Autoportret 2 [37] 2012, "Partycypacje i partycypacje"

2. Marco Della Luna
Fotografie: Tomasz Lazar
Kryzys systemu
i technologia
władzy
T
o, co w krajach zachodnich jest prze- FED (System Rezerwy Federalnej Stanów Zjed-
żywane i przedstawiane jako kryzys noczonych), MFW (Międzynarodowy Fundusz
finansów i gospodarki, w rzeczywi- Walutowy). Wszystko to pozostaje w zgodzie ze
stości jest efektem znacznego postępu spostrzeżeniami Huntingtona, Croziera i Wata-
technologii zarządzania (władania) społeczeń- nukiego, zawartymi w raporcie z 1975 roku The
stwem przez elitę władzy. W ciągu ostatnich Crisis of Democracy, sporządzonym na zlecenie
dwudziestu lat technologia dominacji i wy- Komisji Trójstronnej (do której należy obecny
korzystywania społeczeństw poczyniła kroki premier Włoch Mario Monti). W raporcie tym,
milowe i tworzy obecnie nowe konfiguracje później opublikowanym w postaci książki,
równowagi, charakteryzujące się zwiększeniem argumentowano, że instytucje demokratyczne
dystansu technologicznego między elitą a bazą nie dadzą się utrzymać, jeśli nie zostaną ograni-
społeczną, skupieniem dóbr i dochodów w ręku czone oddolna partycypacja, wolna informacja
nielicznych, osłabieniem mocy negocjacyjnej i prawo do opozycji, gdyż zanadto przeszkadzają
obywatela (osoby pracującej, oszczędzającej, one „sternikowi”. Kryzys gospodarczy ludności
emeryta, konsumenta, podatnika) wobec krajów zachodnich równoważy wzrost docho-
systemu, ograniczeniem praw społecznych oraz dów elity społeczeństwa. Proporcję pomiędzy
możliwości jego realnego uczestnictwa w życiu dochodami robotnika a dochodami dyrektora
politycznym. Ważne decyzje są podejmowane generalnego zmieniły się z 1 : 10 na 1 : 1000.
w miejscach nieprzezroczystych, niedostęp-
nych, niepodważalnych, niewybieranych, Ten proces reorganizacji władzy nie jest żadną
nierozliczalnych: w EBC (Europejski Bank Cen- tajemnicą – do dyspozycji wszystkich zaintere-
tralny), BIS (Bank Rozrachunków Międzynaro- sowanych są liczby i dane, tyle że mało kto po
dowych), WTO (Światowa Organizacja Handlu), nie sięga. Opinia publiczna do tematów demo-
autoportret 2 [37] 2012 | 93

3. kracji i gospodarki nadal ma stosunek przed- zupełnie nieodpowiadających rzeczywisto- cych, oszczędzających, podatników, wyborców,
naukowy i infantylny, oparty na niereali- ści, czyli paradygmatów, zgodnie z którymi opozycjonistów. Gdyby dzięki owym narzę-
stycznych przekonaniach i na subiektywnych funkcjonują gospodarstwa domowe lub firmy. dziom, o których nic nie wiedzieli tacy my-
życzeniach co do tego, jak rzeczy powinny się Dotyczy to w pierwszej kolejności waluty śliciele, jak Hobbes, Smith, Marks czy Freud,
mieć (podczas gdy w rzeczywistości z jakichś i finansów – ich natury oraz ich stosunku do nie zmienił się radykalnie stosunek między
dziwnych powodów tak się nie mają), a nie na gospodarki realnej. Na przykład nadal panuje dominującymi i dominowanymi, a zatem także
obserwacji rzeczywistości. Opinia publiczna przekonanie, że pieniądz jest jak towar: że funkcjonowanie instytucji i konstytucji, nie
odbiera kryzysy gospodarcze, niedołęstwo ryn- ma swoją wartość, jest obciążony pewnymi bylibyśmy w obecnej sytuacji. Technologia
ku, nadużycia i brak demokratyczności władzy kosztami produkcji i podlega obiektywnym umożliwiła władzy centralnej, znajdującej
jako odchylenia od normalności, przejściowe ograniczeniom, jeśli chodzi o możność dys- się dzisiaj ponad granicami i daleko poza
wypadki, błędy do poprawienia. Nadal żyje ponowania nim. Nadal wierzy się w efektyw- zasięgiem państw narodowych i ich parlamen-
w przekonaniu, że człowiek jest „kartezjań- ność wolnego rynku, podczas gdy rynek nie tów, trwałą, scentralizowaną, penetrującą
ski” (obiektywny, rozumny i konsekwentny tylko nie jest efektywny (innymi słowy, nie i potencjalnie nieodpartą dominację na skalę
w swojej percepcji świata oraz w procesach jest w stanie ani zapobiec kryzysowi ani go globalną, przyznając ludziom dużo mniej
wartościowania i podejmowania decyzji). naprawić), ale w ogóle nie istnieje coś takiego praw, dobrobytu i gwarancji. Zapowiadał to
Tymczasem badania z zakresu neurobiologii1 jak wolny rynek, gdyż podstawowe zasoby (to- już Bertrand Russell w swoim eseju z 1952 roku
wykazały, że jest dokładnie odwrotnie. Komu- wary, energia, informacja) podlegają kartelom The Impact of Science on Society. Zauważał on, iż
nikacja polityczna powinna być manipulacyj- monopolowym. Dotyczy to przede wszystkim cesarstwa starożytne dlatego były kruche, że
na i dezinformująca, jeśli ma być skuteczna, najważniejszych zasobów: pieniądza i kredytu. informacje i rozkazy tygodniami docierały
baza domaga się bowiem prostych pewników, Bankowy kartel finansowy zmierza ku stwo- z peryferii do władzy centralnej oraz z władzy
łatwej identyfikacji „winnych” (przyczyny rzeniu świata, w którym społeczeństwo jest centralnej z powrotem na peryferie. Wskutek
problemów) z podmiotem zewnętrznym mu winne więcej niż posiada, a w konsekwen- tej sytuacji organy peryferyjne – satrapowie,
(skorumpowani, mafiozi, imigranci, oszuści cji musi ono pracować po to, by spłacić odsetki gubernatorowie, prokonsulowie, feudałowie,
podatkowi, faszyści, komuniści, antyeurope- tego długu nie do spłacenia. Pieniądz powstaje przywódcy, ambasadorowie – miały sporą
iści); polityczny konsensus, czyli legitymacja przez tworzenie długu równego jego wartości władzę i autonomię działania, gdyż musiały
państwa, władzy publicznej, opiera się więc na i podlegającego oprocentowaniu pasywów, jest podejmować inicjatywę we własnym zakre-
kłamstwie i na strachu2. Jest z góry wyklu- więc zawsze więcej długu niż pieniędzy, dług sie, bez możliwości konsultacji ze stolicą.
czone, by polityką mogli świadomie kierować jest nie do spłacenia i wzrasta gwałtownie Peryferyjna prowincja mogła się oderwać od
zwykli ludzie. W celu pozyskania głosów i osią- wraz ze stopą złożoną, powodując w ten sposób cesarstwa, zaopatrzyć, uzbroić i zorganizować,
gnięcia innych form konsensusu stosuje się „nieuchronne” zachwiania równowagi waluto- nim władza centralna zdążyła na nią uderzyć
wyrafinowaną technologię naukową zbiorowej wej. Spekulacja giełdowa jest dla banków dużo swoim wojskiem. Wojsko, jakim dysponowa-
manipulacji umysłów. Tym samym rzeczywiste bardziej lukratywna niż pożyczanie pieniędzy ły władze centralne, nie stało na poziomie
demokracje nie istnieją; wszystkie społeczeń- przedsiębiorstwom. To właśnie leży u podłoża znacząco wyższym niż te formacje, które mógł
stwa zorganizowane mają de facto strukturę zapaści kredytowej. stworzyć lud pragnący się wyzwolić.
oligarchiczną.
Kryzysy nie są wypadkami przy pracy – są Postęp technologiczny gruntownie zmienił tę
Także w dziedzinie ekonomii opinia publicz- narzędziem władzy i inżynierii społecznej; sytuację. Telegraf umożliwił przekazywanie
na, a nawet większość przedsiębiorców, nadal dlatego też katastrofy finansowe powinny wiadomości i rozkazów w czasie niemalże
tłumaczy kryzys globalny za pomocą kategorii być analizowane w kontekście zmienionego realnym na wielkie odległości. Dzięki statkom
ostatnio radykalnie stosunku między władzą parowym i liniom kolejowym stało się możliwe
1
A. Damasio, Błąd Kartezjusza, tłum. M. Karpiński, Poznań: a ludźmi. Technologiczny postęp dostarczył szybkie wysyłanie wojsk tam, gdzie władza
Rebis, 2011. władzy (politycznej, gospodarczej) narzędzi centralna dostrzegała potrzebę szybkiej inter-
2
D. Westen, The Political Mind, New York: Public Affairs, niedających się wcześniej nawet wyobrazić, wencji. Przeciwko władzy uzbrojonej w czołgi
2007; M. Della Luna, P. Cioni, Neuro-Esclaves, Cesena:
Macro, 2011. a stosowanych obecnie wobec osób pracują- i lotnictwo wojskowe, lub w jeszcze bardziej
autoportret 2 [37] 2012 | 94

4. zaawansowane środki, powstanie, rewolucja skowymi, prawnymi, które opanowały instytu- się ujawniać również na polu prawa. W Euro-
czy inna wyzwoleńcza walka są skazane na cje już tylko nominalnie publiczne, a w istocie pie doprowadzi to do upadku modelu państwa
niepowodzenie – chyba że stronę zbunto- sprywatyzowane. Zagrożeniem dla człowieka socjalnego i do praktycznej likwidacji auto-
waną wspiera część wojska lub obcy rząd, jest zarówno etatyzm, jak i liberalizm, zatem nomii poszczególnych państw narodowych
który wmieszałby się w konflikt pośrednio zarówno big state, megapaństwo (totalitarne wskutek centralizacji polityki podatkowej i bi-
lub bezpośrednio, zbrojnie albo gospodarczo albo po prostu biurokratyczne, mafiokratycz- lansu; wystarczy tu wymienić układ fiskalny,
(na przykład za pomocą embargo), jak to było ne, partiokratyczne), jak i oligopolis i monopo- tak zwany Fiscal Compact, wprowadzenie do
w wypadku Libii, Jugosławii, Syrii. lis, megakorporacje, megaorganizacje w ogól- konstytucji obowiązku równowagi budżetowej
ności – wszelkie makroorganizmy dysponujące oraz stworzenie instytucji ESM (European
Państwa narodowe, w ramach których oby- środkami (bogactwem, wiedzą, technologią, Stability Mechanism), całkowicie zwolnionej
watel mógł sprawować jakąś kontrolę oraz możliwością działania lub wywierania wpływu z jakiejkolwiek odpowiedzialności i kontroli,
doświadczyć partycypacji – jeśli nie osobiście, na informację, ustawodawstwo, prawo czy również sądowych, mogącej ingerować bezpo-
to przynajmniej poprzez instytucje lub inne wreszcie zdolnością do manipulacji zbiorowej) średnio w budżet i w kieszenie państw człon-
organizacje obywatelskie – odstąpiły podsta- mogącymi zniewolić jednostki. Pod tym wzglę- kowskich. W Stanach spowoduje to znaczne
wowe komponenty suwerenności państwowej dem nie ma różnicy pomiędzy etatyzmem, ograniczenie wolności konstytucjonalnych
organizmom ponadnarodowym, jak wymie- kapitalizmem, socjalizmem, liberalizmem, obywateli – ostatnia ustawa o walce z terrory-
nione wyżej WTO, MFW, BIS, EBC, które teraz globalizacją. Obywatele nie mają nadziei na zmem ustanowiła całe równoległe ustawodaw-
trzymają cugle polityki gospodarczej, a zatem, sprawiedliwość gospodarczą czy sądową, gdyż stwo, de facto unieważniające ustawodawstwo
w konsekwencji, także polityki w ogóle. Nad pozostają w interakcji z podmiotami przerasta- oficjalne oparte na konstytucji (przywołajmy
takimi organizmami, obradującymi za za- jącymi ich rozmiarami, zasięgiem, środkami, między innymi Continuity of Government Act,
mkniętymi drzwiami, w całkowitej technokra- sprawnością informacji. Jaką ochronę może Patriot Acts oraz ogólną tendencję tworzenia
tycznej izolacji, nie ma możliwości sprawowa- zapewnić swoim obywatelom państwo, które obszarów interwencji wojskowej, podlegają-
nia kontroli, jakikolwiek rodzaj partycypacji jest zdolne uniknąć bankructwa tylko pod cych władzom wojskowym, w miejscach prze-
społecznej jest tu wykluczony, a ich statuty warunkiem, że wielkie banki kupią jego dług znaczonych dla ludności cywilnej). To drugie
zwalniają je od wszelkiej odpowiedzialności, publiczny, zamiast wystawić go na sprzedaż ustawodawstwo może teraz w dowolnej chwili
nawet sądowej. Poza tym znoszą się powoli od- lub zdewaluować? zostać zawieszone lub nie być zastosowane,
rębności porządków prawnych, czyli ujednoli- mocą dekretu prezydenta – co gwałci prawa
ca się normatywy, polityki podatkowe, sądowe Technologia miała więc decydujące znacze- polityczne, cywilne i sądowe obywateli oraz
i tak dalej, między poszczególnymi krajami, nie w procesie czynienia kontroli, władzy nie wyklucza użycia wobec nich siły na terenie
co udaremni także ewentualne próby prze- rządów i establishmentów nad ludźmi bardziej państwa.
prowadzenia się w przyszłości do kraju, który efektywną i niepodważalną. Osiągnęła to,
zapewniałby większe prawa jednostce. niepomiernie powiększając rozziew (zarówno Huntington, Watanuki i Crozier twierdzili,
jeśli chodzi o kompetencje technologiczne, że formalna struktura demokratyczna może
Wolność, godność, dobrobyt, bezpieczeństwo, jak i o środki materialne) pomiędzy zwykłymi zostać utrzymana tylko pod warunkiem, że
wkrótce także zdrowie, stają się coraz bardziej ludźmi oraz sprawującymi nad nimi władzę. rzeczywista partycypacja i demokratyczna
czymś, o co trzeba walczyć codziennie, stawia- Środki i wiedza, jakimi dysponują obywatele, informacja w sprawowaniu władzy publicz-
jąc opór i sprzeciwiając się aparatowi, makro- są zawsze bardziej zacofane i nieadekwatne nej zostaną drastycznie ograniczone oraz że
organizmom (państwo, nadpaństwo, korpora- w stosunku do tych, jakimi dysponują władze. nastąpi ograniczenie lub filtrowanie infor-
cje, kartele monopolowe i tak dalej) z wiedzą, Technologia jest pod tym względem wybitnie macji przeznaczonych dla szerokiej publicz-
przebiegle i śmiało. By prowadzić tę walkę, antydemokratyczna i antyegalitarna. ności, gdyż masy nadmiernie się poruszają
można utworzyć nowe formy agregacji społecz- i mają skłonność do wprowadzania zamętu
nej. By przeżyć, człowiek nie musi już dzisiaj Społeczny „strategizm” daje ostatnio drama- oraz przeszkadzania w sprawowaniu władzy,
walczyć ze zwierzętami i z siłami przyrody, tycznie o sobie znać szczególnie w dziedzinie utrudniając działalność reżimów (jako przy-
tylko z makroorganizmami finansowymi, woj- ekonomii, a wkrótce z całą pewnością zacznie kład przytaczali wojnę w Wietnamie). Stąd
autoportret 2 [37] 2012 | 95

5. ewolucja w kierunku wyżej opisanej techno- blicznego długu wobec zagranicznych kredyto- stycznego. Doprowadziło to do ogólnej sytuacji
kratycznej izolacji. Stąd również praktyki dawców, nie wspominając o ludzkich cierpie- nadmiernego zadłużenia publicznego i prywat-
zastraszania narodów, zmierzające ku temu, niach, i która pogrążyła Grecję w recesji, bez nego, której towarzyszą stagnacja lub recesja
by uczynić je potulnymi i sprawić, że będą się perspektyw i bez szans na powrót wzrostu go- uniemożliwiające spłacenie tegoż długu. Na sytu-
godzić na reformy, podatki, wojny oraz inne spodarczego. Nie produkuje się wystarczająco, ację tę niektóre kraje reagują cięciami budżeto-
podobne posunięcia, które bez owych praktyk by móc spłacić sam dług, a protest przechodzi wymi, cięciami płac i emerytur, obciążeniami
miałyby nikłą szansę sukcesu. To tak zwana w walkę mas przeciwko dyktaturze monopoli. podatkowymi. Posunięcia te zmniejszają obieg
shock and awe doctrine, którą przeczuwał już Środki masowego przekazu o tym nie mówią, pieniędzy, czyli inwestycje i konsumpcję, pogłę-
Niccolò Machiavelli w swoim Księciu jako prak- ale na transparentach greckich demonstran- biają recesję i powodują powstanie tak zwanego
tykę zastraszania ludności w celu zmuszenia tów można było przeczytać: czytać „zdrajca” zaklętego koła fiskalnego. Żaden krok nie jest
jej do przyjęcia podatków, reform, przemocy. (mowa o Papademosie) oraz „precz z dyktaturą podejmowany przeciwko finansjerze spekulacyj-
Szeroko analizuje ją Naomi Klein w swojej monopoli”. A przecież dwa lata temu wystar- nej, będącej prawdziwą przyczyną katastrofy,
książce The Shock Doctrine3, przedstawia ją także czyło 30 miliardów euro, by ustabilizować wraz z ogromnym mnóstwem produkowanych
Mario Monti w wywiadzie na Luiss (można grecki dług publiczny. Od tego czasu grecki przez nią toksycznych aktywów, szacowanych na
go obejrzeć na Youtube), w którym mówi on, kryzys kosztował 2400 miliardów (tyle bowiem 1,5 miliona miliardów dolarów. Równocześnie
że „potrzebujemy” kryzysów, jak ten obec- stracono na giełdzie). Błąd czy strategia? przemilcza się przed opinią publiczną istnienie
ny, by skłonić ludzi do przyjmowania faktu opcji postkeynesowskiej, stanowiącej alternaty-
przejścia władzy i suwerenności z rąk państw By zebrać 47 miliardów euro (których jeszcze wę względem zaklętego koła fiskalnego i propo-
narodowych, parlamentów i rządów w ręce nie zebrano i które być może nie zostaną nującej masowe inwestycje publiczne na rzecz
organizmów ponadnarodowych – organizmów zebrane w całości), włoski rząd Montiego pod- produkcji i produkcyjności (infrastruktury,
zatem technokratycznych i autokratycznych, niósł podatki od nieruchomości, powodując badania, innowacje, kształcenie). Wynikający
w których władze wykonawcze stanowią komi- spadek ich wartości o 30 procent: w liczbach z takiej decyzji nadmiar dóbr i usług, o wyższej
sje eksperckie nominowane przez banki. absolutnych wynosi to około 1200 miliardów, jakości i za mniejszą cenę, pokryłby wartość
co równa się 60 procent zadłużenia publicz- pieniądza wydawanego na to, by inwestycje te
Do uczynienia pierwszego kroku i przystąpie- nego. Spowodowano utratę 1200 miliardów, zrealizować, co pozwoliłoby uniknąć inflacji.
nia do owych struktur motywują rozliczne by móc pobrać 47, nie zmniejszając przy tym Ludzie nie powinni się dowiedzieć, że istnieje
obietnice, a także oczekiwania, ideały i uczu- długu publicznego i nie podnosząc produktu alternatywa oraz że można mieć uzasadnione
cia (tak zwany europeizm); jest on krokiem krajowego brutto. To jakby nalot bombowy naukowo obawy, iż obecnie stosowana polityka
dobrowolnym. Następne już dobrowolne nie są, zniszczył jedną trzecią budynków. Posunię- będzie miała odwrotny skutek i doprowadzi do
przeciwnie – są wymuszone, narzucone przez cie to zablokowało przemysł włókienniczy bankructwa. Ludzie powinni wierzyć, że jeśli
kryzysy i mniej lub bardziej zawoalowane szan- i wszystkie związane z nim przedsiębiorstwa, bankrutują i ich sytuacja się pogarsza (z wyjąt-
taże, przebrane za wynikające z woli rynku. pogłębiając tym samym recesję. Monti, któ- kiem tych, którzy na sytuacji tej zarabiają i dla
Przykładem tego jest sytuacja w strefie euro: remu zaraz zaczęły wtórować media, nazwał których „kryzysy są możliwością”), to dzieje się
we Włoszech, a jeszcze bardziej w Grecji, stra- swoją ustawę „Ratujwłochy”. To przykład re- tak dlatego, że nie przeprowadzano reform z na-
sząc ludzi groźbą bankructwa, wyczerpaniem latywizmu semantycznego – sposobu, w jaki leżytym rygorem – a zatem należy się zgodzić na
zasobów jedzenia, leków i paliw, zmusza się ich zniekształca się znaczenie słów. kolejne, jeszcze większe poświęcenia, by uniknąć
do akceptacji kuracji, która po ponad dwóch strasznej katastrofy. Katastrofa będzie w osta-
latach implementacji okazuje się nie tylko Zalecenie Huntingtona, Croziera i Wanutakiego tecznym rozrachunku mniejszym złem.
nieskuteczna, ale wręcz szkodliwa z punktu odpowiada również tendencji do odchodzenia od
widzenia możliwości dalszego spłacania pu- polityki gospodarczej w duchu Johna Maynarda Straszenie ludności bankructwem, bezrobo-
Keynesa lub postkeynesowskim (na nich opierał ciem, brakiem stabilizacji, podatkami, ter-
się niemal stały rozwój gospodarczy Zachodu po roryzmem, pandemiami, imigracją stało się
3
N. Klein, The Shock Doctrine, New York: Metropolitan Bo- II wojnie światowej) na rzecz modelu merkantyl- podstawowym środkiem osiągania posłusznej
oks / Henry Holt, 2007 (wyd. pol.: N. Klein, Doktryna szoku,
Warszawa: Muza SA, 2008. nego, neoliberalnego, neowalutowego i globali- akceptacji lub cichego przyzwolenia oraz
autoportret 2 [37] 2012 | 96

6. wprowadzania coraz bardziej „oświeconych” bardziej przypomina zarządzanie zwie- Obie fotografie w artykule pochodzą z cyklu Tomasza
policies. Coraz wnikliwiej reguluje się, co rzętami, zootechnikę, w której podawanie Lazara United States of Debt i zostały wykonane we
wrześniu 2011 roku w trakcie akcji protestacyjnej na
ludzie mogą robić, wiedzieć i jeść; narzuca się pewnych substancji oraz unikanie innych Wall Street.
szczepienia – ogromnie drogie dla podatnika, powoduje pojawienie się określonych cech
ale niezwykle lukratywne dla firm farmaceu- w końcowym produkcie. W kapitalizmie abso-
tycznych, by zapobiec szeregowi pandemii lutnym, w którym jednostki są częścią cyklu
zapowiadanych, ale nigdy nie nadeszłych; produkcji, polityka staje się demotechniką,
narzuca się GMO, a zakazuje użycia integra- by zarządzać światem, który doszedł do kresu
torów uzupełniających niedostatek pewnych swojego rozwoju i wydarzenie to świętuje,
składników w produkowanym industrialnie przekraczając liczbę siedmiu miliardów ludzi.
jedzeniu4. Technika zarządzania ludźmi coraz
tłumaczenie z włoskiego:
emiliano ranocchi
4
Zob. Codex Alimentarius przyjęty przez UE kilka miesię-
cy temu.
autoportret 2 [37] 2012 | 97