1. ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ - Ο
ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
Στην υπό τουρκική κατοχή βαλκανική περιοχή οργανώνονται:
1893: "Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση": Βουλγαρικό
κομιτάτο * (έδρα η Θεσσαλονίκη)
* (= Επιτροπή, Συμβούλιο)
1895: "Ανώτατη Μακεδονική Επιτροπή" : άλλη βουλγαρική οργάνωση
(έδρα η Σόφια της Βουλγαρίας)
στόχος: η αυτονόμηση της Μακεδονίας-(σύνθημα: Η Μακεδονία στους
Μακεδόνες)-η τελική προσάρτηση στη Βουλγαρία.
1898: δρουν στη Μακεδονία ένοπλα βουλγαρικά τρομοκρατικά σώματα, οι
"κομιτατζήδες" με στόχο τον εξαναγκασμό των κατοίκων να υπαχθούν
εκκλησιαστικά στη βουλγαρική εξαρχία και τελικά σε μια μελλοντική
ελεύθερη Βουλγαρία. Ελληνικά σχολεία μετέτρεπαν σε βουλγαρικά. Οι
κάτοικοι δεν τολμούν να στείλουν τα παιδιά τους σε ελληνικά σχολεία. Οι
εκπαιδευτικοί με πολλές θυσίες συντηρούσαν τον πατριωτισμό στις καρδιές
των Ελλήνων. Το ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης ανέφερε ότι οι
Βούλγαροι δάσκαλοι έρχονται ειδικά καταρτισμένοι για προπαγάνδα υπέρ
του "μακεδονικού" και ζητά ίδρυση Διδασκαλείου που να εκπαιδεύει
Έλληνες δάσκαλους ικανούς για την αντιμετώπιση της κρίσιμης
περίστασης.
Μαθητές του ελληνικού σχολείου στα Γιαννιτσά

2. Οι κομιτατζήδες βασανίζουν, δολοφονούν όσους αρνούνται να υποκύψουν
στις απαιτήσεις τους.
Η ελληνικότητα της Μακεδονίας
Στην Ελλάδα: Μετά την ήττα του 1897 στον ελληνοτουρκικό πόλεμο έχει
καταρρακωθεί το ηθικό ολόκληρου του λαού. Εντούτοις, μετά τις
ανησυχητικές εξελίξεις στη Μακεδονία, οργανώνονται:
1903: "Μακεδονικό Κομιτάτο", ενώ προϋπάρχουν άλλες που
ασχολούνται έντονα με το μακεδονικό ζήτημα: εθνικιστικές οργανώσεις:
"Εθνική Άμυνα", "Εθνική Εταιρεία", "Ελληνισμός" και "Σύλλογος
προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων", "Φιλεκπαιδευτική
Εταιρεία" (: οι δύο τελευταίες υποστήριξαν πολύ την παιδεία στις υπό
κατοχή μακεδονικές περιοχές) Η παιδεία θα δημιουργήσει ή θα
ενδυναμώσει στους κατοίκους την απαιτούμενη ελληνική συνείδηση, ώστε
να μην αλλοτριωθούν από τον πολιτιστικό εκβιασμό των Βούλγαρων
εθνικιστών. Στέλνονται Έλληνες δάσκαλοι και βιβλία ελληνικά στις
τουρκοκρατούμενες περιοχές Μακεδονίας και Θράκης. Με εράνους
στηρίζουν οικονομικά τα λίγα ελληνικά σχολεία και ιδρύουν νέα.
Ελληνική Κεντρική Αστική Σχολή Θεσσαλονίκης

3. Ελ
ληνικό Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης
Κεντρική Σχολή και Ελληνικό γυμνάσιο Θεσσαλονίκης
Το "Μακεδονικό Κομιτάτο" αποφασίζει να αντιδράσει κατά των
κομιτατζήδων με ένοπλο αγώνα.
Στέφανος Δραγούμης, Μιχαήλ Μελάς συζητούν έντονα το μακεδονικό
ζήτημα και έρχονται σε συνεννοήσεις με Μακεδόνες πρόσφυγες. Ο νεαρός
ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς, γαμπρός του Στ. Δραγούμη, εμπνέεται από
την ιδέα της απελευθέρωσης της Μακεδονίας. Ο Ίων Δραγούμης, γιος του
Στ. Δραγούμη, υποπρόξενος στο Μοναστήρι, στέλνει επιστολές
διεκτραγωδώντας την κατάσταση και παρακινεί για ένοπλη εξέγερση στη
Μακεδονία. Η κυβέρνηση Θεοτόκη αδρανούσε.

4. 1904:αναλαμβάνει στρατιωτική δράση ο Ο ΠΑΥΛΟΣ
ΜΕΛΑΣ
ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ

5. Ο γιος του Μιχαήλ Μελά, βουλευτή και κατόπιν δημάρχου Αθηνών,
Παύλος Μελάς, ανθυπολοχαγός, γαμπρός του Στέφανου Δραγούμη, αφού
είχε πραγματοποιήσει δύο αναγνωριστικές αποστολές στην
τουρκοκρατούμενη Μακεδονία (τη δεύτερη φορά με το ψευδώνυμο
"Παύλος Δέδες"), για να προετοιμάσει το έδαφος, τον Αύγουστο 1904
αποφασίζει, με το ψευδώνυμο "Μίκης Ζέζας", που του θύμιζε τα παιδιά
του στην Αθήνα, τον Μίκη (Μιχαήλ) και τη Ζωή, να δημιουργήσει εκεί
αντάρτικο σώμα έχοντας 35 άνδρες.

6. Το σπίτι του Π. Μελά στην Κηφισιά (φωτ. πριν από το 1900)
Την ήττα του 1897 τη θεωρούσε προσωπική ταπείνωση απέναντι στον πατέρα του. Ο
αγώνας στη Μακεδονία του έδινε την ευκαιρία να εργαστεί για την πατρίδα και
ταυτόχρονα να εξιλεωθεί στα µάτια του νεκρού ήδη πατέρα του. Είναι
χαρακτηριστική η σκηνή όπου επισκέπτεται τον τάφο του Μιχαήλ Μελά την ηµέρα
της αναχώρησής του για τη Μακεδονία: "Κάθηµαι ολίγην ώραν παρά το µνήµα του.
Αισθάνοµαι την ψυχήν του πολύ κοντάν µου. Ενθυµούµαι µε πόσην φωτιά αγαπούσε
αυτός την Πατρίδα· ενθυµούµαι ότι ωρκίσθην επί του φερέτρου του να αποθάνω εν
ανάγκη υπέρ αυτής... ΄Ολαι αυταί αι σκέψεις µε δίδουν θάρρος και επαναφέρουν ολίγην
γαλήνην εις την ψυχήν µου διότι σκέπτοµαι ότι και εάν φονευθώ θα επανεύρω την
ψυχήν του αγίου εκείνου ανθρώπου...", γράφει ο ίδιος.
Ο ευγενής αστός μετατράπηκε στο σκληρό αντάρτη Μίκης
Ζέζα που τον σέβονταν και τον υπάκουαν όλοι, ακόμα κι αν δεν
εμπιστεύονταν τις στρατηγικές ικανότητές του.

7. Η πρώτη φωτογραφία του που στέλνει στη σύζυγό του Ναταλία, με τη
στολή του μακεδόνα αντάρτη
Ο Μίκης Ζέζας και οι αντάρτες του είχαν διμέτωπο αγώνα. Η κατάσταση
στη Μακεδονία, από την Πηνελόπη Δέλτα:
«Oι Τούρκοι αδιαφορούσαν για το αλληλοφάγωμα των Χριστιανών, όχι όμως
και για το επαναστατικό κήρυγμα των κομιτατζήδων[…] Με λύσα
αλληλοσπαράζουνταν Έλληνες και Βούλγαροι, ποιος να εκτοπίσει τον άλλο
από το τουρκοπατημένο έδαφος, όπου έπρεπε ν’ αλληλοπολεμούνται και
συνάμα να φυλάγονται από τον κοινό εχθρό, τον τακτικό στρατό του
Τούρκου, που αμείλικτα καταδίωκε τ’ αντάρτικα σώματα, είτε Έλληνες ήταν
είτε Βούλγαροι.»
(Π. Σ. Δέλτα, Στα μυστικά του Βάλτου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1995)
Ο ελληνικός πληθυσμός εμψυχώθηκε και αγάπησε τον Μίκη Ζέζα. Οι
επιτυχίες του εναντίον των Βούλγαρων κομιτατζήδων για μερικούς μήνες
ήταν σημαντικές. Στενό συνεργάτη του είχε το Μητροπολίτη Καστοριάς
Γερμανό Καραβαγγέλη.

8. Η
πορεία του αντάρτικου σώματος του Παύλου Μελά.
Ένας από τους οδηγούς του, σε συνεργασία με τον κομιτατζή Μήτρο
Βλάχου, ειδοποίησε τους Τούρκους για τις κινήσεις του Μελά.

9. Όταν οι αντάρτες του Π. Μελά, μετά από αποτυχημένη μάχη, έφτασαν στη
Στάτιστα (13 Οκτ. 1904), κυκλώθηκαν από τούρκικο στρατό. Στη συμπλοκή
ο Παύλος Μελάς πληγώθηκε θανάσιμα. Η ταφή έγινε πρόχειρα κάπου στην
περιοχή, ενώ σύντροφός του προσπαθώντας να κάνει μυστική εκταφή για
μεταφορά της σορού στην Καστοριά, κατ' εντολή του Μητροπολίτη,
κατάφερε να κόψει βιαστικά το κεφάλι του ήρωα.
Ο Μητροπολίτης Γερμανός μετέφερε τα οστά του ακέφαλου πια σώματος
στην Καστοριά το 1904.
Ο τάφος του Π. Μελά στην Καστοριά (φωτογρ. 1904)
Παύλος Μελάς (πίνακας του Γ. Ιακωβίδη)
Ο θάνατός του Μελά συγκλόνισε το πανελλήνιο και αφύπνισε τις
συνειδήσεις... Ο ήρωας Παύλος Μελάς έγινε σύμβολο του μακεδονικού
αγώνα και της ανιδιοτελούς θυσίας για την πατρίδα.

10. Στη μέση ο Τέλλος Άγρας
Ο μακεδονικός αγώνας συνεχίστηκε. Είχε δικαιωθεί η πολιτική του
Μακεδονικού Κομιτάτου. Με φιλοπατρία ακολούθησαν νέοι εθελοντές από
την ελεύθερη Ελλάδα και νέες αντάρτικες ομάδες. Το 1905 βρίσκονταν
1000 περίπου ένοπλοι Έλληνες στη Μακεδονία.
Αντάξιος συνεχιστής του αγώνα ο αντάρτης Σαράντος Αγαπηνός ή Τέλλος
Άγρας, ο οποίος το 1906, σε μια κάμψη του αγώνα και διάλυσης πολλών
αντάρτικων ομάδων, έδρασε δυναμικά στην περιοχή του βάλτου των
Γιαννιτσών.
Νεότουρκοι
Όρος για μεταρυθμιστικό κίνημα που ξεκίνησε στην Τουρκία το 1908. Υπό τον
όρο αυτό εντάσσονται αξιωματικοί, διανοούμενοι εναντίον της σουλτανικής
κυριαρχίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ομάδες αυτές άρχισαν να
αναπτύσσονται μερικές δεκαετίες πριν. Με την υποστήριξη του στρατού
εκδηλώθηκε το Κίνημα των Νεότουρκων το 1908. Μετά την επιτυχή εκδήλωση
του κινήματος τον Ιούλιο του 1908 και την επίτευξη του σκοπού της, την
εφαρμογή του Συντάγματος του 1876 αποτέλεσε επανάσταση για τα τουρκικά
δεδομένα. Το σωματείο κάτω από το οποίο συνασπίστηκαν ήταν το Ένωση
και Πρόοδος (Ittihad ve Terraki). Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο τάχτηκαν με
το πλευρό της Γερμανίας και χτύπησαν τις οικονομικές θέσεις των
Αγγλογάλλων, ενώ με την οργάνωση των σφαγών σε βάρος του ελληνικού και
του αρμενικού στοιχείου δυνάμωσαν τη θέση των Τούρκων. Η στάση τους
αυτή δυσαρέστησε το λαό, με αποτέλεσμα να πετύχει η τουρκική εθνικιστική
επανάσταση του 1921, με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ.
Νεότουρκοι

11. Οπαδοί μεταρρυθμιστικής κίνησης στην Τουρκία με πολιτικό χαρακτήρα. Η κίνηση
αυτή άρχισε με την ίδρυση του κομιτάτου της Νέας Τουρκίας από το Μιντάτ πασά το
1868. Το πολιτικό αυτό κίνημα συντέλεσε το 1876 στην εκθρόνιση των σουλτάνων
Αμπντούλ Αζίζ και Μουράτ Ε΄ και στο ανέβασμα στο θρόνο του Αμπντούλ Χαμίτ.
Αυτός αρχικά δέχτηκε το φιλελεύθερο σύνταγμα της χρονιάς εκείνης, με το οποίο
παραχωρήθηκαν στο λαό ελευθερίες. Κατόπι όμως άρχισε να κυβερνά και πάλι
απολυταρχικά, με αποτέλεσμα να εκτοπιστεί και να δολοφονηθεί το 1883. Οι Ν. το
1904 ίδρυσαν το κομιτάτο "Ένωση και Πρόοδος" με έδρα τη Γενεύη, αρχηγούς τους
Νιαζί και Εμβέρ και σκοπό τη μετατροπή της θεοκρατικής φεουδαρχικής
αυτοκρατορίας σε συνταγματικό αστικό κράτος. Υποχρέωσαν τότε το σουλτάνο
Αμπντούλ Χαμίτ να επαναφέρει το σύνταγμα του 1876, που είχε καταργηθεί. Επειδή
όμως αυτός αντέδρασε, σε συνεργασία με τις μεγάλες δυνάμεις οι Ν. βάδισαν
εναντίον της Κωνσταντινούπολης, τον εκθρόνισαν και ενθρόνισαν ως σουλτάνο το
Μεχμέτ (Μωάμεθ) Ε΄ τον Απρίλιο του 1909. Εφάρμοσαν τότε υπερεθνικιστική
πολιτική, που αποτέλεσε το βασικό αίτιο του Βαλκανικού πολέμου του 1912. Τον
Ιούνιο του 1913 οργάνωσαν τη δολοφονία του μεγάλου βεζίρη Σεφκέτ και
δημιούργησαν την τριανδρία Εμβέρ-Τζεμάλ-Ταλαάτ, που παρέσυρε την Τουρκία
στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Κατά τον πόλεμο αυτό τάχτηκαν με το πλευρό της
Γερμανίας και χτύπησαν τις οικονομικές θέσεις των Αγγλογάλλων, ενώ με την
οργάνωση των σφαγών σε βάρος του ελληνικού και του αρμενικού στοιχείου
δυνάμωσαν τη θέση των Τούρκων. Η στάση τους αυτή δυσαρέστησε το λαό, με
αποτέλεσμα να πετύχει η τουρκική εθνικιστική επανάσταση του 1921, με ηγέτη τον
Κεμάλ Ατατούρκ.
1908 με το κίνημα των Νεοτούρκων και την αναμενόμενη
φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας ο μακεδονικός αγώνας ατονεί εν αναμονή
των εξελίξεων...