1. © photothèque epcc saline royale

2. Dorota Jędruch
OkO języka
architektura roz-patrzona według Claude’a Nicolasa Ledoux
I
dealny porządek świata w epoce nowo- togi. Zanurzone w przestrzennym kalam- kom, to nie są bynajmniej tylko niejasne pomy-
żytnej jest porządkiem architektonicz- burze klasycznych cytatów, zorganizowane sły, gubiące się w rojeniach wyobraźni […].
nym. Rytmy przestrzeni wyznaczają w doskonałym systemie architektonicznej
kolumnowe portyki, kopuły, geome- logiki. O czym rozmawiają? Może spiskują Zanim noc pokryje woalem ciemności rozległą
tryczne bryły majestatycznych budowli. o tym, że za chwilę podpalą pałac sprawie- przestrzeń, w której umieściłem wszelkie rodza-
Pełna erudycyjnych form architektura or- dliwości, że wkrótce zabiją swojego króla? je budynków, jakich wymaga porządek społecz-
ganizuje wokół siebie fragmenty natury jak ny, ujrzymy nieodzowne fabryki, owe matki
miękką otulinę rozmytą w nostalgicznym obywatela ledoux przypadki i córki przemysłu, rodzące skupiska ludzkie.
sfumato, nawleka na linie zbiegu perspek- W nawale zatrudnień, dających się wymierzyć Miasto wzniesie się, by je otoczyć i uwieńczyć1.
tywy niewielkie figurki ludzi, antycznych ogromem dzieła, które przedstawiam oczom
herosów i bogów. Kim są te postaci z fanta- narodów, pośród czynności, które naraziły Architektura rozpatrzona pod względem sztuki,
stycznych pejzaży Poussina, Lorraine’a, Hu- na szwank moją wytrwałość, pośród zawiści, obyczajów i prawodawstwa, wydany w 1804 roku
berta Roberta, Salvadora Rosy? Zatopione nieodłącznych głoszeniu wielkich idei, i wśród traktat architektoniczny Claude’a Nicolasa
w ponadczasowym trwaniu, oddane pozor- prześladowań zwróconych przeciwko mojemu Ledoux, powstał w dużej części w republi-
nym czynnościom, udrapowane w antyczne działaniu […] – to, co ofiarowuję mym czytelni- kańskim więzieniu, w którym architekt
przebywał miedzy 1793 a 1795 rokiem. Ledoux
był bowiem poplecznikiem starego systemu.
1
C. N. Ledoux, L’Archiecture considérée sous le rapport de l’art,
des mœurs et de la législation, Paris 1804, s. 1. Fragment
w tłumaczeniu M. Poprzęckiej zamieszczony w: Teoretycy,
artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, wybór, przedm., koment.
E. Grabska, M. Poprzęcka, Warszawa 1974, s. 138. Pozosta-
łe fragmenty traktatu cytowane w artykule zaczerpnięte
z wydania dostępnego w wirtualnych zbiorach Biblioteki
Narodowej Francji (www.gallica.fr.).
Po lewej: Claude Nicolas Ledoux, Pałac sprawiedliwości
w Aix
wikimedia
Na sąsiedniej stronie: Claude Nicolas Ledoux, warsztat
przeznaczony dla robotników wytwarzających obręcze
umieszczony na skrzyżowaniu czterech dróg

3. Syn skromnego kupca, ukończywszy studia na jego oczach? Czy myślał o wiszącej nad gościnnego (Ledoux pisze tu o selekcji nie-
dzięki stypendium, pracował początkowo jego głową gilotynie? Niedawno owdowiały, pożądanych gości), pałac sprawiedliwości,
jako rytownik, uczęszczając jednocześnie na w więzieniu dowiedział się o śmierci ukochanej ogromny plac targowy, kościół nieco przypo-
kursy prowadzone przez samego Jacques’a- córki. Jeden z zapisów traktatu ukazuje archi- minający rzymski Panteon, cmentarz, domy
François Blondela w paryskiej École des Arts. tekta w pewnym oderwaniu od rzeczywistości: miejskie i wille o fantastycznych formach
Karierę zawdzięczał służbie monarchii, swoim „wzniósł się topór narodu i zawezwano Ledoux, należące do rzemieślników i wieśniaków,
konsekwentnie nawiązywanym relacjom ale to przecież nie ja […] to pewien uczony rozproszone w przepastnym pejzażu.
i wpływom (między innymi protekcji Madame z Sorbony o tym samym nazwisku!”2. Pomiędzy
du Barry, jednej z faworyt Ludwika XV). Był jawą i snem – architektoniczny miraż dosko- rzut oka
wziętym twórcą arystokratycznych siedzib, nałego świata przeplata się w tekście z odwo- Podobnie jak współczesny mu Étienne-Louis
pracował na zlecenie administracji królew- łaniami do aktualnej sytuacji historycznej. Boullée, Ledoux wierzył w psychologiczne od-
skiej, projektując jej instytucje: teatr (w Be- Architekt denuncjuje, piętnuje, przepowiada działywanie architektury. Obydwaj odwoły-
sançon), więzienie i sąd (w Aix-en-Provence), rewanż i triumf swoich koncepcji. Szuka dla wali się do koncepcji sensualizmu związanej
manufakturę (w Arc-et-Senans), a w końcu siebie miejsca w nowym systemie. W liście z poglądami Étienne’a Bonnota de Condilla-
słynne paryskie rogatki – fantazyjne budowle napisanym do Tymczasowej Komisji Sztuki ca. Zgodnie z tą teorią, poznanie dokonuje
nazywane przez samego autora propylejami informuje o pracach nad traktatem: „Obywatel się poprzez zmysły i nie wymaga jakiejś
i ukształtowane na wzór antycznych świąty- Ledoux przedstawia 14 Ventôse'a, że zajmuje wrodzonej wiedzy. Zatem odbiór architektu-
niek: z kolumnowymi portykami, frontonami, się znaczącym dziełem przeznaczonym dla ry może być związany z jej psychologicznym
kopułami. To właśnie o tej złowrogiej budowli, publicznego oświecenia młodych architektów, oddziaływaniem, nie tylko zaś czytelnymi
która stała się symbolem monarszego ucisku i dodaje, że przenika je wolność i wzgląd na dla wtajemniczonych treściami. Architekt
podatkowego, „pomnikiem niewolnictwa dobro ludzkości”3. był przekonany, że: „ludzie wysysają wraz
i despotyzmu”, powtarzano sobie w stolicy z architekturą cnoty i przywary”4, a zatem
na dzień przed zburzeniem Bastylii: le mur Wokół saliny (tej samej, istniejącej do dziś przez odpowiednie ukształtowanie znaczeń
murant Paris, rend Paris murmurant („mur, który manufaktury, którą zrealizował dla Ludwika twórca może odpowiednio pokierować odbior-
zamurował Paryż, sprawia, że Paryż zaczyna XV w Arc-et-Senans w regionie Franche- cą, tak by jego dzieło pełniło funkcje dydak-
szemrać”). W reakcjach, jakie ten budynek -Comté) wyrastają kolejne budowle – symbole tyczne i moralizatorskie. W tym procesie
wzbudzał, widziano jedno z bezpośrednich społecznego porządku. Pacifere: dom pojed- najważniejszą rolę odgrywa wzrok, bowiem
zarzewi rewolucji. Dziwne to losy architek- nania, Panareteon: szkoła, służąca nauce spo- – jak twierdzi Ledoux – „natura wyposażyła
tury wkrótce nazwanej architecture parlante łecznych powinności, Oikema: dom rozkoszy, ludzkie oczy w szersze możliwości niż ucho”5.
(architekturą mówiącą) i architekta, którego mający na celu rozładowanie nadmiernego Podobne przekonanie pojawia się w wyda-
historia sztuki orzeknie rewolucyjnym. pożądania u młodych, Hospice: rodzaj domu nym pośmiertnie w 1781 roku Eseju o pochodze-
niu języka Jean’a-Jacques’a Rousseau i zakłada,
Siedząc w więziennej celi, wyobrażał sobie 2
Tamże, s. 230. że pierwotny język był zapisem obrazkowym,
3
Cyt za: D. Rabreau, Ledoux et le livre de 1804, [w:] Autour de
Ledoux miasto pęczniejące wokół życiodajnej Ledoux : architecture, ville et utopie, eds. G. Chouquer, J.-C.
gdyż postrzeganie wzrokowe wydaje się
fabryki. Śnił o szczęśliwej społeczności, spojo- Daumas, Actes du colloque à la Saline royale d’Arc-et-
nej cnotą, poddanej sprawiedliwej, oświeconej -Senans 25-27 Octobre 2006, „Les Cahiers de la MSHE Le-
doux”, No. 13, Presses Universitaires de Franche-Comté 4
C. N. Ledoux, dz. cyt., s. 91.
władzy. Czy żałował świata, który zawalił się 2008, s. 20 (tłum. cyt. D. J.). 5
Tamże, s. 76.
autoportret 1 [33] 2011 | 86

4. Claude Nicolas Ledoux, Rzut oka teatru w Besançon
bardziej pierwotne niż zrozumienie mowy.
Obraz jest w myśl tej teorii starszy niż słowo.
Znana rycina z traktatu Ledoux, Rzut oka
teatru w Besançon, przedstawia widownię teatru
wewnątrz tęczówki ogromnego oka. Źrenica
zawisła w jego centrum jak planeta w pustej
przestrzeni, oświetlana silnym promieniem
© photothèque epcc saline royale
o trudnym do ustalenia źródle. Tajemniczy
obraz był rozmaicie interpretowany: jako oko
architekta, jako wyraz symboliki masońskiej,
której odbicia doszukiwano się, zapewne słusz-
nie, w dziele Ledoux. Jako znak samokontrolu-
jącego się panoptycznego społeczeństwa, wcale
nie wbrew intencjom architekta. Nicolas
Molok6 zwraca uwagę na znaczenie tej ryciny
dla ukazania wyobrażenia Ledoux o sensie czonym wybrańcom Apollina. Na przeplatają- kulą wspartą na schodach-pajęczych odnóżach.
percepcji wzrokowej. Promień światła, który cych się z tekstem rycinach8 widzimy budowle Wokół, jak na typowym klasycystycznym pej-
wydaje się mieć źródło w jakimś umieszczo- złożone z prostych stereometrycznych figur, zażu, do których Ledoux odwołuje się w tek-
nym wewnątrz głowy oculusie, nie zatrzymuje zestawionych w dziwaczne układy, ubrane ście, zobaczymy elementy sielskiej natury
się na granicy powieki, ale wydostaje się w zaskakujący, surrealistyczny kolaż klasycz- i miniaturowe postacie ludzi – rozmawiające,
poza przestrzeń oka. Sala teatru nie odbija nych detali. Znajdziemy tu boniowane cokoły, zajęte codziennymi czynnościami, obojętne
się zatem w oku, ale jest umieszczona w jego portyki kolumnowe i frontony, serliany, ko- wobec ogromu przeskalowanych gmachów.
wnętrzu. Powieki zaś pełnią rolę ramy tej puły, dekoracje w formie napisów, panopliów,
architektonicznej fantazji. Odbiór architektu- płaskorzeźb, klasycznych posągów. Budowle są Towarzyszący rysunkom komentarz okaże
ry odbywa się zatem niejako od wewnątrz, oko widoczne z pewnego oddalenia, majestatycznie się równie zaskakujący jak one same. O stylu
wytwarza w wyobraźni jej odwzorowanie. piętrzą się w centralnym punkcie kompozycji, Ledoux Louis Hautecoeur powie, że jest to:
nie dominują jej jednak. Przez dom nadzorcy „pospieszny, a nawet nieuporządkowany, lek-
obraz i wyobrażenie śluzy wodnej przepływa strumień, drwale ko szalony amalgamat i galimatias”9; Maria
„Ty, który chcesz być architektem, rozpocznij mieszkają w budynkach przypominających Poprzęcka mówi o traktacie jako pisanym:
od bycia malarzem”7, radzi Ledoux wtajemni- stos ściętych pni, dom strażnika rolnego jest „stylem patetycznym, zawiłym, często nieja-
snym, pełnym aluzji, przeciążonym quasi-filo-
6
N. Molok, «L’architecture parlante», ou Ledoux vu par les zoficznymi dygresjami”10.
8
Ledoux prawdopodobnie zlecił przygotowanie rycin do
romantiques, „Romantisme” 1996, No. 92, s. 50, http://
planowanego traktatu o architekturze już w 1773 roku,
www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/
tekst powstawał głównie w latach 1793-1795 i potem nie-
roman_0048-8593_1996_num_26_92_4264 (dostęp
mal do końca życia architekta. Traktat wydany w 1804
15.01.2011).
roku jest oznaczony jako pierwszy tom z planowanych 9
Cyt za: D. Rebreau, dz. cyt., s. 23.
7
C. N. Ledoux, dz. cyt., s. 113.
pięciu. 10
Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce..., s. 14.
autoportret 1 [33] 2011 | 87

5. Claude Nicolas Ledoux, widok perspektywiczny domu
przeznaczonego dla nadzorcy rzeki Loue
© georges fessy - photothèque epcc saline royale
nych komentarzem plansz przedstawiających
zrealizowane i fantastyczne budowle Ledoux.
W drugiej części traci jednak nauczającą
narrację w pierwszej osobie i przyjmuje
formę dialogu trzech głosów12: podróżnika
– młodego architekta, zwiedzającego salinę
w Arc-et-Senans; jego przewodnika (men-
tora), którą to rolę pełnią „młody artysta”,
nadzorca robót, inspektor; oraz Architekta
Ledoux występującego tu w podwójnej roli:
jako artysta i jako pisarz. Podróż młodego
Trudny, zawiły, patetyczny, niewiarygod- Wybór stylu jest dla Ledoux procederem zbli- architekta odbywa się w niesprecyzowanym
nie narcystyczny w opisie roli Architekta, żonym do ubrania budowli w jeden z antycz- czasie. Początkowo autor przekonuje widza,
styl Ledoux jest jego świadomym wyborem nych kostiumów – podobnie majestatycznie że trwa ona cztery dni, wprowadzając na-
artystycznym. Dla współczesnego czytel- komponuje architekt jego dekoracje, mnoży stępnie wiele niekonsekwencji i gmatwając
nika, bardziej pewnie jeszcze niż w epoce, metafory, stara się oddziałać bezpośrednio chronologię tak, że przypomina ona raczej
gdy traktat powstał, dodatkową trudnością na emocje czytającego. Jakby język w sposób poplątaną logikę snu. Zmienia się też osoba
jest dowolność, z jaką architekt porusza się nierozłączny od towarzyszących mu ilustra- narratora: początkowo, we wstępie, jest nią
w przestrzeni kultury antycznej, starożytne cji miał tworzyć własną przestrzeń styku autor traktatu; w dalszej części „ja” oznacza
bóstwa ingerują wciąż w myśl o architek- wyśnionego miasta. W przeciwieństwie do młodego podróżnika; potem nieoczekiwanie
turze, podobnie jak antyczne detale archi- tradycyjnego traktatu, który ma zwykle rolę narratora przejmuje nadzorca robót,
tektoniczne składają się na kompozycję jego charakter normatywny, gdzie podkreśla będący wcześniej jego rozmówcą i mento-
budowli – z równą swobodą i oryginalnością. się obiektywność i pewną niewidzialność rem; w dalszej części powraca jako narrator
narratora, tutaj – rozłożona na wiele głosów sam Ledoux. Według Fabrice'a Moulina to
Architektura jest dla budownictwa tym, czy argumentacja – ma niezwykle ekspresyjny, żonglowanie postacią narratora i niejasny
poezja dla literatury. To dramatyczny entuzjazm niepozbawiony egzaltacji charakter. tok samej narracji czyni z Ledoux „Faulknera
zawodu. Nie można o niej mówić inaczej niż traktatu architektonicznego”13!
z egzaltacją. Sztuka bez elokwencji jest jak miłość Antyczne bóstwa i herosi, starożytni pisarze
bez płodności. Może ona dostarczyć najmniejsze- i filozofowie, starotestamentowi prorocy, Z całą pewnością włączenie elementów
mu z przedmiotów to, co wydaje się właściwe dla humaniści czasów renesansu, ożywione ale- powieściowych: narratora, dialogów, boha-
największych, jeśli buduje się małe miasto, daje gorie swobodnie przemierzają tu przestrzeń terów, wątku podróży, elementów literackiej
możliwość wybudowania go rozległego, a w kolej- oświeceniowej erudycji, dostępną i zrozu- fikcji, wyróżnia tekst Ledoux na tle tradycji
nych odsłonach wszystkiego, co z niego wynika: miałą dla „wybrańców Apollina” – młodych
polityki, obyczajów, prawodawstwa, kultu, formy artystów, do których autor bezpośrednio 12
Analiza typów narracji w traktacie Ledoux, por:
rządów11. adresuje tekst traktatu. Książka nie przy- F. Moulin, La ventriloquie de l’architecte: énonciacion esthéti-
pomina jednak podręcznika architektury. que dans L’Architecture [...] de C.N. Ledoux, [w:] Autour de
Ledoux..., s. 27-37.
Składa się z obszernego wstępu oraz opatrzo-
11
C. N. Ledoux, dz. cyt., s. 15-16. 13
Tamże, s. 35.
autoportret 1 [33] 2011 | 88

6. Claude Nicolas Ledoux, widok perspektywiczny domu
służb porządkowych gospodarki rolnej
© georges fessy - photothèque epcc saline royale
Ledoux do horacjańskiego postulatu ut pictura
poesis, bardzo popularnego w sztuce wieków
XVII i XVIII. Pojawiły się wtedy koncepcje,
w myśl których malarstwo można nazwać
właściwie milczącą poezją, poezję zaś – mó-
wiącym malarstwem. Czy poetycki traktat
Ledoux jest zatem mówiącą architekturą, ar-
chitektura zaś – milczącym poetyckim trak-
tatem? Zestawienie tekstu i obrazu, ilustracji
dzieł zrealizowanych i wyimaginowanych,
jawy i snu upewnia, że argumentacja Ledoux
traktatu. Przypomina raczej tajemniczą księgę Rozpisanie dyskusji na kilka głosów pozwala zwraca się do wszystkich zmysłów i sposobów
Polifila walka o miłość we śnie – wydaną w 1499 Ledoux pokazać proces percepcji architektury, postrzegania, do obrazu, dźwięku, pamięci
roku, a przypisywaną Francescowi Colonnie która jest paktem między twórcą i odbiorcą. i erudycji, wyobraźni i projekcji przyszłości.
– opowieść o podróży będącej śnionym snem Ważną rolę odgrywa tu podróżnik – młody ar-
kochanka poszukującego ukochanej Polii. Bo- chitekt, który jest okiem widza. Podróżnik wy- W opisie percepcji przestrzeni Ledoux usta-
hater książki odbywa we śnie niezwykłe pere- głasza naiwne sądy, jego błędne rozumowanie wicznie odwołuje się do wzroku. Zwraca się
grynacje i uczestniczy w tajemnych obrzędach jest dla mentora pretekstem do przedstawienia do odbiorcy: „rozciągnijcie spojrzenie”, „jeśli
w krainach, których oniryczną przestrzeń i ar- kontrargumentacji architekta. Przewodnik sięgnę moim wzrokiem jeszcze dalej, dalej”,
chitekturę opisuje autor. Jak zauważa Laurent uczy w ten sposób odbiorcę widzieć i odczy- „perspektywa zbiera w swoim kadrze wszystko
Baridon14, w XVIII wieku znacząco zmienia się tywać intencje twórcy. Kluczem do poznania to, co oko jest w stanie objąć”, „oko wszędzie
sposób przedstawiania architektury: trak- sensu architektury jest zdaniem Ledoux jest usatysfakcjonowane, przechadza się wszę-
tat wyjaśniający obiektywnie reguły sztuki, wyobraźnia, która zostaje opisana w traktacie dzie”, „oko śledzi zawsze najkrótszą drogę”.
w tradycji, której uwieńczeniem jest praktycz- jako: „milczące porozumienie między odbiorcą Jego punkt widzenia wydaje się umieszczony
ny wykład o porządkach autorstwa Vignoli, a artystą, który ją pobudza […] oto jak bardzo w górze, obejmując pewien szerszy obszar,
zastępuje bardziej subiektywny tok narracji. siła uczucia wzbogaca jego użytkowanie, kiedy w którym poszczególne budowle funkcjonują
Ujawnia się wyraziście postać autora, który poprzedza ciekawość, wtedy widzi tam, gdzie w swoim naturalnym otoczeniu. Poza częścią
przemawia jako myśliciel lub poeta. Związane inni niczego nie spostrzegają”15. centralną idealne miasto Chaux ma strukturę
jest to ze zmianą adresata – kierowany do dużo zdezurbanizowaną – pojedyncze obiekty, na
szerszego niż dotąd kręgu odbiorców traktat Ledoux pisze o swoim dziele jako epickim wzór palladiańskich willi swobodnie rozsypane
ma mieć walory dydaktyczne, służyć perswazji, poemacie. Poetyckość stylu, czerpiąca wiele zostały w pejzażu. Ledoux nigdy nie opisuje ich
przekonywać do racji autora. Zbliża się często z dzieł znanego osiemnastowiecznego poety wnętrz (mimo że tablice zawierają szczegółowe
do schematu popularnej w oświeceniu fabula- Jacques’a Delille’a, bliskiego znajomego Ledoux, przekroje i plany każdej budowli), ich sposobu
ryzowanej powiastki filozoficznej. nie jest zatem wyłącznie grafomańskim popi- funkcjonowania. Towarzyszące budynkom lite-
sem, ale celowym zabiegiem. Odwołuje się tu rackie metafory mają w jego pismach charakter
przede wszystkim wizualny. Budowane są na
14
L. Baridon, L’Architecture de Ledoux, traité, utopie ou contr-
wzór malarskich alegorii. Sprawiedliwość,
utopie ?, [w:] Autour de Ledoux..., s. 98-100. 15
C. N. Ledoux, dz. cyt., s. 78.
autoportret 1 [33] 2011 | 89

7. Na sąsiedniej stronie: Claude Nicolas Ledoux, widok
perspektywiczny miasta Chaux
cnota, pojednanie, porządek – to personifika- Najczęściej przywoływaną w traktacie roztacza wizje innego, lepszego od ustano-
cje, ożywione i plastyczne, jak na barokowych metaforą jest kosmiczny akt stworzenia. wionego na jego oczach systemu. Systemu,
płótnach. W opisach budowli, których oryginal- Idealne miasto funkcjonuje w pewnym w którym podbój życiodajnej natury przez
ne nazwy sugerują antyczną ich proweniencję, kosmicznym porządku, którego elementami przemysł, mający w służbie swojej propagan-
zwraca uwagę pomnikowość. To znaki pewnych są często przywoływane: stwórca świata, dy język sztuki, da impuls do budowy rozło-
cnót, nie funkcjonalne elementy miasta. Sym- z którym konkuruje architekt, antyczne bó- żonego w bezkresnej przestrzeni idealnego
bolika tkwi nie w układzie mas i brył, znaczeniu stwa (przede wszystkim bóg-słońce Apollo), miasta.
światła i cienia, w oddziałującym na odbiorcę gwiazdy i planety. Budynki nie powstają
czytelnym „charakterze budowli” – o którym jako formy wzniesione dzięki regułom Z czasem stopione z naturą miasto utraci teo-
pisali Boullée czy Quatremère de Quincy – ale konstrukcji, ale wyrastają z ziemi, jak twory retyczny i subiektywny charakter powstałego
w zaczerpniętych z dwuwymiarowego malar- natury (architekt każe im „wyłonić się z łona z woli architekta dzieła sztuki. Oko uwolni
stwa wizualnych kodach, płaskorzeźbach czy ziemi”). W myśl fizjokratycznych koncepcji się od sztuczności kulturowych nawiązań.
wypisanych na elewacji sentencjach. W przeci- swoich czasów, Ledoux z emfazą opisuje grę
wieństwie do przedstawicieli pokrewnego gatun- pierwotnych materii, szuka źródeł przyszłego Usatysfakcjonowane oko przechadza się wszędzie
ku utopii literackiej, Ledoux nie koncentruje się szczęśliwego społeczeństwa we właściwej eks- i wszędzie znajduje odpoczynek. Prowadzone jest
na opisie funkcjonowania fantastycznej społecz- ploatacji natury, rozwoju przemysłu, który przez przyciągający impuls, który łączy sztukę
ności. Poza instytucjami cnoty i odwołaniem do jest jakby powtórzeniem aktu stworzenia. z naturą. To już nie jest kompozycja architekta.
ideału samowystarczalnej wspólnoty – miasto Znikła ona w wyniku magii, która sprawia, że
jest przede wszystkim pewnym symbolicznym Twórca natury zbudował wszechświat ze zbioru o niej zapominamy: to wyrocznia smaku, która
obrazem. Wśród literackich źródeł bliski jest tu atomów; utworzył się chaos, a dostarczając światu proklamuje swoją suwerenność, zapominamy
raczej Ledoux bukolicznym opisom Arkadii przestrzeni, dał mu silny impuls, zorganizował o bogu, który ją poprzedzał, artyście, który ją
– krainy, w której szczęśliwość mieszkańców jest lazurowe sklepienie, wyżłobił czeluście mórz. inspirował, widzimy tylko wyszukane zespolenie,
przede wszystkim wynikiem spojenia z naturą. Dziś zbiór płynnych substancji wyznacza na nowo które łączy wszystkie nasze zdolności18.
centrum i wyzwala inwencję mieszkańców globu.
Ledoux Stwórca przemieszcza się, wiodąc Pewna opowieść mówi, że kropla mleka, która Wchodzimy do obrazu.
za sobą odbiorcę, kreśląc szeroki prospekt wypłynęła z piersi Junony, dała początek mlecznej
miasta, swobodnie rozciągniętego w niezmie- drodze, tutaj to zawieszona w powietrzu kropla wybrana literatura:
• C. N. Ledoux, L’Architecture considérée sous le rapport de
rzonej przestrzeni. wody, która kapiąc, zdobywa stopniowo siłę i two- l’art, des mœurs et de la législation, Paris 1804 (http://gal-
rzy miasto, którego plan macie przed oczami17. lica.bnf.fr/ [23.01.2011]).
Podążajcie za popychającym was impulsem. • Autour de Ledoux : architecture, ville et utopie, eds.
Przemierzajcie nieskończone labirynty lasu, Ta kosmiczna symbolika warunkuje podnio- G. Chouquer, J.-C. Daumas, Actes du colloque à la
Saline royale d’Arc-et-Senans 25-27 octobre 2006, «Les
przechodźcie przez szerokie trakty, które zwężają sły, biblijny ton architektonicznej genesis, Cahiers de la MSHE Ledoux» No. 13, Presses Universi-
się i gubią w nieskończoności. Nieskończony okrąg jaką jest duża część traktatu Ledoux. Ton per- taires de Franche-Comté 2008.
otwiera się przed moimi oczami, to nowy hory- swazyjny, dzięki któremu uwięziony przez • A. Vidler, Writing on the Walls, Architectural Theory in the
Late Enlightenment, Princeton Architectural Press 1996.
zont, który błyszczy wszystkimi barwami16. decydentów nowego porządku architekt
16
Tamże, s. 78. 17
Tamże, s. 69. 18
Tamże, s. 13.
autoportret 1 [33] 2011 | 90

8. © photothèque epcc saline royale