Przewodnik po obiekcie przygotowanyw ramach XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2010).

1. zobacz z bliska
XII MałopolskIe
DnI DzIeDzIctwa
kultuRowego
Miejsca kobiet, miejsca
mężczyzn
Osiedle domów górniczych
– Stara Kolonia w Brzeszczach
www.dnidziedzictwa.pl realizator:

2. Stara Kolonia
w Brzeszczach
Miasto Brzeszcze, położone niedaleko Oświę-
cimia, było w XIX w. galicyjską wioską. Zabu-
dowa wsi skupiała się wokół folwarku, a jej
mieszkańcy trudnili się głównie pracą na roli.
Pierwsze wiercenia poszukiwawcze na tym
terenie wykonano w 1896 r., kiedy ziemie te
należały do Habsburgów. Przedsięwzięcie
sfinansował krakowski prawnik
i finansista Arnold Rapaport. Prace techniczne
nadzorował, pochodzący z Jaworzna, inżynier
Franciszek Drobniak, który po uruchomieniu
w Brzeszczach kopalni węgla kamiennego
w 1903 r. został jej pierwszym dyrektorem.
Na miejscu brakowało wykwalifikowanych
pracowników, więc sprowadzano ich z miej-
scowości, gdzie górnictwo miało tradycje. By
zapewnić mieszkania ludziom przybywającym
do pracy, już w pierwszych latach istnienia
kopalni rozpoczęto budowę domów. Plany za-
gospodarowania terenu wykonała dla kopalni
pracownia Karla Korna z Bielska. Jako pierw-
sze powstały w pobliżu kopalni domy kolonii
górniczej, nazywanej później Starą Kolonią.
Było to pierwsze w Brzeszczach osiedle o cha-
rakterze miejskim. Zbudowano tutaj w latach
1903-1909 kilkanaście piętrowych, wielorodzin-
nych domów. Równocześnie, po drugiej stronie
obecnej ul. Kościuszki, wzniesiono zespół
parterowych domów dla dyrekcji, inżynierów
i sztygarów, nazwany Kolonią Urzędniczą,
a w 1915 r. rozpoczęto budowę kolejnych miesz-
kań dla górników – Nowej Kolonii.

3. Stara Kolonia zlokalizowana jest w bez-
pośrednim sąsiedztwie kopalni, przy ulicach
Górniczej i Kościuszki. Składa się na nią
czternaście wielorodzinnych budynków, roz-
mieszczonych w regularnym układzie. Są one
usytuowane w równoległych rzędach, zwróco-
ne do siebie krótszymi ścianami szczytowymi.
Między poszczególnymi rzędami znajdują
się wspólne podwórka z niskimi budynkami
gospodarczymi oraz ogródki.
Pierwotnie mieszkania w domach Starej
Kolonii składały się z pokoju, kuchni, piwnicy
i strychu, a wspólne dla dwóch mieszkań toale-
ty znajdowały się w korytarzu. Pomieszczenia
do prania i pieczenia były ogólnodostępne.
Budynki mieszkalne Starej Kolonii to
piętrowe, podpiwniczone murowane domy
nakryte dachami dwuspadowymi. Są zbudo-
wane z cegły i częściowo otynkowane. Na osi
dłuższych ścian budynków znajdują się z obu
stron ryzality, każdy mieści wejście
i klatkę schodową. Po jednej stronie ryzality
są ozdobne: wysokie, wysunięte ponad okap
dachu i zwieńczone schodkowym szczycikiem
z trójkątnym zakończeniem. W czterech
większych domach, usytuowanych bliżej
kopalni, umieszczono po dwie klatki schodo-
we. W elewacji są one zaznaczone pionowym
wgłębieniem ścian oraz wysuniętą ponad okap
ścianką z półkolistym zwieńczeniem. Skromną
architekturę domów ozdabiają ceglane naroża
budynków i ryzalitów, pionowe pasy i gzymsy,
tworzące razem ozdobne ramy na płaszczyźnie
ścian. Ceglane są także łuki odcinkowe nad
oknami i drzwiami oraz zwieńczenia ryza-
litów. W tych zwieńczeniach, nad najwyżej
położonym oknem, umieszczony jest górniczy
symbol: skrzyżowane pyrlik i żelosko (młotki
górnicze).
Kopalnia w Brzeszczach wraz z Kolonią Urzędniczą i Starą
Kolonią. 2. połowa lat 20. ubiegłego wieku [fot. za: kopalnia
brzeszcze wczoraj i dziś...]

4. lata 30.
[...] łamistrajków brać górnicza potępiła.
Wyzywano ich od zdrajców, pluto na nich,
dochodziło do prawdziwych bójek. Kobiety,
żony strajkujących górników, były zwłaszcza
zajadłe. Udały się one pod bramy kopalni, aby
wychodzących z pracy łamistrajków nakarmić
obierzynami ziemniaków, oblewać pomyjami
czy naftą. Pod bramą kłębił się tłum, niektórzy
z łamistrajków zaczęli uciekać, część podjęła,
z góry skazaną na przegraną, bójkę z kobieta-
mi. Na drugi dzień ani jeden łamistrajk nie
przyszedł do pracy.
[Rzecz dotyczy strajku w 1932 r.]
Kazimierz Hałoń, W pracy i walce. Wspomnienia,
Kraków 1996, s. 9.
lata 50.
Dzieci w przedszkolu grzecznie czekały, aż
kucharki każdemu nałożą jedzenie na miskę.
Potem głośno mówiły: smacznego, zjadały do
końca i odsuwały miski na środek. Jak wszyst-
kie zjadły, dziękowały i szły do zabawy. Dużym
świętem w przedszkolu był, nakazany z góry,
Dzień Kobiet. Dzieci miały tego dnia występ
dla rodziców, dziadków i wszystkich, którzy
mogli przyjść. Były tańce, śpiewy, wierszyki.
Uczyły się bardzo szybko i jakby na tę możli-
wość czekały. Lubiły się uczyć.
Wanda Płużek
lata 40.-50.
Ludzie dorabiali sobie, zbierając węgiel na
hałdzie. Można było dość dużo uzbierać, pod
warunkiem, że się reagowało na zawołanie:
uwaga załączają! Bo wtedy spadały kawałki
skał z taśmy, która transportowała je
z kopalni. Zbieranie węgla było zajęciem ko-
biet. Hałda była też świetną górką do zjeżdża-
nia na sankach.
anna Malinowska
l
J
o
t
–
h
l
N
n
p
W
g
w
c
b
K
s
Przedszkole dla dzieci górników. Lata 60.
ubiegłego wieku [fot. z arch. W. Płużek]
Scena rodzinna. Lata 60. ubiegłego wieku
[fot. z arch. W. Płużek]
Zima na Starej Kolonii, w tle widoczna hałda.
Koniec lat 50. ubiegłego wieku [fot. z arch.
W. Płużek]
Mi
kob

5. lata 50.
kim jest ta dziewczyna w miśku?
To ja, w Starej Kolonii przy ogródkach, ten ko-
stium przynieśli nam do przedszkola. Zawsze
lubiłam się wygłupiać!
[fot. z arch. W. Płużek]
lata 50.
Jak dostałam łyżwy – to było wydarzenie na
osiedlu! Ale solidarność między dziećmi była
taka, że ja najwyżej godzinę na nich jeździłam
– trzeba było pożyczyć innym. Kolega miał
hulajnogę – też się nią nie nabawił.
anna Malinowska
lata 60.
Był taki ciekawy zwyczaj praktykowany 1 maja.
Dziewczętom, które z jakichś przyczyn były
nielubiane albo po prostu odtrąciły czyjeś za-
loty, wieszano „dziada”. Pamiętam, jak przed
oknem mojej koleżanki ktoś, na rosnącej tam
potężnej akacji, umieścił wóz drabiniasty,
a w nim paskudną kukłę.
Śmigus dyngus też był ciężkim przeżyciem dla
dziewczyn: chłopcy specjalnie na tę okazję
robili sikawki z zespawanych rur połączonych
z pompką. Mieściło się w nich 10 litrów wody.
anna Malinowska
lata 50.-60.
Na jeden dom wypadała jedna pralnia, rów-
nocześnie będąca łaźnią. Obok pralni był piec
piekarniczy, można było upiec chleb i placki.
W pralni był, wbudowany w piec, kocioł do
grzania wody. Był on tak duży, że można
w nim było grzać wodę dla trzech osób jedno-
cześnie. Koryto miało taki klin, który trzeba
było wybić, żeby wylać wodę.
Kąpiel w drewnianym korycie to była pełnia
szczęścia.
Wanda Płużek
lata 60.
Przygotowywałam dożynki we wsi Góra, po
śląskiej stronie Wisły. Brały w tym udział
gospodynie niosące wieńce. Próba trwa, a tu
zaczyna się chmurzyć. Jedna starsza kobieta
patrzy na wschód i powiada: kończ pani ta
próba, bo burza od Polski idzie. To ja ją pytam:
jak od Polski, to gdzie pani mieszka? A ona
odpowiada: jo? na Śląsku.
anna Malinowska
iejsca
biet
Kopalnia w Brzeszczach, zakład przeróbki węgla. Stanowisko
sortownicze obsługiwane przez kobiety. Rok 1932 [fot. za:
kopalnia brzeszcze wczoraj i dziś...]

6. Kopalnia „Brzeszcze”. Górnik str
materiału wybuchowego do otwo
w wyrobisku górniczym. Lata m
[fot. za: kopalnia brzeszcze wczoraj
Stacja pomp kopalni w Brzeszczach.
Lata 40. ubiegłego wieku
[fot. za: kopalnia brzeszcze wczoraj
i dziś...]
Świetlica Państwowej Kopalni w Brzeszczach. Lata
międzywojenne
[fot. za: kopalnia brzeszcze wczoraj i dziś...]
MIejsca Mężczyzn
MIejsca M

7. rzałowy, załadunek
oru strzelniczego
międzywojenne
j i dziś...]
Brygada ratowników górniczych kopalni
w Brzeszczach. Lata 60. ubiegłego wieku
[fot. za: kopalnia brzeszcze wczoraj i dziś...]
n
Mężczyznlata 30.
To, co z ojcem zarobiliśmy, ledwo starczało
na życie, na spłacenie kredytu. Produkty
żywnościowe bowiem brało się w spółdziel-
czym sklepie, popularnej Spółce, „na burg”, na
książeczkę, a pierwszego spłacało dług
z poprzedniego miesiąca. Podobnie kupowało
się mięso i słoninę u rzeźnika, w taki sam spo-
sób kupowało się mleko i ser w „Nazileńcach”,
przysiółku Brzeszcz, u gospodarza Baraniaka.
Odzież też kupowało się „na książeczkę”,
w Oświęcimiu, u przyzwoitego handlarza, Żyda
Weintrauba.
Kazimierz Hałoń, W pracy i walce. Wspomnienia,
Kraków 1996, s. 8.
okupacja
Od 1942 do 1945 r. byłem więźniem Auschwitz,
jako niewolnik pracowałem […] w kopalni
węgla kamiennego Jawiszowice. To, że moi
towarzysze i ja przeżyliśmy to piekło, zawdzię-
czamy solidarnej pomocy polskich górników.
[…] Wieczorem, kiedy znowu musiałem
zjechać szybem w dół, nie byłem w stanie
zrobić kroku, towarzysze podtrzymywali mnie.
Gdzieś w głębi sztolni rozległ się głos: Nimm!
Nimm! (Bierz! Bierz!).
Wyciągały się do mnie czyjeś ręce i podawały
mi kromki chleba, kawałek ciasta.
kurt Goldstein,
więzień podobozu Jawiszowice
Cyt. za: J. Lachendro, Gmina brzeszcze w latach okupacji
niemieckiej 1939-1945. Przewodnik po wybranych miejscach
pamięci, Brzeszcze 2009, s. 29.
lata 50.
Był taki sąsiad, inżynier na Kolonii, który
w swoim ogródku zrobił teleskop. Miał on
małą rozsuwaną kopułę, wszystko jak w praw-
dziwym. Zbierał miejscowe dzieciaki i robił
poglądowe lekcje astronomii. Gwiazdy sobie
oglądaliśmy…
anna Malinowska
lata 60.
Do końca lat 60. buczek fabryczny regulował
ludziom czas. Odzywał się 6 razy na dobę, na
pół godziny przed zmianą i w chwili rozpoczę-
cia zmiany. Ostatni o 22.00. Praca zmianowa
sprawiała, że do Wigilii zdarzało nam się sia-
dać po dziesiątej wieczorem, jak ojciec wracał
z kopalni.
wypowiedź zasłyszana
lata 60.
Pierwsze pieniądze na kopalni zarobiłem, żeby
się ubrać. Jechało się do Bielska, kupowało
płótno żaglowe i farbowało się na czarno.
Z tego szyło się spodnie – jakie to było twarde!
Ale też najmodniejsze. I buty – bitelsówy z sze-
rokim szpicem. Koszula z żabotem i marynara
w kratę. Życie było piękne!
Na początku człowiek zbierał też pieniądze,
żeby kupić sobie wueskę*. Kto miał wueskę,
ten był gość. Potem uzbierałem jeszcze trochę,
żeby kupić sobie Jawę na raty... Ta Jawa stoi do
dzisiaj u mnie w garażu, rocznik ‘56.
Jerzy Nycz
lata 50.-60.
W 57. poszedłem do szkoły. W jednej klasie
dzieci górników i rolników były, tak się inte-
growaliśmy! Po lekcjach były zajęcia prak-
tyczne: przycinaliśmy coś, majstrowaliśmy.
Za nasze wybryki nauczycielka biła po rękach
drewnianą przykrywką z piórnika. Tych, co za-
winili, i tych, co byli grzeczni – taka zbiorowa
odpowiedzialność.
Jako 16-latek, w zawodowej szkole górniczej,
byłem na praktyce w kopalni – nosiłem worki
po pochylni cięższe ode mnie.
Potem do technikum jeździłem codziennie do
Brynowa. Jechałem o szóstej rano, a wracałem
o dwudziestej. Razem z praktykami tak to
długo trwało.
bolesław biela
lata 70.
Na dole bywało niebezpiecznie.
Pracowałem w elitarnym oddziale łącznościo-
wym w kopalni: podłączanie telefonów
i sygnalizacji szybowej.
Raz klęczę i naprawiam telefon, a za mną
„kopidoły” szyny wyciągają, bo likwidowali
ścianę. Nie zauważyli, że ja tam ten telefon
naprawiam. I ja patrzę, a mi tu szyna pod pa-
chą wychodzi, bo się zaczęła zsuwać z pancer-
nika [maszyna służąca do transportu ciężkich
elementów wyposażenia kopalni]. Dobrze, że
mi pod pachą ta szyna przeszła, bo mogła mnie
do ściany przygwoździć. Jak to zobaczyli górni-
cy, to w krzyk: k… telefonistę by my zabili!
bolesław biela
* wueska (WSK) – popularne motocykle produ-
kowane w Polsce w latach 50.-70. XX w.

8. Makatka ze zbiorów Jerzego „Szpinaka” Kujawskiego [fot. D. Szubelak]
Popularne jeszcze w latach 60. makatki kuchenne stano-
wiły skarbnicę mądrości życiowej. Uczyły, jak żyć zgodnie,
zdrowo i oszczędnie.
Bibliografia:
kopalnia brzeszcze wczoraj i dziś,
opr. J. L. Ryś i in., Brzeszcze 2003.
lokalny Program Rewitalizacji osiedla „stara kolo-
nia” w brzeszczach 2005-2015, Brzeszcze 2005.
Sztygar z wnuczką. Lata 60. ubiegłego wieku
[fot. z arch. W. Płużek]
tekst stara kolonia w brzeszczach:
Barbara Sanocka
O Starej Kolonii opowiadali:
Bolesław Biela, mieszkaniec
Starej Kolonii w latach 1950-1975,
Anna Malinowska, mieszkanka
Starej Kolonii w latach 1942-1965,
Jerzy Nycz, mieszkaniec Starej Kolonii
w latach 1949-1976,
Wanda Płużek, mieszkanka
Starej Kolonii w latach 1953-1963.
Opowieści mieszkańców zebrała
Anna Miodyńska.
koncepcja graficzna projektu MDDK:
Marcin Klag
opracowanie graficzne:
Agnieszka Buława-Orłowska
na okładce: okno w jednym
z budynków na Starej Kolonii
[fot. M. Łuczak]
© by MIK, Kraków 2010
www.mik.krakow.pl
Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia
Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.
Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa
Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.
Więcej informacji w zakładce fotorelacje.
inicjator: wsparcie finansowe:
patroni medialni:
realizator:
partnerzy:
Urząd Gminy
w Brzeszczach
instytucja kultury
Województwa
Małopolskiego
Wykorzystano fragmenty publikacji:
K. Hałoń, W pracy i walce. Wspomnienia,
Kraków 1996.
J. Lachendro, Gmina brzeszcze w latach okupacji
niemieckiej 1939-1945. Przewodnik po wybranych
miejscach pamięci, Brzeszcze 2009.