1. Patrycja Trzeszczyńska
między przestrzenią
a miejscem
przypadek ukraińskiego stepu

2. N
iepokojąca jest rozległość stepo- jednocześnie zachwycając otwartością, pięk- tragicznym losie. Dalsze skojarzenie to droga
wych krajobrazów. Monotonne, nem, przesłaniem uwolnienia od ograniczeń. i jej atrybuty: wyłączenie z ciągłości miejsc,
ciągnące się bez końca aż po Stanowi mentalne i geograficzne pogranicze. z których się wyrusza i do których się docie-
horyzont równinne przestrzenie Jest grą między przestrzenią a miejscem. Jej ra. Doświadczenie graniczności jest możliwe
przez stulecia inspirowały artystów i ano- pierwszy element przywołuje takie wartości, w wyjętej z naturalnego porządku czasoprze-
nimowych kozaków przemierzających step, jak wolność, otwarcie na przyszłość, nieogra- strzeni, pogrążonej w chaosie, pozbawionej
który stał się ich zmitologizowaną i pogrążo- niczoność: „otwarta przestrzeń nie ma wy- definicji, takiej, która nie podlega innemu
ną w bezczasie przestrzenią życiową. deptanych ścieżek i znaków drogowych. Nie czasowi niż rytm dnia i nocy, pór roku. O ile
stosują się do niej utarte wzory ustalonych łatwiej jest wtedy wejść w obszar sacrum.
Step jest swoistą mediacją między orbis przez człowieka znaczeń. Jest jak pusta kar-
interior i orbis exterior. Łączy cechy świata ta, której znaczenie można dopiero nadać”2. Podróż przez step różni się od zwyczajnych
oswojonego i istniejącej poza jego nawiasem, sposobów manifestowania wolności czy po-
niedookreślonej, pozbawionej właściwości Oswojenie przestrzeni to nadanie jej znacze- szukiwania ucieczki od ograniczeń codzien-
lub, przeciwnie, zagrażającej, wrogiej otchła- nia i granic, zamknięcie i uczłowieczenie, ności. Przypomina włóczęgę wraz z jej igno-
ni. Pozostaje w zawieszeniu, podobnie jak uczynienie z przestrzeni miejsca. Paradoks rancją dla punktu dojścia, odrzuceniem celu
droga, którą uobecnia i przywołuje: „droga w postrzeganiu ukraińskich stepów polega i poddaniem się samej czynności wędrówki.
łączy z sobą punkt wyjścia z celem albo może na wzajemnym wykluczaniu się tych zabie- Podróżujący przez step pozostaje sam wobec
jest tym, co leży między nimi; wędrowanie gów z właściwościami stepu – uczłowieczanie obszaru wyłączonego z jednoznacznych
oznacza zaś przemieszczanie się między tymi czyni go jedynie nieznacznie oswojonym, definicji: „uciekinier płaci wysoką cenę za
punktami. Najkrócej rzecz ujmując, oznacza nigdy nie zamieniając w miejsce. W stepie swoje złudzenia, wędrując bez wyznaczonego
to, że być w drodze, to nie być ani tu, ani może się realizować dialektyka między zako- celu, poszukuje odmiany, unicestwia przede
tam. Wynika stąd dalej, iż człowiek wędru- rzenieniem, przywiązaniem, schronieniem wszystkim czas. Nie chcąc przywiązywać się
jący sytuuje się poza zwyczajnymi ograni- a wolnością, odrzuceniem ograniczeń miej- do miejsc, z nich właśnie czyni jedyne do-
czeniami i ładem – wyruszając, podąża do sca: „w otwartej przestrzeni można inten- stępne wrażenie, nie historia, nie przyszłość,
nowego stanu”1. sywnie odczuć walory miejsca, a w samotno- lecz chwila, a w konsekwencji – całe ciągi
ści zacisznego miejsca ogrom rozciągającej się chwil, momentów zatrzymania stają się jego
Step jest przestrzenią otwartą, pozbawioną poza nim przestrzeni staje się dojmujący”3. udziałem”4.
granic i cech oswojonego miejsca. Przypo-
mina ocean: przerażając nieskończonością Osamotnienie towarzyszy nam więc pod- Stepowa rozciągłość nie daje oparcia – prze-
i pustką, złowrogą ciszą i monotonią, równo- czas doświadczania krajobrazu otwartego. ciwnie – zaburza je i kwestionuje. Podróżny
cześnie oczarowuje obietnicą wolności. Wo- Myślimy „step” i widzimy samotnego kozaka, nie szuka więc tutaj zakorzenienia, ale nie-
bec stepu jest się bezradnym. Jego przestrzeń jadącego na koniu przez bezgraniczne, nie- ustannie negocjuje swoje miejsce i wsłuchuje
wywołuje poczucie przytłoczenia bezkresem, kończące się przestrzenie, lub lirnika- się w świat, by ponownie uczynić go sensow-
-bandurzystę, zawodzącego żałośnie o swym nym i zapełnić znaczeniem.
1
P. Kowalski, Droga, wędrówka, turystyka w kulturze popular-
nej, [w:] Przestrzenie, miejsca, wędrówki. Kategoria przestrzeni
w badaniach kulturowych i literackich, red. P. Kowalski, 2
Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987, s. 75. 4
P. Kowalski, Odyseje nasze byle jakie. Droga, przestrzeń i po-
Opole 2001, s. 7. 3
Tamże, s. 75. dróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002, s. 32.
autoportret 3 [28] 2009 | 11

3. Ukraiński step podlegał przez wieki silnej mi- nieprzebyte porohy (ten symbol ukraińskie- Iwan Mirczuk, który badał ukraińską men-
tyzacji, która narzucała (i narzuca) ciąg figur go krajobrazu zniszczyła jedna z sowieckich talność, wyróżnił kilka atrybutów stepowego
i skojarzeń. Zakorzenione w sposobach myśle- inwestycji – budowa zapory Dnieproges). trybu życia kozaków, które miały ukształ-
nia o stepie interpretacje sytuują go w prze- tować ukraiński „charakter narodowy”:
strzeni mitycznej, którą Yi-Fu Tuan rozpatruje Od XIII wieku utrwalało się wyobrażenie przywiązanie do ziemi i zespół wynikających
jako „obszar niedostatecznej wiedzy”, „ramę stepów jako pogranicza między sferami z niego emocji – zamiłowanie do swobody,
przestrzeni pragmatycznej” lub jako swoisty wpływów Polski i Złotej Ordy. Step był zatem sentymentalność (jako pokłosie życia wśród
„przestrzenny składnik światopoglądu”. przestrzenią interferencji rozmaitych wpły- stepowych krajobrazów), swoisty liryzm,
wów politycznych, językowych, religijnych. uczuciowość, niezależność od zewnętrz-
Cechą stepu jest wyłączenie z życia. Jeśli Jego właściwości określała relacja do granic, nych czynników w procesie konstruowania
bohater literacki czy filmowy znajdzie się pomiędzy którymi się znajdował; jednocze- ukraińskiej tożsamości, indywidualizm
tam, wędrując przez bezkresne ukrainne śnie sam stanowił granicę światów, wobec i poszanowanie własności, zdolność do prze-
ziemie, żegna się z życiem w świecie upo- których istniał. mieszczania się i adaptacji do nowych wa-
rządkowanym, doświadcza chaosu w dojmu- runków, ale jednocześnie skłonność do walk
jący, całościowy sposób, który implikuje grę Step był sferą wpływów kozaków. „Kozactwo” bratobójczych, gwałtowność, okrucieństwo
najintymniejszych emocji. Step odzwiercie- oznaczało „stepowe zajęcia”. Kozakami byli i bezwzględność. W specyfice kozackiego
dla te stany, staje się ich ramą i tłem, ale też zarówno Rusini, jak i Tatarzy, którzy mieli życia Mykoła Kostomarow upatrywał genezy
katalizatorem. w swoich żyłach także wiele krwi tureckiej. zasadniczej różnicy między Ukraińcami
Dołączali do nich także przedstawiciele a Rosjanami: umiłowania niezależności tych
kozak na stepie innych nacji, skuszeni poetyką stepowej pierwszych. Szukał w niej także zapowiedzi
Przestrzeń ta uformowała się jako swoista egzystencji. Życie na stepie stanowiło swoisty dziewiętnastowiecznego słowiańskiego me-
mozaika kulturowa. Zamieszkiwało ją wiele kompromis z tą przestrzenią – konieczna sjanizmu. Swoje tezy wyłożył w dziele Knyhy
plemion i ludów, swoją ojczyzną uczynili była dyscyplina, doskonała organizacja, butija ukrainśkoho narodu („Księga bytu narodu
ją Połowcy i Pieczyngowie. To jednak, co czujność. Szeregi kozackich wojsk zasilały ukraińskiego”), wzorowanym na Mickiewi-
ostatecznie zdecydowało o kolorycie stepu, to najróżniejsze typy: przestępcy, zbiegowie czowskich Księgach narodu polskiego i pielgrzym-
pierwiastki tureckie (od V wieku) i tatarskie z wojsk Korony, niepokorni i zbuntowani. stwa polskiego.
(od XII wieku). Z czasem na elementy pogań- Specyfikę życia pod kozackimi wojskowymi
skie i muzułmańskie nałożyły się wpływy ru- rządami wyznaczała niespotykana gdzie Step budził różnorodne emocje, utrwala-
skie, a więc chrześcijańskie. W I Rzeczypos- indziej wolność chłopów, brak poddaństwa, ne z czasem w literaturze i malarstwie.
politej ukrainne stepy stanowiły przedmurze możliwość posiadania ziemi i swobodnego Niektórzy dopatrywali się w nim swoistego
chrześcijaństwa, pogranicze między cywi- nią gospodarowania. W takich warunkach estetycznego fenomenu, generującego wiele
lizacją a nieoswojonym, dzikim, groźnym kształtowały się demokratyczne struktury duchowych przeżyć i świadczącego o stałym,
światem, gdzie szerzy się zło i bezprawie: kozackiego quasi-państwa. To tutaj w 1710 specyficznym stanie kozackiej mentalności.
Dzikie Pola wzbudzały strach. Monotonię roku powstała pierwsza na świecie konstytu- W 1928 roku badacz ukraińskiej kultury
krajobrazu i trud życia na stepie rekompen- cja, autorstwa hetmana Filipa Orlika. Fakt Leo- nid Mykołajenko podkreślał takie cechy
sowała bodaj tylko malownicza dolina Dniep- ten do dziś stanowi ważny punkt odniesienia stepu, jak bezgraniczność, słoneczność (step
ru, swoista oaza, do której dostępu strzegły w ukraińskich dylematach tożsamościowych. jest zalany słońcem, które jest przyczyną
autoportret 3 [28] 2009 | 12

5. swoistej kozackiej pogody ducha i optymi- i stepowego powietrza smagli. Z długimi wąsami szczodrość, skłonność do szczerej przyjaźni, która
zmu), witalność (paradoksalnie okazuje nad górną wargą, ze wspaniałym osełedcem na tak wysoko ceniona była na Zaporożu, toteż według
się, że step nie jest bezpłodną pustynią, ale czaszce, w pasiastej czapce, z ostrymi rogami, kozackich zwyczajów uważano za grzech oszukać
zachwyca feerią barw, różnorodnością flory, wiecznie z fajką w zębach, prawdziwy Zaporożec nawet czorta, jeśli trafił się Kozakom za towa-
głównie kwiatów – symbolu misterium życia zawsze patrzył jakoś pochmurnie, spode łba, rzysza; oprócz tego, jasnymi rysami charakteru
i sił kosmicznych), specyficzny zapach stepu obcych witał początkowo nieprzychylnie, wielce Kozaków zaporoskich było wysokie poszanowanie
(mieszanka stepowych roślin), dynami- niechętnie odpowiadał na pytania, ale z czasem po- wolności osobistej, dlatego też woleli okrutną
ka i zmienność życia stepowej przyrody maleńku łagodniał, twarz jego stopniowo podczas śmierć niż haniebne niewolnictwo […]5.
(mająca wpływ na temperament kozaków). rozmowy weselała, żywe, przenikliwe oczy oświe-
Jako przestrzeń rozciągająca się od Morza tlał ogień, i cała jego postać tchnęła mężnością, Stereotyp kozaka był umacniany także przez
Czarnego do azjatyckich stepów, ukraiński młodością, zaraźliwą wesołością i niepowtarzalnym wiele atrybutów, wynikających rzekomo ze
bezkres był areną stałej i niepokojącej walki humorem. […] Z wewnętrznych cech Kozaków specyfiki życia na stepie – szacunek dla dusz
żywiołów. Wszystko to miało wpływ nie tylko wyróżnia się mieszanina cnot i wad, zawsze zresztą przodków, umiłowanie wojskowego stanu,
na charakter, ale nawet na wygląd kozaków, właściwa ludziom, którzy uważają wojnę za swoje wrodzona prostota, gościnność, głęboka
o którym do dziś pisze się tak: główne zajęcie i główne rzemiosło swego życia: bez- religijność. Taka charakterystyka mieszkań-
litośni, dzicy, podstępni, bezwzględni dla wrogów, ca stepu miała na stałe zagościć w ukraiń-
Zarówno przez swój zewnętrzny wygląd, jak zaporoscy Kozacy byli dobrymi przyjaciółmi, wier- skiej narodowej mitologii i z czasem stać się
i wewnętrzne jakości zaporoscy Kozacy ogólnie byli nymi towarzyszami, prawdziwymi braćmi dla sie- jednym z istotnych elementów konstrukcji
charakterystycznymi typami swego narodu i swego bie nawzajem, niezawodnymi towarzyszami broni tożsamości narodowej, dowodem świetności
czasu. Według opisów współczesnych przeważnie swoich sąsiadów – ukraińskich i dońskich Kozaków
byli średniego wzrostu, barczyści, postawni, mocni, […]. Jasną stronę charakteru zaporoskich Kozaków 5
D. Jawornićkyj, Istorija zaporiźkych kozakiw, [w:] Ukrajinśki
stanowiły ich dobroduszność, bezinteresowność, tradyciji, oprac. O. W. Kowalewśkyj, Charkiw 2004, s. 183
silni, na twarzy pełni, okrągli, a od letniego upału
i n. [tłum. P. T.].
autoportret 3 [28] 2009 | 14

6. narodu i jego wzniosłego rodowodu. Do dziś wcześniej niż sięgają czasy Kozaczyzny, ***
jest żywa nie tylko w dumach ukraińskich, a wiążą się z rozwojem ukraińskiej tradycji Krajobrazy stepowe żyją więc do dziś,
ale i we współczesnej muzyce rockowej (ze- epickiej. Dumy opiewają więc dzieje kozaka odgrywając rolę swoistej mitycznej,
społy Haydamaky czy Komu Wnyz). Urucha- – zagubionego pośród bezkresu wędrowca, arkadyjskiej krainy, gdzie narodził się
mia się obrazy kozackiej przeszłości Ukrainy który przemierza step ze swym jedynym naród ukraiński wraz ze swymi swoistymi
i wydobywa postać kozaka, który stał się towarzyszem – koniem, czasem bandurą, cechami, typowym kozackim charakterem.
już symbolem narodowym, figurując stale która pomaga mu wysłowić cały żal i rozpacz Zjawiska składające się na pewien zespół
w przestrzeni społecznej i zasilając popular- samotności. Słuchają go tylko gwiazdy nad cech swoistych dla danego narodu wydają
ny dyskurs. jego głową, słowik, kalina. Nastrój ten po- się dziś istotne z punktu widzenia wnętrza
głębia bezcelowość wędrówki, która staje się tego narodu, jego dylematów i refleksji na
wędrując stepem zaprzeczeniem obietnicy wolności zapowia- temat: „kim jesteśmy?”. Step ukraiński,
Step jest utrwalany jako przestrzeń ar- danej przez step. jako przestrzeń wyobrażeniowa, nace-
kadyjska. Jeśli myślimy o stepie, niemal chowana aksjologicznie, to stały element
automatycznie widzimy nad sobą niebo Podróż pozbawiona celu nie kończy się licznych odwołań literackich, filmowych,
pełne gwiazd, czujemy zapach ukraińskiej nigdy, jej kresem może być jedynie samotna muzycznych, ale także ważny symbol w dys-
nocy i wiśniowych sadów, po twarzy muska śmierć w stepie. Taka podróż ignoruje ko- kursie tożsamościowym we współczesnej,
nas wiatr ze stepu, słyszymy śpiew słowika nieczność określenia punktu docelowego, po- demokratycznej Ukrainie.
i liryczną pieśń opiewającą losy samotnej mija miejsce, do którego mogłaby zmierzać,
kozackiej dziewczyny, która czesze włosy, stając się samą czynnością wędrowania.
a Dniepr cicho niesie wodę i jej śpiew. Takie Nie rości sobie prawa do zakorzenienia, nie
stepowe obrazki najpełniej utrwaliły się szuka schronienia, nie definiuje współrzęd-
w dumach, które miały powstać znacznie nych. Jej status określa bycie w drodze.
autoportret 3 [28] 2009 | 15
wszystkie fot. w art.: o. sanja byelkin