Weitere ähnliche Inhalte
Ähnlich wie บทที่ 2 หลักการพื้นฐานทางเภสัชวิทยา (20)
Mehr von Pa'rig Prig (20)
บทที่ 2 หลักการพื้นฐานทางเภสัชวิทยา
- 1. แผนบริหารการสอนบทที่ 2
หัวขอเนื้อหาประจําบท
1. ความหมายของเภสัชวิทยา
2. เภสัชจลนศาสตร
3. เภสัชพลศาสตร
4. คําศัพททางเภสัชวิทยาที่ควรทราบ
5. ผลเสียจากการใชยา
วัตถุประสงคเชิงพฤติกรรม
เมื่อนักศึกษาไดศึกษาจบบทที่ 2 แลว นักศึกษาควรมีความสามารถดังตอไปนี้
1. อธิบายความหมายของคําวาเภสัชวิทยา เภสัชจลนศาสตร และเภสัชพลศาสตรได
2. เปรียบเทียบแตกตางระหวางเภสัชจลนศาสตร และเภสัชพลศาสตรได
3. อธิบายกระบวนการทางเภสัชจลนศาสตรได
4. อธิบายหลักการออกฤทธิ์ของยาได
5. ประเมินความปลอดภัยในการใชยาได
6. เปรียบเทียบแตกตางของการเกิดพิษจากการใชยาแบบตาง ๆ ได
7. อธิบายคําศัพททางเภสัชวิทยาที่ควรทราบได
วิธีสอนและกิจกรรมการเรียนการสอน
วิธีสอนและกิจกรรมการเรียนการสอนประจําบทที่ 2 ประกอบดวยรายละเอียดดังนี้
1. บรรยายตามเนื้อหา โดยใชโปรแกรมการนําเสนอ (power point) ประกอบคําอธิบาย
2. ชมวิดีโอคลิป เรื่อง เภสัชจลนศาสตร
3. อภิปรายเกี่ยวกับวิธีการใชยาที่สงผลตอเภสัชจลนศาสตรของยา และการออกฤทธิ์ของยา
ที่นักศึกษาเคยใช
4. รวมกันสรุปประเด็นสําคัญของการเรียน
5. มอบหมายงานใหนักศึกษาทําใบงาน เรื่อง เภสัชจลนศาสตรและเภสัชพลศาสตร
สื่อการเรียนการสอน
1. เอกสารประกอบการสอนรายวิชา เภสัชวิทยาเบื้องตน บทที่ 2 หลักการทางเภสัชวิทยา
2. โปรแกรมนําเสนอ เรื่อง หลักการทางเภสัชวิทยา
- 2. 22
3. วิดีโอคลิป เรื่อง เภสัชจลนศาสตร
วิธีวัดผลและการประเมินผล
1. สังเกตพฤติกรรมผูเรียน
1.1 พฤติกรรมความตรงตอเวลาในการเขาเรียน
1.2 พฤติกรรมการมีสวนรวมแสดงความคิดเห็นของผูเรียนในระหวางเรียน
2. ประเมินผลงานที่มอบหมาย
2.1 ใบงาน
- 3. 23
บทที่ 2
หลักการทางเภสัชวิทยา
การใชยาโดยทั่วไปมีวัตถุประสงคเพื่อปองกัน รักษา และควบคุมอาการของโรค ดังนั้นจึง
จําเปนตองมีปริมาณยาที่เพียงพอและเหมาะสมไปถึงอวัยวะเปาหมายเพื่อใหเกิดผลในการรักษาและ
ไมเกิดพิษ การใชยาใหเกิดประสิทธิภาพสูงสุดไดควรตองมีความรูพื้นฐานเกี่ยวกับทางดานเภสัชวิทยา
ซึ่งจะทําใหเขาใจกลไกการออกฤทธิ์ของยา รวมถึงกระบวนการที่เปนตัวกําหนดความเร็วและปริมาณ
ยาที่ไปยังตําแหนงออกฤทธิ์ เพื่อประโยชนในการใชยาใหเปนไปตามแผนการรักษา
ความหมายของเภสัชวิทยา
เภสัชวิทยา (Pharmacology) เปนการศึกษาเกี่ยวกับยาซึ่งประกอบดวยองคความรูทางดาน
เภสัชจลนศาสตร (Pharmacokinetics) และเภสัชพลศาสตร (Pharmacodyamics) ไดแก การศึกษา
สิ่งที่รางกายกระทําตอยาและศึกษาผลของยาที่มีตอรางกาย ทั้งนี้องคความรูดังกลาวจะทําใหบุคลากร
ทางดานสุขภาพมีความรูเกี่ยวกับยา มีความเขาใจเหตุผลในการใหยาผูปวย รวมถึงมีความรูเพื่อสังเกต
ผลที่เกิดขึ้นจากการใชยาและใหคําแนะนําการใชยาที่ถูกตอง เพื่อชวยใหการใชยานั้นเปนไปตาม
วัตถุประสงคและมีประสิทธิภาพ
เภสัชจลนศาสตร
เภสัชจลนศาสตร เปนองคความรูที่ศึกษาความเปนไปของยาเมื่อเขาสูรางกาย โดยพิจารณา
จากสิ่งที่รางกายไดกระทําตอยาที่ไดรับหรือกระบวนการที่รางกายจัดการกับยา ซึ่งประกอบดวย การ
ดูดซึมของยาเขาสูรางกาย การกระจายตัวของยา การเปลี่ยนแปลงยา และการขับถายยาออกจาก
รางกาย โดยที่กระบวนการเหลานี้รวมกับขนาดยาที่ใหจะเปนสิ่งที่กําหนดถึงความเขมขนของยาใน
บริเวณที่ยาไปออกฤทธิ์ และเปนตัวกําหนดถึงความสําเร็จในการรักษา เพราะหากความเขมขนของยา
ต่ําเกินไปอาจทําใหไมเห็นผลในการรักษา หรือความเขมขนของยาที่สูงเกินไปอาจทําใหเกิดพิษจากยา
ได อัตราเร็ว ปริมาณยาที่ไปยังตําแหนงออกฤทธิ์ และระยะเวลาที่ยาอยูในรางกายขึ้นอยูกับกระบวน
การทางเภสัชจลนศาสตร 4 กระบวนการ ดังนี้
- 4. 24
1. การดูดซึมยา
การดูดซึมยา (Drug absorption) เปนกระบวนการที่ยาจะถูกดูดซึมจากตําแหนงที่ไดรับ
ยาเขาสูระบบไหลเวียนเลือด จัดเปนกระบวนการแรกที่มีความสําคัญสําหรับการใหยาทุกวิธี ยกเวน
การฉีดยาเขาหลอดเลือดดําที่ไมตองอาศัยการดูดซึมยา อัตราการดูดซึมยาจะแตกตางกันไปตามวิธี
การบริหารยา ดังนี้
1.1 การใหยาโดยการรับประทาน ยาจะถูกดูดซึมมากที่สุดบริเวณลําไสเล็ก โดยมีปจจัยที่
สงผลตอการดูดซึมยาในทางเดินอาหาร ไดแก
1.1.1 การเคลื่อนไหวของทางเดินอาหาร (Gastrointestinal motility) เนื่องจาก
บริเวณที่มีการดูดซึมยาสูงอยูที่ลําไสเล็ก ดังนั้นหากยามีการเดินทางมายังลําไสเล็กไดเร็วการดูดซึมยา
ก็จะเกิดขึ้นไดเร็ว เพราะฉะนั้นการไดรับยาที่มีผลตอการทํางานของระบบทางเดินอาหารก็อาจลดหรือ
เพิ่มการดูดซึมยาได
1.1.2 การไหลเวียนเลือดผานระบบทางเดินอาหาร (Splanchnic blood flow)
หากระบบทางเดินอาหารมีการไหลเวียนเลือดดียาก็จะถูกดูดซึมไดดี
1.1.3 ขนาดอนุภาคของยาและตํารับยา (Particle size and formulation) มี
ความสําคัญตอการดูดซึมยา แมวาจะเปนยาชนิดเดียวกันและขนาดยาที่เทากัน เมื่อใหในผูปวยคน
เดียวกัน แตเปนยาที่มีขนาดและสูตรตํารับที่แตกตาง ก็อาจทําใหการดูดซึมมีความแตกตางกันได
1.1.4 ปจจัยทางดานฟสิกสและเคมีของยา (Physicochemical factor) พบวา
อาหารหรือยาบางชนิดอาจมีคุณสมบัติที่รบกวนตอการดูดซึมยาชนิดอื่น เชน หากรับประทานนม
รวมกับการใชยา Tetracycline ซึ่งตัวยาจะจับกับแคลเซียมและสงผลใหการดูดซึมยาลดลง
1.2 การใหยาโดยการอมใตลิ้น เปนการดูดซึมยาโดยตรง ซึ่งยาที่ถูกดูดซึมผานวิธีนี้จะเขา
สูระบบไหลเวียนเลือดไดโดยไมตองผานไปที่ตับกอน จึงไมเกิดการทําลายยาครั้งแรกที่ตับ (First pass
metabolism) เหมือนการใหยาโดยการรับประทาน
1.3 การใหยาทางทวารหนัก ใชในกรณีที่ตองการใหยาออกฤทธิ์เฉพาะที่ แตการดูดซึมยา
โดยวิธีการนี้จะไมแนนอน
1.4 การใหยาผานผิวหนัง โดยทั่วไปยาจะถูกดูดซึมจากผิวหนังผานเขาสูระบบไหลเวียน
เลือดไดนอยมาก ยกเวนยาบางชนิดที่สามารถละลายในไขมันไดสูงอาจถูกดูดซึมได
1.5 การใหยาโดยการสูดดม วิธีการนี้ทําใหไดระดับยาในเลือดสูงขึ้นอยางรวดเร็ว เพราะ
ปอดมีพื้นที่ผิวของการดูดซึมและมีการไหลเวียนของเลือดมาก รวมถึงยาบางชนิดที่ตองการใหออก
ฤทธิ์บริเวณหลอดลมหรือทางเดินหายใจโดยตรง เมื่อใหยาโดยการสูดดมก็จะชวยลดผลขางเคียงทั่ว
รางกายลงได
- 5. 25
1.6 การฉีดยาเขาทางหลอดเลือดดํา เปนวิธีการใหยาที่ไดผลรวดเร็วที่สุด เนื่องจากยา
สามารถเขาสูระบบไหลเวียนเลือดไดโดยตรง
ทั้งนี้ อัตราการดูดซึมยาสามารถพิจารณาจากคา Bioavailability ซึ่งเปนคาที่แสดงถึง
อัตราเร็วและปริมาณยาที่จะไปถึงตําแหนงออกฤทธิ์ ดังนั้นหากพบวาคาดังกลาวสูงแสดงวายาถูกดูด
ซึมไดดีและมีปริมาณยาไปยังตําแหนงออกฤทธิ์สูงเมื่อเทียบกับขนาดยาที่ให สําหรับการดูดซึมยาที่ให
โดยการรับประทาน เมื่อยาถูกดูดซึมจากทางเดินอาหารจะเขาสูระบบไหลเวียนเลือด portal system
ซึ่งตองเขาไปที่ตับกอนไปยังตําแหนงออกฤทธิ์ และภายในตับจะมีเอนไซมที่สามารถทําลายยาสงผลให
ยาที่จะไปออกฤทธิ์มีปริมาณลดลง เรียกวาการเกิด First pass metabolism คาอัตราการดูดซึมยาจึง
อาจต่ํากวาการใหยาโดยวิธีอื่น
ภาพที่ 2.1 การเกิด First pass metabolism
ที่มา : Ritter, et. al. 2008 : 29
2. การกระจายตัวของยา
การกระจายตัวของยา (Drug distribution) เปนกระบวนการหลังจากที่ยาเขาสูระบบ
ไหลเวียนเลือดแลว ยาจะมีการกระจายตัวไปยังสวนตาง ๆ ของรางกาย โดยที่การกระจายตัวของยา
นั้นขึ้นอยูกับปจจัยทางดานสรีรวิทยา หรือคุณสมบัติทางฟสิกสและเคมีของยา ซึ่งการกระจายตัวของ
ยาในชวงแรกจะขึ้นกับปริมาณเลือดที่ออกจากหัวใจและการไหลเวียนเลือดไปยังอวัยวะที่มีเลือดไป
เลี้ยงมาก เชน ตับ ไต สมอง และหัวใจ สวนอวัยวะอื่น ๆ เชน กลามเนื้อ ผิวหนัง เนื้อเยื่อไขมัน ยาจะ
กระจายตัวไปถึงในระยะตอมา ทั้งนี้ปจจัยที่มีผลตอการกระจายตัวของยา ไดแก
2.1 ความสามารถในการเคลื่อนที่ผานหลอดเลือดฝอยของยา พบวาสวนมากยากระจาย
- 6. 26
ตัวไดอยางรวดเร็ว เนื่องจากเยื่อหุมเซลลของหลอดเลือดฝอยมีความสามารถในการยอมใหสารตาง ๆ
ซึมผานไดงาย ยกเวน สารที่ละลายในไขมันไดนอย สารที่มีการแตกตัวเปนประจุ หรือสารที่มีขนาด
ใหญ ซึ่งซึมผานไดยากทําใหการกระจายตัวของยาถูกจํากัด
2.2 การจับกับสารอื่นของยา (Drug binding) ยาที่กระจายตัวอยูในระบบไหลเวียนเลือด
จะอยูทั้งในรูปอิสระ (Free form) และไมอิสระหรือจับกับสารอื่น (Bound form) โดยยาที่อยูในรูป
อิสระเทานั้นที่จะสามารถกระจายตัวไปยังสวนตาง ๆ ได ดังนั้นหากยาใดมีการจับกับโปรตีนในเลือด
สูงจะทําใหการกระจายตัวไปยังตําแหนงที่ออกฤทธิ์ไดชา สําหรับโปรตีนในเลือดที่มีบทบาทสําคัญใน
การจับกับยาและมีผลตอการกระจายตัวของยามากที่สุดคือ อัลบูมิน (Albumin)
2.3 ความสามารถของยาในการละลายในน้ําและไขมัน ยาที่ละลายในไขมันไดดีอาจถูก
เก็บสะสมในไขมัน ซึ่งทําหนาที่เหมือนเปนแหลงสะสมยาและคอนขางเสถียร เนื่องจากมีการไหลเวียน
เลือดต่ํา
3. การเปลี่ยนแปลงยา
การเปลี่ยนแปลงยา (Drug metabolism) เปนกระบวนการหลังจากที่ยาไปยังตําแหนง
ออกฤทธิ์และมีผลตออวัยวะเปาหมายแลว ยาจะเขาสูกระบวนการเปลี่ยนแปลงยาโดยอาศัยปฏิกิริยา
ทางเคมีระหวางยากับเอนไซมตาง ๆ เพื่อเปลี่ยนยาใหเปนเมแทบอไลต (Metabolite) ที่มีความเปน
ขั้วสูงขึ้น สงผลทําใหยามีความสามารถในการละลายในไขมันลดลง ความสามารถในการดูดซึมลดลง
และถูกกําจัดออกไปทางไตไดดีขึ้น
3.1 ปฏิกิริยาการเปลี่ยนแปลงยา สามารถแบงออกเปน 2 ระยะ ไดแก
3.1.1 ปฏิกิริยาระยะที่ 1 (Phase I reaction) ระยะนี้ยาจะถูกทําปฏิกิริยาตาง ๆ
โดยอาศัยเอนไซมจากตับ โดยปฏิกิริยาที่เกิดขึ้น เชน เกิดการสูญเสียอิเล็กตรอนจากโมเลกุลของยา
(Oxidation) การไดรับอิเล็กตรอนของโมเลกุลยา (Reduction) หรือปฏิกิริยาที่มีน้ําเปนตัวสลาย
โมเลกุลของยา (Hydrolysis) ผลที่เกิดขึ้นกับยาคือ ทําใหมีความเปนขั้วมากขึ้น อาจจะทําใหยาหมด
ฤทธิ์ มีฤทธิ์ลดลง หรือมีฤทธิ์มากขึ้นก็ได
3.1.2 ปฏิกิริยาระยะที่ 2 (Phase II reaction) ระยะนี้จะเกิดปฏิกิริยาการรวมตัว
ของยากับสารประกอบในรางกาย (Conjugation) ซึ่งเปนการเติมเขาไปยังโมเลกุลของยา ผลที่เกิด
ขึ้นกับยาคือ ยาละลายในไขมันไดลดลง การกระจายตัวของยาลดลง และออกฤทธิ์ไดนอยลง ทําใหยา
ถูกขับออกจากรางกายไดดีขึ้น สารประกอบในรางกาย เชน กรดกลูโคโรนิค (Glucoronic acid)
ซัลเฟต (Sulfate) กลูตาไธโอน (Glutathione) เปนตน
- 7. 27
ภาพที่ 2.2 ปฏิกิริยาการเปลี่ยนแปลงยา
ที่มา : Ritter, et. al. 2008 : 25.
3.2 ปจจัยที่มีผลตอการเปลี่ยนแปลงยา
3.2.1 การเหนี่ยวนําเอนไซม (Enzyme Induction) เปนการชักนําใหเอนไซมที่ใชใน
การเปลี่ยนแปลงยาออกฤทธิ์เพิ่มขึ้น โดยที่สารเคมีจากสิ่งแวดลอมและยาบางชนิดสามารถเหนี่ยวนํา
ทําใหเกิดการสรางเอนไซมที่ใชเปลี่ยนแปลงยาได ซึ่งการที่มีเอนไซมเพิ่มขึ้นจะทําใหอัตราการเปลี่ยน
แปลงของยาเพิ่มขึ้นและเร็วขึ้น หากเปนเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับตัวยาที่ออกฤทธิ์ ก็อาจทําใหมีโอกาส
เกิดความเปนพิษไดมากขึ้น หรืออาจทําใหระดับยาในเลือดลดลงอยางรวดเร็ว และทําใหยาหมดฤทธิ์
เร็วได ยาหรือสารเคมีที่มีฤทธิ์เปนสารเหนี่ยวนําเอนไซม เชน Carbamazepine ควันบุหรี่ เปนตน
3.2.2 การยับยั้งเอนไซม (Enzyme Inhibition) เปนการยับยั้งเอนไซมที่ใชในการ
เปลี่ยนแปลงยา สงผลใหระดับยาเพิ่มสูงขึ้นมีฤทธิ์ยาวนานขึ้น ซึ่งอาจกอใหเกิดอาการไมพึงประสงค
จากตัวยาเองได ยาหรือสารเคมีที่มีฤทธิ์เปนสารยับยั้งเอนไซม เชน Cimetidine Ketoconazole เปน
ตน
3.2.3 ความแตกตางทางพันธุกรรม (Genetic polymorphisms) เปนปจจัยหนึ่งที่
ทําใหแตละบุคคล มีความสามารถในการเปลี่ยนแปลงยาแตกตางกันไป
3.2.4 โรคหรือความผิดปกติที่ตับ ตับเปนอวัยวะหลักในการเปลี่ยนแปลงยา หากตับ
มีพยาธิสภาพหรือทําหนาที่ไดไมสมบูรณ รวมทั้งการไหลเวียนเลือดที่ตับลดลง อาจสงผลตอกระบวน
- 8. 28
การเปลี่ยนแปลงยาได เชน โรคตับอักเสบ (Hepatitis) ตับแข็ง (Cirrhosis) เปนตน โรคดังกลาวทําให
การเปลี่ยนแปลงยาเกิดขึ้นไดนอยลง ซึ่งจะลดลงมากนอยเพียงใดขึ้นอยูกับความรุนแรงของโรค
3.2.5 อายุ ปจจัยดานอายุมีผลตอความสามารถในการเปลี่ยนแปลงยาโดยเฉพาะ
อยางยิ่งในทารกแรกเกิดและผูสูงอายุ สําหรับทารกแรกเกิดจะเปลี่ยนแปลงยาโดยปฏิกิริยาระยะที่ 1
เกิดไดในอัตราที่ชากวาผูใหญมาก และยังไมสามารถเปลี่ยนแปลงยาโดยปฏิกิริยาระยะที่ 2 ได สวน
ผูสูงอายุการไหลเวียนเลือดที่ตับและการทํางานของเอนไซมจากตับลดลง สงผลใหความสามารถใน
การเปลี่ยนแปลงยาลดลงได
4. การขับถายยา
การขับถายยา (Drug excretion) รางกายสามารถกําจัดยาออกทางปสสาวะโดยอาศัย
การทํางานของไตเปนหลัก ยาที่ถูกกําจัดออกจากรางกายจะอยูในรูปที่ถูกเปลี่ยนแปลงแลวหรืออยูใน
รูปเดิมก็ได โดยสารที่มีคุณสมบัติในการละลายน้ําจะถูกกําจัดออกไดดีกวาสารที่ละลายในไขมัน ดังนั้น
ยาตองถูกทําใหเปนสารที่สามารถละลายน้ําไดกอนจึงจะถูกขับออกมาได
ไตเปนอวัยวะที่มีความสําคัญกับการขับถายยาออกจากรางกายทางปสสาวะ โดยอาศัย
การทํางานที่ประกอบดวย 3 กระบวนการ คือ การกรองที่โกลเมอรูลัส (Glomerular filtration) การ
หลั่งสารที่หลอดไตฝอย (Tubular reabsorption) และการดูดกลับที่หลอดไตฝอย (Tubular
secretion) ทําใหยาถูกขับออกจากรางกายทางปสสาวะได สวนการขับถายยาออกโดยวิธีอื่น ๆ ไดแก
ทางเหงื่อ น้ําลาย น้ําตา น้ํานม การขับถายยาจะเปนการแพรของยาผานเซลลเยื่อบุผิวของตอมตาง ๆ
ซึ่งยาที่ถูกขับออกโดยวิธีเหลานี้มีปริมาณนอยมาก การขับยาออกทางอุจจาระโดยผานมากับน้ําดีที่
หลั่งมาจากตับ และการขับยาออกทางลมหายใจออกโดยอาศัยการทํางานของปอดมักพบกับการใชยา
ที่เปนกาซหรือของเหลวที่ระเหยได เชน ยาสลบ แอลกอฮอล เปนตน
เภสัชพลศาสตร
เภสัชพลศาสตร (Pharmacodyamic) เปนองคความรูที่เกี่ยวของกับผลของยาที่กระทําหรือ
ออกฤทธิ์ตอรางกาย โดยศึกษาความสัมพันธระหวางความเขมขนของยาในตําแหนงที่ออกฤทธิ์และ
การตอบสนองตอการรักษา ซึ่งเกี่ยวของกับผลของยาตอรางกายทั้งทางดานชีวเคมี และสรีรวิทยาที่ยา
ไปมีผลเปลี่ยนแปลงการทํางานของรางกายทั้งในดานที่พึงประสงคและไมพึงประสงค
- 9. 29
1. กลไกการออกฤทธิ์ของยา
กลไกการออกฤทธิ์ของยา (Mechanism of drug action) สามารถแบงตามลักษณะการ
จับกับตัวรับ (Receptors) ไดเปน 2 ประเภท ดังนี้
1.1 การออกฤทธิ์ของยาโดยไมผานตัวรับ เปนกลไกการออกฤทธิ์ของยาที่อาศัยคุณสมบัติ
ทางกายภาพหรือเคมีของยา การออกฤทธิ์มักไมมีความจําเพาะตอชนิดของเนื้อเยื่อ และตองการตัวยา
ออกฤทธิ์ปริมาณมาก โดยเกิดจากการที่ยาทําปฏิกิริยาเคมีกับสารในรางกายแลวเกิดผลรักษาทันที
เชน อาศัยฤทธิ์ที่เปนดางของยาลดกรดในกระเพาะอาหาร ฤทธิ์ที่มีคุณสมบัติในการดูดซับของยาผง
ถาน (Activated carbon) เปนตน
1.2 การออกฤทธิ์ของยาโดยผานตัวรับ เปนกลไกการออกฤทธิ์ของยาสวนใหญ โมเลกุล
ของตัวรับที่สําคัญคือโปรตีนซึ่งเปนเปาหมายที่สําคัญในการออกฤทธิ์ของยาหลายชนิด โดยยาจะมี
ความจําเพาะตอตัวรับสูง ออกฤทธิ์ไดแมในความเขมขนต่ํา และการเปลี่ยนแปลงโครงสรางเคมีของยา
อาจมีผลตอฤทธิ์ยา โดยปกติภายในรางกายจะมีตัวรับหลายชนิด ยาจะไปออกฤทธิ์โดยเลือกจับกับตัว
รับอยางจําเพาะเจาะจงแลวเกิดเปนสารประกอบใหม (Drug - receptor complex) ซึ่งสารประกอบ
ที่เกิดขึ้นนี้จะชักนําใหเกิดผลทางสรีรวิทยาของรางกายและมีผลตอการรักษาโรค ยาที่สามารถจับกับ
ตัวรับไดดีจะเปนยาที่มีความแรงสูง กลาวคือใชยาเพียงเล็กนอยก็ออกฤทธิ์ไดดี แตหากเพิ่มขนาดของ
ยามากขึ้นจนตัวรับถูกจับหมดก็ไมไดเพิ่มผลในการรักษาแตอยางใด และอาจกอใหเกิดพิษกับรางกาย
ได การจับของยากับตัวรับจะทําใหเกิดผลทางเภสัชวิทยาตามชนิดของตัวรับนั้น ๆ โดยยาที่เขาจับกับ
ตัวรับสามารถแบงเปน 2 ลักษณะ ไดแก
1.2.1 Agonist คือยาที่เมื่อจับเขากับตัวรับแลวเกิดการกระตุนตัวรับนั้น และกอให
เกิดฤทธิ์ทางเภสัชวิทยาขึ้น
1.2.2 Antagonist คือยาที่เมื่อจับกับตัวรับแลวไมทําใหเกิดการกระตุน แตจะไป
ยับยั้งหรือปองกันการจับของตัวรับกับ Agonist อื่น
2. ความสัมพันธระหวางขนาดยาและการตอบสนองของยา
ความสัมพันธระหวางขนาดยาและการตอบสนองของยา พบวาการออกฤทธิ์ของยา
เกิดขึ้นตั้งแตในระดับของเซลลเปาหมาย เมื่อเซลลเปาหมายมีการตอบสนองจํานวนมากเพียงพอ
จะทําใหเห็นการตอบสนองของเนื้อเยื่อและระบบ โดยความสัมพันธระหวางขนาดยาและการตอบ
สนองของเซลล พิจารณาไดจากคาดังตอไปนี้
2.1 Potency คือความแรงของยาที่ทําใหเนื้อเยื่อเปาหมายตอบสนอง มักใชเปรียบเทียบ
ระหวางยาตางชนิดกัน ซึ่งวัดไดจากความแตกตางของขนาดยาที่ใชแลวทําใหไดผลหรือฤทธิ์ที่เทากัน
- 10. 30
โดยที่ยาใดที่ใชความเขมขนของยานอยกวาแตใหผลตอบสนองเทากับยาอื่น แสดงวายานั้นมีความแรง
มากกวา
2.2 Maximum Efficacy คือความสามารถในการชักนําใหเกิดการตอบสนองสูงสุดของ
ยา เนื่องจากยาแมออกฤทธิ์ตอตัวรับชนิดเดียวกัน แตอาจชักนําใหเกิดผลสนองสูงสุดไดไมเทากัน ยาที่
สามารถใหผลสนองสูงกวา ถือวามีประสิทธิภาพมากกวา
3. ปฏิกิริยาระหวางกันของยา
ปฏิกิริยาระหวางกันของยา เปนเหตุการณที่พบไดเมื่อใชยาตัวหนึ่งรวมกับยาหรือสารอีก
ตัวหนึ่งในชวงเวลาเดียวกันหรือใกลเคียงกัน ซึ่งอาจสงผลที่ดีหรือผลเสียตอรางกายได กลไกการเกิด
ปฏิกิริยาระหวางยา เชน การดูดซึมของยาตัวหนึ่งลดลงเนื่องจากไปจับกับสารประกอบอื่น ยาตัวหนึ่ง
มีผลเรงหรือยับยั้งการขับถายยาอีกชนิด ยาแยงจับที่ตัวรับตัวเดียวกัน เปนตน โดยผลที่เกิดขึ้นจาก
ปฏิกิริยาระหวางยาสามารถแบง เปน 2 ประเภทใหญ ไดดังนี้
3.1. การเสริมฤทธิ์กันของยา (Enhancement of Drug Effects) เปนปฏิกิริยาที่สงผล
ทําใหตัวยาออกฤทธิ์เพิ่มขึ้น แบงไดเปน 3 ลักษณะดังนี้
3.1.1 Additive effects ปฏิกิริยาระหวางยาที่ทําใหผลของยาเพิ่มขึ้น เทากับ
ผลรวมของฤทธิ์ยาเมื่อใชเดี่ยว ๆ เชน ยา A ทําใหเกิดผลเทากับ 1 และยา B ทําใหเกิดผลเทากับ 1
เมื่อใชยา ยา A และยา B รวมกันจะทําใหเกิดผลเทากับ 1+1 = 2
3.1.2 Synergistic effect ปฏิกิริยาระหวางยาที่ทําใหผลของยาเพิ่มขึ้น มากกวา
ผลรวมของฤทธิ์ยาเมื่อใชเดี่ยว ๆ หลายเทา เชน ยา A ทําใหเกิดผลเทากับ 1 และยา B ทําใหเกิดผล
เทากับ 1 เมื่อใชยา A และยา B รวมกันจะทําใหเกิดผลเทากับ 1+1 = 3
3.1.3 Potentiation ปฏิกิริยาระหวางยาที่เกิดจากการที่ยาตัวหนึ่งที่เมื่อใชเดี่ยว ๆ
จะไมเกิดผลสนอง แตเมื่อใชรวมกับยาอีกตัวหนึ่งจะเสริมฤทธิ์ของยาตัวที่สองนั้น เชน ยา C ทําให
เกิดผลเทากับ 0 และยา A ทําใหเกิดผลเทากับ 1 เมื่อใชรวมกันจะทําใหเกิดผลเทากับ 0+1 = 2
ตารางที่ 2.1 ตัวอยางยาที่มีการเสริมฤทธิ์กันแบบตาง ๆ
ชนิดของการเสริมฤทธิ์ ตัวอยางยา ผลที่เกิดขึ้น
Additive effect Diazepam + Alcohol งวงซึมมากขึ้น
Synergistic effect Sulfamethoxazole + Trimetroprim ออกฤทธิ์ฆาเชื้อไดดีขึ้น
Potentiation Clavunic acid + Amoxicillin ออกฤทธิ์ฆาเชื้อดื้อยากลุม
เพนนิซิลินไดดีขึ้น
- 11. 31
3.2 การตานฤทธิ์กันของยา (Drug Antagonisms) เปนปฏิกิริยาที่สงผลขัดขวางการออก
ฤทธิ์ของยา แบงไดเปน 3 ลักษณะดังนี้
3.2.1 การตานฤทธิ์กันทางเคมี (Chemical antagonism) เปนการตานฤทธิ์ที่เกิด
ขึ้นเมื่อยา 2 ชนิดเกิดปฏิกิริยาเคมีตอกัน ทําใหยาตัวหนึ่งหมดฤทธิ์และไมสามารถไปออกฤทธิ์ได
3.2.2 การตานฤทธิ์กันทางสรีรวิทยา (Physiological antagonism) เปนการตาน
ฤทธิ์ระหวางยาที่จับกับตัวรับที่แตกตางกัน แตมีการตานฤทธิ์กันไดเนื่องจากใหผลทางสรีรวิทยาที่ตรง
ขามกัน
3.2.3 การตานฤทธิ์กันทางเภสัชวิทยา (Pharmacological antagonism) เปนการ
ตานฤทธิ์ซึ่งเกิดจากยาที่เปน antagonist ไปจับกับตัวรับทําใหยาที่เปน agonist เขาจับกับตัวรับตัว
เดียวกันไมได เมื่อ agonist จับกับตัวรับไดลดลงจึงเกิดผลสนองลดลง
ตารางที่ 2.2 ตัวอยางยาที่มีการตานฤทธิ์กันแบบตาง ๆ
ชนิดของการตานฤทธิ์ ตัวอยางยา ผลที่เกิดขึ้น
Chemical antagonism EDTA + ตะกั่ว เกิดสารประกอบเชิงซอน
ตะกั่วถูกขับออกจากรางกาย
ได
Physiological antagonism Histamine + Adrenaline Histamine ทําใหหลอดลม
หดตัว สวน Adrenaline ทํา
ใหหลอดลมขยายตัว
Pharmacological antagonism Histamine +
Chlorphenilamine
Histamine ถูกหลั่งออกมา
ทําใหเกิดอาการแพ สวน
Chlorphenilamine เปนยา
ตานฮีสตามีน ทําใหลด
อาการแพได
ความสัมพันธระหวางเภสัชจลนศาสตรและเภสัชพลศาสตร
ความสัมพันธระหวางเภสัชจลนศาสตรและเภสัชพลศาสตรนั้น เกิดขึ้นเมื่อใหยาเขาสูรางกาย
ในรูปแบบตาง ๆ โดยเฉพาะเมื่อใหยาเม็ดรับประทานจะมีการแตกตัวของยา (Disintegration) เปน
เม็ดเล็กๆ (Granule) และกลายเปนอนุภาคเล็กๆ (Small particle) จากนั้นยาจะถูกละลาย
- 12. 32
(Dissolution) โดยน้ําและอุณหภูมิภายในรางกาย แลวถูกดูดซึมจากผนังลําไสเขาสูกระแสเลือด ยาที่
ถูกดูดซึมจะอยูในรูปยาอิสระและรูปยาที่มีการจับกับโปรตีนในพลาสมา โดยยาที่อยูในรูปอิสระเทานั้น
จะการกระจายไปตามสวนตาง ๆ ของรางกาย หรือไปยังตําแหนงออกฤทธิ์ ยาจะสงผลใหเกิดฤทธิ์ตอ
รางกายเกิดการตอบสนองของรางกายตอยา โดยฤทธิ์ของยานี้มีทั้งประโยชนในการรักษา และอาจเกิด
ผลขางเคียงหรือผลไมพึงประสงคได หลังจากออกฤทธิ์แลวยาจะถูกสงมาที่ตับและเกิดกระบวนการ
เปลี่ยนแปลงยา แลวจึงถูกขับออกจากรางกาย
ภาพที่ 2.3 ความสัมพันธระหวางกระบวนการทางเภสัชจลนศาสตรและเภสัชพลศาสตร
ที่มา : Katzung, Masters and Trevor. 2012 : 38.
คําศัพททางเภสัชวิทยาที่ควรทราบ
Clearance คือปริมาตรของเหลวในรางกายที่ถูกทําใหปราศจากยาใน 1 หนวยเวลา ซึ่งเปน
คาที่แสดงถึงความสามารถของรางกายในการกําจัดยา
Volume of distribution คือปริมาตรการกระจายตัวของยา ซึ่งเปนคาที่แสดงถึง
ปริมาตรของเหลวที่ยากระจายตัวไปอยู
Bioavailability คืออัตราเร็วและปริมาณยาที่ถูกดูดซึมเขากระแสเลือด ซึ่งเปนคาที่แสดงถึง
สัดสวนของยาที่ถูกดูดซึมจนสามารถเขาสูระบบไหลเวียนเลือดทั่วรางกายได
Onset of action คือระยะเวลาที่ยาเริ่มออกฤทธิ์ โดยเริ่มนับจากเวลาที่ใหยาจนกระทั่งเวลา
ที่ยาออกฤทธิ์ หากยาใดมีระยะเวลาที่เริ่มออกฤทธิ์สั้นแสดงวายานั้นเริ่มออกฤทธิ์เร็ว
- 13. 33
Duration of action คือชวงเวลาที่ยาสามารถออกฤทธิ์ โดยเริ่มนับจากเวลาที่ยาเริ่มออก
ฤทธิ์จนถึงยาหมดฤทธิ์ หากยาใดมีชวงเวลาในการออกฤทธิ์สั้นแสดงวายานั้นหมดฤทธิ์เร็ว
Half life (T1/2) คือคาครึ่งชีวิต ซึ่งเปนคาที่แสดงถึงระยะเวลาที่ยาลดระดับความเขมขนใน
เลือดลงครึ่งหนึ่ง หากยาตัวใดมีคาครึ่งชีวิตสั้นแสดงวายานั้นจะถูกขับออกจากรางกายเร็วมากขึ้น
Affinity คือความเหนียวแนนของการจับกันระหวางยากับตัวรับ หากยาใดที่มีความเหนียว
แนนในการจับกับตัวรับสูง เมื่อจับกับตัวรับแลวจะแยกตัวออกไดชา
Efficacy คือประสิทธิภาพของยา เปนความสามารถของยาในการชักนําใหเซลลเกิดการตอบ
สนอง โดยยาที่มีประสิทธิภาพจะสามารถชักนําใหเซลลตอบสนองไดซึ่งก็คือยาที่มีลักษณะเปน
agonist ในขณะที่ยาที่แมจะมีความสามารถในการจับตัวรับแตไมมี efficacy จะไมสามารถกระตุน
ตัวรับชักนําใหเกิดการตอบสนองของเซลล ยาดังกลาวจึงมีคุณสมบัติเปน antagonist สําหรับยาที่
สามารถกระตุนตัวรับไดแตไมเกิดผลสูงสูด (Maximum response) จัดวาเปน partial agonist สวน
ยาที่กระตุนใหเกิดผลสนองสูงสุดจัดเปน full agonist
Mean lethal dose (LD50) คือคาความเขมของยาหรือขนาดของยาที่ทําใหกลุมตัวอยาง
รอยละ 50 ไดรับพิษจากยา หรือทําใหตาย
Mean effective dose (ED50) คือคาความเขมของยาหรือขนาดของยาที่ทําใหกลุมตัวอยาง
รอยละ 50 เห็นผลในการรักษาตามสรรพคุณยา
Therapeutic Index (TI) คือชวงที่ใหผลในการรักษา เปนตัวเลขที่บงบอกถึงความปลอดภัย
ในการใชยา หากคาดังกลาวนอยแสดงวาขนาดของยาที่เห็นผลในการรักษาและขนาดของยาที่ทําให
เกิดพิษมีคาใกลเคียงกันตองระมัดระวังการใชยานี้
ผลเสียจากการใชยา
สรรพคุณของยาเกิดจากการที่ยาไปปรับเปลี่ยนการทํางานของรางกาย ซึ่งการเปลี่ยนแปลง
ดังกลาวอาจทําใหเกิดผลเสียหรือสิ่งที่ไมพึงประสงคขึ้น ผลเสียดังกลาวอาจเปนอาการเฉพาะที่ หรือ
อาการทั้งระบบได ผลเสียจากการใชยาสามารถแบงเปน 3 ลักษณะดังนี้
1. อาการขางเคียง
อาการขางเคียง (Side effect) เปนอาการหรือผลขางเคียงที่ไมตองการ เกิดจากการใช
ยาชนิดนั้น ๆ ในขนาดปกติที่ใหผลการรักษา เมื่อหยุดใชยาอาการขางเคียงจะหายไป สาเหตุสวนใหญ
เกิดจากการที่ยาไมมีผลเฉพาะเจาะจงกับอวัยวะเปาหมายที่ตองการรักษา แตยายังไปมีผลตออวัยวะ
อื่นที่ไมตองการใหยาออกฤทธิ์ดวย เชน ยาแกแพมีอาการขางเคียงทําใหงวงนอนเนื่องจากออกฤทธิ์กด
- 14. 34
ระบบประสาทสวนกลาง ยาแกปวดและตานการอักเสบกลุม NSAIDs มีอาการขางเคียงทําใหเกิดการ
ระคายเคืองกระเพาะอาหารเนื่องจากยาไปมีผลรบกวนการสรางเมือก (Mucous) ของกระเพาะ
อาหาร เปนตน อาการขางเคียงเปนสิ่งที่สามารถคาดการณไดวาจะเกิดอะไรขึ้นซึ่งสามารถลดความ
รุนแรงหรือวางแผนแกไขได หากผูใชยามีความเขาใจเกี่ยวกับผลขางเคียงของยาที่ใช เชน ยาที่มีผล
ระคายเคืองกระเพาะอาหาร ควรรับประทานหลังอาหารทันทีพรอมกับดื่มน้ําตามมาก ๆ เปนตน
2. อาการไมพึงประสงค
อาการไมพึงประสงค (Adverse effect) เปนอาการหรือผลจากยาซึ่งไมตองการใหเกิด
ระหวางการรักษา ซึ่งกอใหเกิดอันตรายตอรางกายและอาจถึงแกชีวิต อาจเกิดจากการใชยาเกินขนาด
หรือใชเปนเวลานาน รางกายกําจัดยาออกไมทันทําใหยาคางอยูในรางกายมาก เชน ยาแอสไพรินกับ
การเกิดเลือดออกในกระเพาะอาหาร
3. การแพยา
การแพยา (Allergy) เปนปฏิกิริยาที่เกิดขึ้นจากกลไกการตอบสนองของระบบภูมิคุมกัน
เมื่อรางกายเคยไดรับยานั้นมากอนแลวสรางภูมิคุมกันขึ้นตอตานกับยานั้น ตอมาเมื่อไดรับยานั้นอีก
ครั้งจึงเกิดการแพยาขึ้น ไมสามารถคาดการณไดลวงหนาวาผูใดจะแพยาตัวไหน
อาการแพยา อาจเกิดทันทีทันใดหรือคอยเปนคอยไปก็ได และไมขึ้นกับขนาดของยาแม
ไดรับยาเพียงเล็กนอยก็อาจมีอาการได เชน เชน ผื่น คัน ผิวลอก บวมบริเวณใบหนา แสบรอนผิว
หลอดลมตีบ หลอดเลือดขยายตัว ความดันโลหิตต่ํา จนมีอาการมากอาจเกิดภาวะช็อคและอาจ
เสียชีวิตได เรียกวา Anaphylactic shock หากมีการอาการแพอยางรุนแรงจนผิวหนังมีการลอกเปอย
ทั้งตัว คลายถูกไฟลวก ผิวหนังผุพอง เปนหนอง ปากเปอย ตาอักเสบ ทอปสสาวะอักเสบเรียกกลุม
อาการนี้วา Steven-Johnson Syndrome ทั้งนี้หากพบวามีอาการแพยาควรหยุดยาทันทีและรีบ
กลับมาพบแพทย เพื่อรักษาอาการแพยาที่เกิดขึ้น หลังจากนั้นควรสอบถามชื่อยา พกบัตรแพยาติดตัว
ไวเสมอ และแจงบุคลากรทางการแพทยทุกครั้งเมื่อตองใชยา
สรุป
เภสัชวิทยาเปนการศึกษาปฏิสัมพันธระหวางยากับรางกาย โดยพิจารณาสิ่งที่รางกายกระทํา
ตอยาและฤทธิ์ของยาที่มีตอรางกาย ซึ่งเปนองคความรูทางดานเภสัชจลนศาสตรและเภสัชพลศาสตร
ยาในปจจุบันสวนใหญมีกลไกการออกฤทธิ์โดยไปจับกับตัวรับซึ่งเปนโมเลกุลที่อยูบนอวัยวะเปาหมาย
แลวชักนําใหเกิดการเปลี่ยนแปลงการทํางานของรางกายจึงเห็นผลในการรักษา ซึ่งการเปลี่ยนแปลง
- 15. 35
ดังกลาวอาจทําใหเกิดผลที่ไมตองการ เชน อาการขางเคียง หรืออาการไมพึงประสงคได ดังนั้นหาก
ผูใชยามีความรูก็จะสามารถปฏิบัติตัวเพื่อหลีกเลี่ยงอันตรายที่อาจเกิดขึ้นจากการใชยาได
คําถามทบทวน
1. จงอธิบายความหมายของเภสัชวิทยา เภสัชจลนศาสตร และเภสัชพลศาสตร
2. การศึกษาฤทธิ์ของยาที่มีตอรางกาย เปนองคความรูดานใด
3. เภสัชจลนศาสตรประกอบดวยกี่กระบวนการ อะไรบาง
4. ยาสวนใหญมีกลไกการออกฤทธิ์แบบใด
5. หากตองการประเมินความปลอดภัยในการใชยา ควรพิจารณาจากคาใด
6. ลักษณะของอาการขางเคียงแตกตางจากอาการไมพึงประสงคอยางไร
7. จงอธิบายความหมายของคําวา Affinity และ Efficacy
8. จงอธิบายความหมายของคําวา Agonist, Partial agonist และ Antagonist พรอมทั้ง
ระบุความแตกตาง
9. จงอธิบายการเสริมฤทธิ์กันและการขัดขวางการออกฤทธิ์แบบตางๆ มาพอสังเขป
เอกสารอางอิง
Kutzung, Bertram G., Susan B. Masters and Anthony J. Trevor. (2012). Basic & Clinical
Pharmacology. 12th
ed. San Francisco : McGraw-Hill.
Ritter, James M., et al. (2008). A Textbook of Clinical Pharmacology and
Therapeutics. 5th
ed. London : Hodder Arnold.