warunków środowiska wychowawczego rodziny
dziecka.

16. 3 GŁÓWNE GRUPY CZYNNIKÓW ANALIZY POZIOMU
WYCHOWANIA W RODZINIE WG. S. KAWULI:
 CZYNNIKI EKONOMICZNO-SPOŁECZNE: wielkość rodziny i jej struktura, źródła
utrzymania rodziny (zawód ojca, dochody rodziny), sprawowanie opieki
materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe, poziom odżywiania, poziom
ubioru, majątek trwały), podział pracy i ról w rodzinie (np. praca matki poza
domem, praca produkcyjna dzieci)
 CZYNNIKI KULTURALNE: wykształcenie rodziców i dokształcanie się rodziców lub
innych członków rodziny, kultura językowa rodziny, majątek kulturalny rodziny
(biblioteka, TV, video i inne), sposoby spędzania czasu wolnego (korzystanie z
środków kultury masowej i innych form), stosunek rodziców do nauki szkolnej
dzieci i ich przyszłego zawodu (stwarzanie warunków do nauki, kwestie planu
życiowego dzieci), stosunek członków rodziny do tradycji i nowości, pielęgnowanie
obyczaju i podatność na zmiany
 CZYNNIKI PSYCHOSPOŁECZNE: rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych,
uznawane i realizowane wzorce życia rodzinnego, stosunek członków rodziny do
zjawisk patogennych, układ i rodzaj postaw i środków oddziaływań
wychowawczych, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera
panująca w środowisku rodzinnym (występujące zaburzenia, więzi uczuciowe
między wszystkimi członkami), opinie o rodzinie w miejscu zamieszkania (też w
miejscu pracy).

17. CZYNNIKÓW ANALIZY POZIOMU WYCHOWANIA
W RODZINIE WG. PIEKARSKIEGO:
 SFERA WARUNKÓW MATERIALNO-RZECZOWYCH - obejmująca dochody, warunki
mieszkaniowe, sanitarne itp
 SFERA ODDZIAŁYWAŃ O CHARAKTERZE WYCHOWAWCZYM - uwzględniająca
środki i metody wychowawcze, styl wychowania, sposób spędzania czasu w
rodzinie, zakres i charakter kontaktów kulturalnych, i inne
 SFERA WARTOŚCI I CELÓW WYCHOWANIA - obejmująca plany edukacyjne,
kryteria wartościowania rzeczywistości występujące w środowisku rodzinnym itp.
Formuły badawcza wykorzystywana w pedagogicznych diagnozach rodziny. obejmuje kilka
zasadniczych obszarów, które podlegają rozpoznaniu:
Obszar cech materialnych, rzeczowych, strukturalnych, organizacyjnych, terytorialnych;
 Obszar więzi między członkami rodziny, cechy relacji społecznych i emocjonalnych pomiędzy
członkami, wzajemne postawy i postawy wychowawcze, style i środki oddziaływań socjalizacyj
nowychowawczych, ogólna atmosfera w rodzinie;
Cechy i style funkcjonowania społecznego rodziny: związki z otaczającymi ją układami
społecznymi, sposoby radzenia sobie z sytuacjami i problemami życiowymi, normy i wartości
społeczne respektowane w rodzinie, oraz występowanie negatywnych zjawisk;
 Obszar wartości, tradycji, autorytetów, wzorów osobowych, celów życiowych i wychowania,
aspiracji edukacyjnych, konsumpcji czasu wolnego, udziału w kulturze.

18. Został zaproponowany przez D. Olsona, C. Russel i D. Sprenkle. Wyróżnia się
trzy zasadnicze wymiary systemu rodzinnego lub kategorie poznania systemu
rodziny:
SPÓJNOŚĆ, ADAPTACYJNOŚĆ, KOMUNIKACJĘ
Jakoprzykladowy model systemowego podejścia do rodziny
Każda z kategorii (wymiarów) posiada swoje typy, poziomy, charakteryzujące w określony sposób system
rodzinny ze względu na dany wymiar. Tak np. ze względu na tzw. adaptacyjność wyróżnia się 4 typy-poziomy:
systemy rodzinne chaotyczne, elastyczne, strukturalizowane, sztywne. Podobnie 4 poziomy wyróżniono w
wymiarze spójności, a kombinacja ustalonych 8 poziomów (4 poziomy spójności i 4 poziomy adaptacyjności)
pozwala na wyodrębnienie - w wyniku zastosowania określonej skali FACES III - 16 typów rodzin
przedstawionych właśnie w postaci Modelu Kołowego (Circumplex Model).

19. INNE PRZYKŁADOWE SYSTEMY
 w Skali Środowiska Rodzinnego Moos'a i Moos: spójność, konflikty,
sprawowanie kontroli, niezależność, sposób wyrażania uczuć, życie
religijna, orientacja intelektualno-kulturalna, aktywna rekreacja,
nastawienie na sukces
 w Skali Oceny Rodzina Beavers'a: struktura władzy, koalicje,
bliskość, mitologia rodzinna, sposoby rozwiązywania problemów,
jasność wyrażania opinii, odpowiedzialność, inwazyjność, otwartość
na innych, wyrażanie uczuć, nastrój dominujący w rodzinie,
konflikty, empatia
 w Indeksie Funkcjonowania Rodziny Pless i Satlerwhite'a:
komunikacja wewnątrzrodzinna, zwartość, podejmowanie decyzji,
satysfakcja małżeńska, poczucie szczęścia i więź emocjonalna.

21. I. ZASADA WARTOŚCIUJĄCEGO CHARAKTERU
DIAGNOZOWANIA RODZINY
 Środowisko rodzinne staje się obszarem zainteresowania
diagnozy pedagogicznej.
 Rodzinę poddajemy ocenie za każdym razem, kiedy chcemy
ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy lub dokonać
charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do
jakiegoś typu rodziny
 Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym mechanizmem
identyfikowania tzw. zasobów rodziny, jej potencjałów, sił
kompetencji, które mogą spożytkowane w działaniach
profilaktycznych czy naprawczych.

22. II. ZASADA DIAGNOZY POZYTYWNEJ RODZINY.
Prawidłowa diagnoza polega na zebraniu odpowiednich informacji by
wskazać te elementy i cechy jednostki i jej najbliższego środowiska, które
mogą mieć znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania dla organizowania
celowych działań pedagogicznych. Należy, więc sformułować regułę
mówiącą o tym, iż poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny
poza identyfikowaniem stanów niepokojących, braków dysfunkcji,
badacz musi swoim zainteresowaniem poznawczym obejmować także
"pozytywy rodziny”, czyli jej zasoby, siłę i potencjał.

23. III. ZASADA UWZGLĘDNIANIA KONTEKSTU
SPOŁECZNEGO RODZINY
Obraz i funkcjonowanie rodziny, a także efekty wychowania w
rodzinie powinny być opisywane na tle społecznym i kulturowym,
jakim charakteryzuje się otoczenie rodziny. Otoczenie tworzy
określony ekosystem rodziny, warunki jej funkcjonowania, jak
również kieruje wymagania, oraz kontroluje-ocenia rodzinę.
Rodzina będąc niepowtarzalnym systemem o swoistej autonomii
kształtuje swój charakter, swoje środowiska wychowawcze pod
wpływem układu społeczno-kulturowego. Zasada ta opiera się też
na założeniu, iż system rodzinny zawsze w określony sposób jest
związane z innymi systemami zewnętrznymi (poza rodziną).
Rodziny mogą być mniej lub bardziej otwarte w swoich relacjach z
otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami mogą być względnie
zamknięte -takie rodziny żyją głównie w obrębie własnych granic.
Rodziny otwarte z kolei "wymieniają" z otoczeniem informacje i
energię, charakteryzuję się bogatym kontaktem społecznym.

24. IV. ZASADA RELATYWNOŚCI WPŁYWU WARUNKÓW
ŚRODOWISKA RODZINNEGO
Oznacza konieczność uwzględniania w poznawaniu rodziny jej obiektywno-
subiektywnego wymiaru jako środowiska wychowawczego. Rozpoznajemy tu,
więc w rodzinie postać, obraz typowych cech środowiska wychowawczego.
V. ZASADA HOLIZMU POZNAWCZEGO.
Rodzina stanowi określoną całość jako układ różnych i cech i warunków.
Podstawowe płaszczyzny funkcjonowania rodziny: strukturalna, opiekuńczo-
wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i emocjonalna przenikają się i wzajemnie
warunkują. Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny jest, więc
wielopłaszczyznowy. Diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość,
jako układ wzajemnie powiązanych czynników.

25. VI. ZASADA UWZGLĘDNIANIA DYNAMIZMU
RODZINY
 Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie,
przechodzi przez określone etapy.
 Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania,
formułowane są odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych,
zachowań opiekuńczych i wychowawczych. Rodzina jest układem
dynamicznym, więc w jej diagnozie trzeba mieć na uwadze fazę rozwoju i
sytuację życiową, w której rodzina się znajduje.

26. SYSTEMATYZACJA ROZWOJU RODZINY
EVELYN DUVALL ( 1977 )
 I faza - para małżeńska bez dzieci;
 II faza - para z małym dzieckiem (od urodzenia pierwszego
dziecka do ok. 30. miesiąca jego życia)
 III faza - rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym;
 faza - rodzina z dziećmi w okresie szkolnym (od 6. do 13. roku życia
pierwszego dziecka);
 faza - rodziny z nastolatkami (od 13. do 21. rok życia pierwszego dziecka);
 faza - rodziny z dziećmi opuszczającymi dom (od pierwszego do
ostatniego odchodzącego dziecka);
 VII faza - „puste gniazdo", rodzice w wieku średnim, wycofujący
się z aktywności, przejście na emeryturę
 VIII faza - starzenie się rodziców.

27. VII. ZASADA AUTODIAGNOZY RODZINY I
JEJ CZŁONKÓW
Wśród takich zasad, jak holistyczne traktowanie rodziny, zachowanie
obiektywizacji, dyskrecji, ostrożności w trakcie prowadzenia badań w
rodzinie, rodzina powinna być traktowana podmiotowo, a nie jedynie jako
„obiekt badawczy". Oznacza to m.in. Dążenie przez diagnostę do
autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzenie do samopoznania
przez rodzinę, przy współudziale diagnosty, swoich walorów i
mankamentów

28. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ!