Nje udhetim ne boten shpirterore te Arvanitasve – Pilo ZYBA

1. Pilo ZYBA
Një udhëtim,
në botën shpirtërore
të Arvanitasve

2. Nuk e di në mund të quhen të mjaftueshme 19 vjet jetë mes lëvizje-
ve, këngës, mënyrës së jetesës, mikpritjes apo vdekjes, për të dhënë
mundësinë të hedhësh në letër tingujt e të ngresh në këmbë nga rrëno-
jat një kulturë që udhëtoi mes shekujve. Udhëtoi mes sëpatës e gër-
shërës së pa mëshirshme në luftë për mbrojtjen e gjuhës dhe veshjes
së saj kombëtare.
Nga njëra anë, donin t’i prisnin gjuhën, “Formën e komunikimit e
shprehjes së ndjenjave”, dhe nga ana tjetër, t’i ndërronin kostumin e
veshjes, që kishte të bënte me paraqitjen e saj, në ambjentin e jashtëm
e më tej. Si mund të gjelbëronte ajo kur pranvera nuk hynte kurrë në
degët, filizat e sythet e saj. Si mund të ruante ajo “kostumin e blertë”
për t’a përcjellë përpara epokave, jetesën dhe mbijetesën? E megjitha-
të, ajo mbijetoi, lartësoi vlerat e saj deri në pabesushmëri.
Po, po! Kjo është e vërteta! Këtë vërtetim, e dëgjoj si muzikë të ëm-
bël dhe në një fjalë të vetme, të dëgjuar në një mbrëmje, në një pagë-
zim apo në rrugë. Lexues të nderuar. Duhet të jetoni për pak kohë
pranë me arvanitasit, për të kuptuar të përgjithshmen, kalërimin nëpër
shekuj të qënies së tyre…
Dëgjoja ato vite të 1990-ës qoftë dhe një fjalë të vetme, të përgjys-
muar, dhe mbyllesha në dhomën time të vogël e bisedoja me veten.
Merrja ato fjalë ëngjëllore “natënë e mirë” të asaj plake, që mosha i
kishte hedhur miellin e bardhë të mirësisë, ndërsa vitet kishin krijuar
hendeqet e përrënjtë e rrudhave, nga mund të lexoje rrjedhën e të gji-
thë jetës së saj.
Kënga Arvanitase
Me gjithë kulturën, natyrën dhe talentin e të shkruarit, i mbyllur në
dhomë, bisedoja me veten. Pesha e lapsit më dukej kaq e rëndë sa e
ndjeja të vështirë të hidhja në fushën e bardhë të letrës farën e mendi-
mit, për të folur për botën e tyre të brëndshme, këngën. U deshën plot
19 vjet të bluhet në mullirin tim të talentit, për të nxjerrë për ju, mie-
llin e pastër të shpirtit të tyre për të ushqyer kureshtjen dhe dashurinë
tuaj për ta.

3. Jemi lodhur e stërlodhur me historinë, nga kanë ardhur Arvanitasit,
kur kanë ardhur, pse kanë ardhur etj. Janë Arvanitas apo Grekë, Italia-
në apo Arbëreshë? Ç’farë kanë shkruar historianët!?
E pra, mua nuk më duhet asnjëri prej tyre. Kam përpara historinë të
shpalosur katërcipërisht. Nisur nga një këndvështrim tjetër, do të mun
dohem të bind të gjithë ata, që hedhin baltën e harresës mbi ta. Për të
bërë këtë, do të shrytëzoj dy këmbët e një ure të madhe, në të cilën,
kaloi jeta e Arvanitasve, për t’u shpëtuar rrjedhës së lumenjve të shpi-
fjeve, dallgëve të fyerjeve, mjegullës së harresës. Dhe këto dy këmbë
me të cilat ajo erdhi deri në ditët tona, janë kënga dhe veshja popullo-
re.
E para, e lindur dhe trashëguar gojë më gojë.

4. E dyta, pesha e traditës që e vishte kombin me një kostum të veçantë
që e dallonte nga të tjerët.
Mendoj se këto dy dritare janë të mjaftushme, për të parë rrugën e
gjatë të këtij kombi, që fitoi mbi katakombet. Dhe dritarja tjetër, ajo
që tregonte të veçantën, historinë e tij pa folur, vetëm me prezëncën e
saj. Përpara se të filloj e t’u flas, për thellësinë shpirtërore, që e ush-
qyen me dashuri, pagëzime, dasma e vdekje, do shpreh një pakënaqë-
si që më pengon në rrjedhën e mendimeve. Janë të shumta këngët Ar-
vanitase për të cilat po shkruaj. Por, më përpara do qëndrojmë te e
veçanta.
Kam mbledhur gjatë lëvizjeve të mia nëpër Greqi, këngë dashurie,
dasmash, ninulla të ndryshme, por këngë trimërie e lufte nuk kam gje-
tur, ose janë aq sa nëmërohen me gishtat e njërës dorë. Pse?
Arvanitasit që bënë luftën në Greqi, nuk i kënduan kësaj vepre të ci-
lën e ngritën me gjak? Janë vetëm tre-katër këngë, për tre-katër arva-
nitas si ajo e Osman Takës. Dhe kjo me qëllime të caktuara (jo se nuk
e meritojnë) Po të tjerat? Këtu mendoj se duhet ushtruar kujdes dhe
vëmëndje.
Që nga viti 1900 ato filluan të ndalohen. Nuk u lejuan të këndohe-
shin. Me kalimin e kohës u harruan apo u greqizuan, aq më keq. Ndo-
dhi ajo që grekët dëshironin. Ata hoqën një armë të fuqishme të arva-
nitasve, për të thënë më vonë: “Ja ku janë Arvanitasit, ka trimëri e
trima pa këngë”?
Ata që luftuan ishin grekë dhe këngët në greqisht i kanë! S’ka rën-
dësi se sa herë lidhin besë, thonë, “besa-besë”, apo levend, lërë -vend
për më të fortin, trimin, kjo në gjuhën e arvanitasve. Po këtë rrugë
ndoqën dhe për gjuhën dhe zakonet por aty ndeshën vështirësi, pasi
ajo ishte pengesa e fundit drejt çfarosjes e harrimit. Nuk ja arritën, se
nëna kur u këndonte ninullën mbi djep ata nuk ishin aty që ta dëgjo-
nin e ndalonin.
Gjuha u mbrujt bashkë me këngën dhe të dyja mbajtën njëra-tjetrën.

5. Kur plagosej gjuha, luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej të
vritej, gjuha lëshonte ilaçin e shërimit e të mbijetesës. Dhe ashtu dorë
për dorë erdhën deri në kohën tone. Diku të plagosura diku të gjymtu-
ara, flasin e na kujtojnë rrugën e bërë.Për të mos u zgjatur më shumë
me analizat e mia, po u citoj fjalët e saj. Të këngës apo të shpirtit ku-
ptojeni vetë. Ato janë aq të shumta e të ndërlidhura mes tyre sa duken
si një e vetme. Ja njëra prej tyre:
Arvanites këngë thoni,
Gjuhën të mos e harroni.
Mendoj, se nuk ka nevojë as për analiza, as për sqarime. Gurra e
këngës e ka aq të pastër ujin e burimit të saj, sa është e tepërt, që ta
shprehim me fjalë e analiza. Pas kësaj një këngë tjetër thotë:
Po të dija të këndoja,
Gjithë të bukurat do zgjoja.
Kush mund të flasi më thjesht e më bukur? Po të dija të këndoja, do
zgjoja tingujt e fjalët e bukura të gjuhës së lashtë, të gjyshërve, stër-
gjyshëve. Nuk janë të lidhura këto dy këngë , si vetë shpirti i Arvani-
tasve me gjuhën.
Tek e para, këndoni këngën për të mos harruar gjuhën.
Tek e dyta, lëvroni gjuhën për të mbajtur gjallë këngën.
Ç’duhen analizat, hamëndjet e historitë e gjata pa bukë?
Kush mund ti qëndrojë tundimit të këngës “Gjon..Gjon”, këtij zogu
që endet duke kërkuar folenë e braktisur në zëmër të Ilirisë! Do më
lejoni të bëj dhe një sqarim. Zogu Gjon, është Gjon Kastrioti, i cili
humbi mbretërinë e tij, fëmijët. Ai u kthye në zog për të fluturuar e
për të pare tokat e tij të Arbrit, zogjtë që i rrëmbyen dhe ja shpërnda-
në larg, shumë larg. Ky zog këndonte në dritaren e Skënderit në Sta-
mboll. I kujtonte atdheun, tokën, prindërit, deri sa një ditë ai, Skën-
derbeu braktisi gjithçka për amanetin e zogut Gjon, babait të tij (ky
është mendimi i autorit të shkrimit, ai e ka përshtatur dhe në një le-

6. gjendë të shkruar). Ja teksti i këngës:
Gjon, Gjon, çfar kërkon,
Bora, gjithçka po mbulon!
E pra populli nuk bën fjalë për borën e maleve, por borën e robërisë
që po i rrethonte.Luftën që po u bëhej për gjuhën dhe mohimin e me-
ritave liridashëse. Përveç tekstit dhe këngës, ajo shoqërohet nga një
klarinetë, që shpon errësirën e natës, si një thikë ku kërkon të mbije-
tojë shpirti dhe vepra e saj. Ajo është një thirrje për zgjim. Në fillim
melankolike e më pas një shpatë e thekshme në kraharorin e armikut
të heshtur e tinzar.
Vëllezër lexues,
Arvanitasit kanë bërë luftë të dyfishtë për mbijetesë. Ata kanë luf-
tuar dy armiq njëkohësisht për shumë shekuj me radhë. Kundër Tur-
qisë dhe kundër Greqisë njëkohësisht. Këtu vlen të përmënd dhe lufta
e vëllezërve Kosovarë kundër Serbisë dhe Turqisë, që ishte në të njëj-
tat rrethana dhe njëlloj e vështirë. Ata, bënin një luftë të katërfishtë,
luftonin dy pushtues njëkohësisht dhe dy fe. Kjo nuk ka ndodhur në
asnjë vend tjetër të botës, dhe kundër asnjë populli, por vetëm kundër
Shqiptarëve. Pse? Kjo kërkon një analize më vete në një shkrim të
mirëfilltë, analizuar me kujdes, ndërthurur e mbushur me fakte.
Jo pa qëllim përmënda këto këngë, e jo ato, që janë më të thjeshta
si, “Moj e bukura gjitone”, “Kur vajta në krua”, “ Do ta pres gërshe-
tin” etj.
Ato i këndojnë ndjenjës së brishtë, dashurisë. Jo se është pa interes
analiza për to, por, ky shkrim ka një qillim më të largët. Jo thjesht, atë
të shprehjes së botës së brëndshme intime.
Veshja arvanitase
Përsa i përket pjesës së dytë, asaj të Veshjes kombëtare (sa bukur e
thotë populli) të veshjes Kombëtare, të veshjes që përfaqëson Kom-

7. bin. Studjuesit tanë gjithjë e kanë të pagëzur me fjalën e huaj “Ethno-
grafi”. Për veshjen Kombëtare kisha vendosur të bëja një shkrim të
veçantë, por, parë nga këndvështrimi i mëparshëm, si një nga këmbët
që mbajti urën e ecjes së tyre, e pashë se ajo nuk mund të shkëputej
nga trupi dhe qëllimi që i kisha vënë vetes. Pra, ashtu si janë të lidhu-
ra në të vërtetë ashtu dhe do të analizohen.
Kam shkruar dikur për një veshje të tillë që e kam pare nga afër. Që
në fillim të kësaj analize mund tu them se veshja jonë, (Arvanitase në
rastin tone) është mahnitëse.
Ajo bie në sy në tre drejtime:
1 - Është shumë e pasur në koloritin e saj, në kontrastin e theksu-
ar të ngjyrave dhe të formës vizuale.
2 - Kombinimi i qëndisjeve, mënyra dhe harmonizimi, kanë një
force, që here here të lënë me gojë hapur për mjeshtërinë dhe forcën e
shprehjes.
3 - Kjo veshje pak e studjuar, është krejt e veçantë nga forma,
modeli dhe prerja.
Një veshje e tillë të imponohet që në shikimin e pare. Krijuesit e saj,
si rrallë në botën e veshjes, kanë një kolorit që të mërr sytë. Po ta shi-
kosh me vëmëndje, ka një kombinim të ngjyrës së kuqe me të bar-
dhën e të florinjtën njëkohësisht.
Njeriu që ka në trup një veshje të tillë, arrin deri atje sa të tjerëve t’u
duket si ireal. Ai kthehet në ëndërr, në mit. Ngjet sikur lëviz një trup i
pikturuar nga një dorë mjeshtërore. Këtë e shprehin dhe studjues të
huaj dhe më tej thonë: “Në luftë ata ngjajnë si zogj legjendarë”.
Një vëmëndje e veçantë i kushtohet kombinimit të veshjes me ar-
mët që ai mban me vete (nga rastet e rralla në botë) Ilirët, Arvanitasit
në rastin tonë, i stolisin armët aq me merak dhe dashuri sa të mahnisin
me mënyrën e gdhëndjes së dorezave, qytave etj. Vëndi ku ato vihen
në brez, majtas, djathtas atje ku është më e lehtë përdorimi i shpejtë
dhe i saktë.

8. Forma e prerjes e bën njeriun më fisnik, më serioz, e mbi të gjitha i
jep pamjen e një heroi, përpara të cilit tundohesh dhe e ndjen veten
inferior. Kjo veshje nga forca goditëse e ngjyrave, qëndrimit, lëvizjes
i jep ambjentit në lëvizje e sipër ngjyra e të bën të jetosh në një botë
ëndërrash. Nuk e di sa u ka rënë në sy studjuesve tanë por, në të gjitha
fushat e betejës (nga piktorët botërore) bie në sy një veçori e ambjen-
tit, qoftë edhe të gurëve. Nën rrezet goditëse të diellit, gjithë fusha e
betejës mërr ngjyrën e zjarrit që bubulon dhe flaka në çdo moment
krijon figura të mahnitshme.
Kam parsysh se kur ata hidheshin në sulm me vrullin që i karakteri-
zonte, thirrjet e fuqishme, e ndiznin fushën e luftës dhe me prezencën
e ngjyrave që të trëmbin, të kujtojnë flakët, zjarrin dhe gjakun.
Të gjithë piktorët e këtyre tablove kanë një nuance të veçantë që
është e njëjtë për të gjithë, e kuqja në kontrast me të bardhën, me thi-
rrjet dhe lëvizjet. Të gjithë së bashku pa e kuptuar kanë dhënë të njëj-
tën tablo. Në atë tablo që Arvanitsit e kishin në mënyrën dhe dëshirën
se si shkonin në luftë.
Çudi! Cili popull në botë shkon në luftë i veshur me të bardha si në
dasëm? Vetëm Arvanitasit! Fakti që në varret Ilire gjënden dhe armë
si rrallë kudo në botë, tregon se ata jetën dhe lufën e quanin një “da-
sëm” që bën pjesë në jetën e tyre. Sa krijuan dhe mitin e veçantë se
arma duhet me vete dhe në varr, pasi dhe atje njeriu nuk mund të flërë
i qetë. Ka të drejtë Pukvilli kur shprehet. “Vetëm me prezencën e tyre

9. ata të bëjnë për vete” apo “Në fushën e betejës, valvitja e krahëve dhe
rrobave të tyre të trëmb”.
Shikoj me vëmëndje të madhe tablonë e rënies së Marko Boçarit.
Kali i kuq, po i kuq flamuri që valvitet ne sfond (pse ai nuk është
grek?). Të pranishmit vëllezërit e tij, me fustanellat me bardhësinë e
tyre që ua përkund era, qielli përflaket. Dhe gurët e shprehin dhim-
bjen për të. Mbi këtë det të pafund fustanellash, Markua përkundet,
shoqëruar nga duart e të gjithëve që e ngrejnë lart mbi kokat e tyre,
atje ku kishte vendin kapedani, trimi.
Mos kujtoni të dashur lexues se këto piktura u bënë thjesht. Arvani-
tasit ato kohë iu imponuan botës, tërhoqën vëmëndjen e saj, pra ajo
nuk mund të bënte ndryshe, veçse t’i ngrinte në pjedestalin e kultures
botërore. Shikoj këto tablo dhe mendohem këtu në zëmër të Arvani-
tasve në Poloponez.
Shikoj detin dhe dallgët që me vine te këmbët, përplasen në brigjet
e gurtë e ngrihen si dhjetra fstanella në një valle masive apo qoftë dhe
në fushën e betejës. Qëndroj një çast dhe pyes vete: “Pse grekët, e
shkurtuan, e shkurtuan fustanellën, sa e bënë si veshja e balerinave të
Çaikovskit tek “Liqeni i mjelmave”? Pse do pyesni edhe ju? Është e
thjeshtë! Ata nuk donin të përçmonin veshjen por ata që i vishnin. Një
fustanellë minifund do t’i bënte ata qesharakë në sytë e botës. Por çfar
ndodhi? Piktorët botërorë e pane nga afër luftën e Mesollogjit, Tripo-
licës, Nafplios, dhe e shprehën me imtësi atë në pikturat e tyre. Pra
grekët në vend që të arrinin qëllimin e tyre u diskredituan.
Studuesit e huaj, më tepër italianë e francezë, thonë se kjo veshje
ishte shumë e kushtushme. Asgjë për tu habitur e çuditur. Dihet nga të
gjithë që mbajtësit e saj, ishin njerëz puntorë, krijues dhe dashamirës
të së ardhmes.
Këtë e kuptojmë që nga Ilirët, Skëndërbeu, Ali Pasha. Në kohët e
tyre zhvillimi ekonomik arriti kulme. Mehmet Pasha me reformat e tij
krijoi Egjiptin e sotëm. Ndonse ishin gjithnjë nën presoin të luftës dhe
shpenzimet më të mëdha shkonin atje, ata dinin dhe të luftonin, dhe të

10. Vrasja e Marko Bocarit
jetonin e krijonin. Deri tani nuk fola aspak për veshjen e grave. Ashtu
si tek burrat dhe ato janë shumë të pasura nga forma dhe forca shpre-
hëse.
Në muzetë e Greqisë ka një fakt të çuditshëm, që atyre u ka shpëtu-
ar nga syri i mëndjes keqdashëse. Në muze janë disa piktura apo foto-
grafi me veshje arvanitase ku në to thuhet. ”Veshje arvanitase nga Su-

11. li (Janinë) Viotia (pranë Athinës) Korinth, Salamina (pranë Athinës),
Idhra (Peloponez) Argos (Peloponez) Athinë, Arta etj.
Unë që i shikoj shtroj pyetjen: “Nëse tek këto vëndbanime përdorej
veshja e tyre, këto zona nuk paraqiten me veshje të tjera, nënkuptoj që
arvanitasit përbënin ¾ e gjithë Greqisë, dhe pa u habitur fare, gjithë
pjesën detare të saj. Ja dhe një fakt i pa njohur por kokëfortë.
Bubulina
Kjo pikture e Bubulinës është bërë në vitin 1827 nga Adan de Frie-
dal. Kjo pikturë është e njëllojtë me veshjen e Zadrimës (pranë Shko-
drës) Kam jetuar në ato zona dhe e kam parë me sytë e mi.(Megjithatë
analistët le të japin mendimin e tyre).Atje në Zadrimë, ishte dhe zëm-
ra e Ilirisë. Duhen më tepër fjalë?
Ja, dhe një fakt tjetër i historianit grek Egonopulos. Kur bën anali-
zën për historinë e Kretës ai, thotë. “Lira,(vegël muzikore) vjen nga
fjala Iliri. Kënga është një zog i lirë. ”Bën një analizë për gjakmarrjen
dhe krahasimin e Kretës me Veriun e Shqipërisë dhe, nxjerr ngjash-
mëritë. Me të vetmin ndryshim që i leverdis, “Ilirët u nisën nga Kre-
ta”.
Qesharake, kur dihet që Ilirët zbritën poshtë në kohën e luftës Iliro –
Romake (168 p.e.s lufta e Shkodrës). Të tjerat nuk duan komente, nuk
është as qëllimi i këtij shkrimi. Përsa pamë dhe analizuam, Arvanita-
sit me të dy këmbët që përmënda, lëvizën, punuan, luftuan dhe kriju-

12. an kulturën e tyre. Atë kulturë që është e veçantë jo vetëm nga ajo
greke por e veçantë ndoshta dhe në kulturën e veshjen botërore.
Kjo kulturë, e këngës, e veshjes nuk japin të kuptosh se ata mbijetu-
an si një komb më vete në thellësi të kombeve të tjerë dhe jashtë trua-
llit të tyre (kjo e fundit kërkon analizë pasi unë mendoj se janë ven-
das). Unë them, po!
Nuk janë këto që përmënda, fakte që çojnë në burimin e rrjedhës së
kulturës së tyre dhe pastërtinë e ujit të tij? Nuk ka dyshim! Pra histo-
ria ka shumë dritare nga mund të lexohen gjurmët e kulturës që nga e
kaluar deri të ditët tona. Historia është një rrugë që ka dhjetra mënyra
leximi për të të nxjerrë në rrjedhën e pastër të burimit.