Wystawa plenerowa przygotowana w ramach XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2016).

1. 115 lat wodociągu na Bielanach
Wystawa powstała w ramach
XVIII Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Wszystko płynie
Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy na podstawie
publikacji Roberta Wierzbickiego Wodociągi Krakowa
(Kraków 2011): Joanna Nowostawska-Gyalókay
Opracowanie graficzne: Marcin Hernas
Korekta: Marcin Hernas i Agnieszka Szewczyk
dnidziedzictwa.pl
Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarze:
Budowa wodociągów na Bielanach.
Teren zbiornika od strony komory wypływowej i zasuw.
fot. N. Krieger. Z archiwum MHK

2. Plan miasta Krakowa z zaznaczoną siecią wodociągową przed
założeniem wodociągów na Bielanach. Za: Zdanie sprawy i wnioski
w przedmiocie budowy Wodociągu Regulickiego, Kraków 1889
„Nie zrażajcie się, panowie, wielkimi kosztami, jakie pociągnie
za sobą urządzenie wodociągów, bo koszta przeminą, korzyści zaś
będą wieczne!” – apelował prezydent miasta Krakowa Józef Dietl
do utworzonej w 1870 roku Komisji Wodociągowej. Dietlowi, który –
poza sprawowaniem urzędu prezydenta – był lekarzem, bardzo
zależało na jak najszybszym utworzeniu sprawnego systemu
zaopatrywania miasta w zdrową wodę i znalezieniu skutecznego
sposobu usuwania z niego nieczystości. Kraków bowiem w czasie
oblężenia przez Szwedów stracił powstały jeszcze w średniowieczu
system zaopatrzenia w wodę mieszkańców miasta. Z biegiem czasu
stan sanitarny Krakowa się pogarszał. Po przebadaniu 941 miejskich
studni w latach 1867–1868 wyszło na jaw, że większość nie nadaje się
w ogóle do użytku z powodu zanieczyszczenia „ściekami kloacznymi”.
Nic więc dziwnego, że przez miasto w samym tylko XIX wieku
przetoczyło się aż siedem epidemii.
Projekt komory wypływowej
z projektu zbiornika wody
na Zwierzyńcu autorstwa
R. Ingardena. Za: R. Wierzbicki,
Wodociągi Krakowa, Kraków 2011

3. Budowa zbiornika wodociągowego na Wzgórzu św. Bronisławy,
widok od północy, listopad 1899. fot. N. Krieger
Dietlowi nie udało się jednak za swojej kadencji (ani życia, zmarł w 1878 roku) doprowadzić
do powołania tego tak ważnego dla miasta przedsiębiorstwa. Dyskusjom nad rozlicznymi
projektami i koncepcjami nie było końca. Dopiero rok 1898 przyniósł konkretne decyzje, po tym
jak Rada Miasta zatwierdziła projekt Romana Ingardena, inżyniera hydrotechnika, ówczesnego
szefa budownictwa państwowego w Galicji. Jeszcze tego samego roku wyłoniono realizatora –
firmę Rumpel & Waldeck. W wytwórni w Sanoku zamówiono 100 wagonów rur i rozpoczęto prace
budowlane. W pierwszej kolejności przystąpiono do budowy studzien na wodę, zakładu pomp
i zbiornika pod kopcem Kościuszki, potem ułożono rurociąg na Zwierzyńcu i w Krakowie.

4. Rankiem 14 lutego 1901 roku uroczyście otwarto wodociąg mszą w kościele Mariackim, potem aktem
poświęcenia studni wodociągowej stojącej na Rynku. „O godzinie 10 – jak relacjonował reporter
„Czasu” – wyruszyli zebrani uczestnicy uroczystości kilkunastu powozami do Bielan. Malowniczy widok
przedstawia wspaniały zakład wodociągowy u stóp góry klasztornej. Na podwórzu zakładu tryskał
ogromny wodotrysk. Goście udali się najpierw do ogromnej hali maszyn, przyozdobionej herbami,
festonami i chorągwiami, gdzie był już zebrany personel biura wodociągowego […]. Następnie wręczył
p. Ingarden prezydentowi miasta dwa złote klucze od zakładów wodociągowych, prosząc, by pozwolił
maszyny w ruch puścić. […] [P. Friedlein] przeciął biało-niebieską szarfę, przewiązaną około koła
maszynowego. Dano sygnał dzwonkiem – i wszystkie maszyny stanęły w ruchu. […] Po zwiedzeniu całego
zakładu rozpoczęło się śniadanie à la fourchette w jednej z bocznych sal hali maszyn, podczas którego
wznoszono kilka toastów”.
Wszystkie zdjęcia z archiwum MHK
Zasklepienie zbior­nika wodociągowego, widok
od północnego zachodu, maj 1900. fot. N. Krieger
Budowa domu pracowniczego na Bielanach,
w głębi budowa zakładu. Fot. N. Krieger
Budowa wodo-
ciągów, widok
od południa.
fot. N. Krieger

5. Hala maszyn parowych,
poniżej pompy
tłokowe, ok. 1901.
Z archiwum MHK
Fotografia
pamiątkowa:
pośrodku
Roman Ingarden,
za nim, czwarty
stojący, Tadeusz
Jaszczurowski.
Za: R. Wierzbicki,
Wodociągi
Krakowa,
Kraków 2011
Projekt budynku głównego
wodociągu autorstwa R. Ingardena.
Za: T. Jaszczurowski, O wodociągach
krakowskich, Kraków 1907
Wodociągowi nadano imię cesarza Franciszka Józefa I, pierwszym
dyrektorem został Tadeusz Jaszczurowski. W pierwszych latach
działalności załoga zakładu składała się z 7 pracowników zarządu,
12 niższych funkcjonariuszy i kilkunastu robotników. Wyposażenie
hali maszyn wykonano w C.K. Uprzywilejowanej Krajowej Fabryce
Maszyn Rolniczych i Narzędzi Ludwika Zieleniewskiego.

6. Po lewej: pompy tłokowe; po prawej: warsztat
mechaniczny z prądnicą. Obie fotografie zakład
na Bielanach, 1901. fot. N. Krieger. z archiwum MHK

7. Wnętrze kotłowni, 1901.
fot. N. Krieger. Z archiwum MHK
Zaopatrzenie wodociągów w węgiel miało się
odbywać za pośrednictwem transportu rzecznego.
Na wysokości wodociągów na lewym brzegu Wisły
wybudowano specjalną przystań rozładunkową,
tu cumowały barki z węglem ze Śląska.
Stacja Kolei
Węglowej
Kraków–Bie-
lany na tere-
nie później
utworzonego
Wodociągu
Rezerwowego
na Zwierzyńcu.
Za: R. Wierz­
bicki, Wodocią-
gi Krakowa,
Kraków 2011
Przystań dla
barek na Bie-
lanach. Za:
R. Wierzbicki,
Wodociągi
Krakowa, Kra-
ków 2011

8. Budynek kotłowni
po przebudowie
w 1925 roku, na pierw-
szym planie wyciąg
elektryczny do zasypy-
wania węglem kotłów
i wywozu popiołów spod
paleniska. Za: R. Wierzbi-
cki, Wodociągi Krakowa,
Kraków 2011
Hala pomp elektrycznych
na Bielanach, 1930.
Za: R. Wierzbicki, Wodociągi
Krakowa, Kraków 2011
Po lewej: przekrój poprzeczny hali pomp; po prawej: przekrój podłużny.
Za: R. Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011
Projekt wolnostojącej
studni zbiorczej
na Bielanach,
w późniejszych
latach włączono
ją w kompleks
budynków. Za:
R. Wierzbicki,
Wodociągi Krakowa,
Kraków 2011
Plan sytuacyjny
terenu ochronne-
go ujęcia wody
w Bielanach. Za:
T. Jaszczurowski,
O wodociągach
krakowskich, Kra-
ków 1907
Obszar zaopatrywania w wodę obejmował
miasto Kraków i Czarną Wieś w obrębie
wałów fortecznych. W pierwszych
tygodniach działania wodociągu zużycie było
niewielkie, częściowo ze względu na mrozy,
lecz przede wszystkim z powodu braku
domowych przyłączy. Właściciele
kamienic okazywali nieufność nowemu
wynalazkowi, pisali do prezydenta z prośbą
o skontrolowanie, czy aby „doprowadzona
żelaznymi rurami, woda lejąca się ze ścian
nie zagraża zdrowiu”. Strach o zdrowie miał
też inne podłoże, korzystanie z wodociągu
wiązało się bowiem z płaceniem podatku.
Do połączenia domostw z wodociągiem
zmusiła krakowian dopiero ustawa.

9. Budowa drugiej i trzeciej nitki lewara na podwórzu zakładu, 1930
Kotłownia
po przebudowie,
1925
Budowa drugiego rurociągu
wzdłuż ul. Księcia Józefa, 1939
Zakład
po pierwszej
rozbudowie.
Zdjęcie wyko-
nane prawdo-
podobnie przez
lotników z dru-
giego pułku
lotniczego
w latach
1918–1920.
Wraz z nadejściem I wojny światowej, mimo że
na Bielanach trwały jeszcze prace modernizacyjne,
zdecydowano o budowie wodociągu rezerwowego.
Wszak Bielany znajdowały się poza pierścieniem
umocnień miasta. Wodociąg ten rozpoczął pracę
w 1916 roku. Dwa lata później Kraków liczył już ponad
190 tysięcy mieszkańców, a do wodociągu podłączonych
było 3396 realności, nie mogło więc obyć się bez kolejnych
modernizacji. Znaczniejsza nastąpiła w 1924 roku,
tuż przed spodziewanym wylewem Wisły. Podwyższono
wówczas obudowę studzien, nadbudowano szyby
tunelu pod Wisłą, wykonano kolejne baseny infiltracyjne
i gruntownie przebudowano kotłownię.
Wszystkie zdjęcia za: R. Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011

10. Brygada
kanałowa
Imiołka
(na krakow-
skim Kazi-
mierzu)
Czyszczak kanalizacyjny konstrukcji Władysława Motyki
wykonany w warsztatach na terenie zakładu
Brygada
studniarzy
przy pracy
Stacja
pomiarów
wodnych
nad Wisłą
w Podgórzu.
z archiwum
MHK
Pierwsza lokomotywa spalinowa
kolei Kraków–Bielany
Skutki pęknięcia przewodu wodociągowego o średnicy
500 mm, ul. Podzamcze (13 listopada 1958) Elektrownia przewoźna, czyli (mówiąc współcześnie)
przewoźny agregat prądotwórczy
Wszystkie nieoznaczone zdjęcia za: R. Wierzbicki, Wodociągi Krakowa, Kraków 2011