Presentatie door Dr. Christian Pacco op de studiedag 'Heiligen in veelvoud' van het CRKC op 17 december 2010 in Gent.

1. Gipsen heiligenbeelden
Oorsprong,
betekenis,
toekomst
Een onderzoek
in parochiekerken
van het Naamse
Christian Pacco
Gent, 17 december 2010
1

2. Art de Saint-Sulpice
Verschillende takken van de religieuse kunst :
prenten, kerkzilver, devotieboeken, beelden, kerkgewaden, …
Magasins réunis place Saint-Sulpice in Parijs
Zeer pejoratieve connotatie
 gipsen heiligenbeelden
2

3. Tijdsduur van de beweging
• Een eeuw : 1860-1960
3

4. Algemene omstandigheden
• Demografische groei
Kerken worden her- of verbouwd
• Klerikale vitaliteit
Talrijke clerus
Christelijke omkadering van elke levensfase
Onweerlegbare bevestiging van de geloofsleer
• Concordaat en kerkfabrieken
Beslissingsbevoegdheid toevertrouwd 4
aan basiscel

5. Stabiel evenwicht
Drie tussenkomende partijen :
– Gelovigen (kerkfabriek)
– Producenten
– Kerkelijk gezag (controle)
Evenwicht tussen vraag en aanbod :
voortbestaan van een eeuw
5

6. Plan van de uiteenzetting
1. Onderzoek in de kerken van het Naamse
2. De verschillende werkplaatsen
3. Kenmerken van de gipsen
heiligenbeelden
•
•
•
Standpunt van de fabrikant
Standpunt van de gelovige
Standpunt van de Kerk
4. Plotse neergang
5. Heden en toekomst
6

7. 1. Onderzoek in de kerken
Voortbestaan van een groot aantal beelden
–
–
–
–
–
38 kerken bezocht in 1989
27 bewaren een significant aantal beelden
17 met standbeelden op hun plaats (enkele verliezen)
8 kerken : herschilderde beeldhouwerken
5 kerken : verplaatste beelden (zolder, jubee, …)
Totaal : 247 bestudeerde beelden
2005 : wijzigingen in 2 kerken
7

8. 8

9. 9

10. 10

11. Beperkte zuivering in de jaren 70-80
Volledige programma's worden zeldzaam
De zuivering vertraagt vanaf 1990
11

12. 12

13. •
•
•
•
•
Beperkte waaier aan heiligen
5 tot 10 beelden per kerk
Aangekocht tussen 1880 en 1960
Steeds : OLV van Lourdes Heilig Hart
80% :
Josef, Theresia van Lisieux, Antonius, Barbara, Eligius, Rita, Anna,
Rochus, Gerardus Majella en Hubertus
Kindje Jesus van Praag : in alle kerken
13

14. 14

15. Schikking in de kerk
•
•
•
•
Op de zijmuren
Afwisselend met Kruisstaties
OLV Lourdes en HH : ereplaats
Theresia van Lisieux : > 1925
• Bijzondere omgeving
• Schaalverkleining : gemiddeld 125 cm
15

16. 16

17. 17

18. Getekend
• Getekende beelden : 76/247
• 46 : maison Gérard (Namen)
• Andere tekeningen:
–
–
–
–
–
Billaux-Grossé (8 maal)
Brandeschi Bruxelles (6 maal)
G et H Parentani Frères Bruxelles (4 maal)
Casci Namur (2 maal)
Afchain-Vanpoulle Liège
18

19. De kwalitieit is nogal uiteenlopend
19

20. 2. De werkplaatsen
• Heiligenbeelden
=/= volkskunst
= commercieel product
• Commerciële structuur :
Winkels, catalogi, tarieven, handelsreizigers
20

21. • Munich, Mayer Kunstanstalt für christiliche
Arbeiten
• Gesticht in 1845 door Joseph Gabriel Mayer
• Drie afdelingen : kerkramen, architectuur en
beeldhouwkunst
• Verwijzing naar de middeleeuwen
• Invloed van de Nazareners
• Uitvoer gestaakt in 1870 (Frankrijk) en in 1918
21

22. 22

23. • Institut Catholique de Vaucouleurs
• Gesticht in 1865 door Martin Pierson
• Rond 1920 : 400 arbeiders
• Geïllustreerde cataloog
– Fotoalbums
– Gedrukte catalogi
– Tijdschrifte
• Internationale export
23

24. 24

25. Maison Gérard te Namen
• 1830 : werkplaats voor christelijke kunst
(schrijnwerk)
• Invoer van de beelden van Vaucouleurs
25

26. 26

27. Maison Gérard te Namen
• 1830 : werkplaats voor christelijke kunst
(schrijnwerk)
• Invoer van de beelden van Vaucouleurs
• Rond 1880 : productie van beelden
• Modellen van Vaucouleurs gekocht
• 1905 : Henri Gérard
• Volledige catalogus
27

28. Familie Casci
•
•
Kwam uit Toscane rond 1900
Meer bescheiden structuren
 Beperkte kwaliteit van de afwerking
 Meer betaalbare prijzen
•
•
Modellen van Italiaanse oorsprong
Namaak van allerhande beelden
•
•
•
Oude houten beelden
Modellen van concurrenten
Modellen ontworpen door de zoon, Guido, schilder
en beeldhouwer, leraar aan de kunstschool van
Namur
28

29. 29

30. 30

31. Andere werkplaatsen
• Billaux-Grossé
• Meer gekunstelde stijl
• Haenecour
Emiel Haenecour, 1896, Sint-Agatha-Berchem
• 2006 : verhuis naar Eigenbrakel
• Laatst bestaande werkplaat. Brand in 2009
• Parentani
• Parentani stijl
• Reusachtige beelden
31

32. 32

33. 33

34. 34

35. 3. Kenmerken van de beelden
• Standpunt van de fabrikant
• Standpunt van de gelovige
• Standpunt van de kerk
35

36. Standpunt van de fabrikant
• Duurzaamheid van de modellen
36

37. Standpunt van de fabrikant
• Duurzaamheid van de modellen
• Margolage techniek
37

38. Standpunt van de fabrikant
• Duurzaamheid van de modellen
• Margolage techniek
• Nagemaakte en opnieuw nagemaakte
modellen
• Ondiepe reliëfs
38

39. 39

40. 40

41. Standpunt van de gelovige
• Berekend gebed
• Een nauwe betrekking
Geïdealiseerd realisme
Heilige met een luisterende oor
• Heiligen : beschermers en genezers
41

42. Heilige beschermers en
genezers :
St Eloois
ijzerverwerkers (landbouwers)
St Rochus
pest  alle ziektes
Se Barbara steenhouwers, mijnwerkers,
metselaars
St Hubertus vee
St Josef
dood
einde van het leven, zachte
St Antonius allround heilige, alle gevallen
42

43. Standpunt van de gelovige
• Berekend gebed
• Een nauwe betrekking
Geïdealiseerd realisme
Heilige met een luisterende oor
• Heiligen : beschermers en genezers
• Polytheïstische verleiding
• Een bepaalde opvatting van het geluk
43

44. 44

45. Standpunt van de kerk
• Aanmoedigingen (19de eeuw)
• Dubbelzinnige veroordeling
Encycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)
• Discrete doch doeltreffende controle
45

46. 46

47. Encycliek Mediator Dei
De Paus schrijft :wij willen echter nog eens met alle
aandrang de schoonheid van de kerken en altaren
aanbevelen.
Echter :
wij hebben boven onze afkeuring uitgesproken over de
verkeerde handelswijze van hen, die onder voorwendsel
van terugkeer naar de oudheid de heilige beelden uit de
kerk willen weren (...)
 De paus moedigt de soort vroomheid aan die
door de beelden ondersteund wordt. 47

48. Standpunt van de kerk
• Aanmoedigingen (19de eeuw)
• Dubbelzinnige veroordeling
Encycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)
• Discrete doch doeltreffende controle
Beheersing van het répertoire
48

49. Beheersing van het repertoire
Verdwijning van de plaatselijke heiligen (oorsprong
onzeker)
De heiligen = bemiddelaars en voorbeelden
49

50. De heiligen = bemiddelaars en voorbeelden
Se Anna
goede huismoeder
St Josef
goede huisvader
Ste Barbara
ideaal van de reine maagd
St Gerardus Majella
goede prieter,
ideaal van de jonge man
St Eloois (bisschop) aanwezigheid van de kerkelijke
instelling
Samenhangende en betekenisvolle groep
50

51. Standpunt van de kerk
• Aanmoedigingen (19de eeuw)
• Dubbelzinnige veroordeling
Encycliek Mediator Dei (Pius XII, 1947)
• Discrete doch doeltreffende controle
Beheersing van het répertoire
• Aansporing tot het bidden
• Symbool van de Kerk
Buiten de kerk geen heil
• Aards lijden, hemels geluk
51

52. 52

53. Aansporing tot het bidden
Symbool van de Kerk
Buiten de Kerk, geen heil
53

54. Aards leed, hemels geluk
Heiligen tussen de kruisstaties
Via dolorosa : in tijd en ruimte
Het leven op aarde is een lijdensweg
Heiligen : onverstoorbaar en onbewogen
Bevrijd van tijd en ruimte : eeuwigheid
54

55. 55

56. OLV van Lourdes tot Bernadette :
Ik beloof u gelukkig te maken, niet in deze wereld, maar in
de andere
56

57. 4. Plotse neergang
• Felle afkeuring, zonder gevolg
Joris-Karl Huysmans, Alexandre Cingria, …
• Snel in ongenade na Vaticaan II
Opening naar de moderniteit toe ?
! Voortbestaan van de heiligenbeelden op de
bedevaartsoorden
57

58. Vaticaan II : liturgische hervorming
Gemeenschappelijke vieringen
Belang van de dienst van het woord
Meer ruimte voor het individuele gebed
 De beelden verliezen hun functie
geen ondersteuning van de devotie meer
nodig
 Diskwalificatie van het beeld
58

59. 5. Vandaag en morgen
• De beelden hebben hun functie verloren
• Nieuw statuut : deel van het patrimonium
59

60. Wat ermee ?
Enkele denkpistes
-
Nog talrijk
Lastig en broos patrimonium
Geen grote handelswaarde
Verzamelaars niet altijd even eerbiedig
60

61. Wat ermee ?
Enkele denkpistes
-
Nog talrijk
Lastig en broos patrimonium
Geen grote handelswaarde
Verzamelaars niet altijd even eerbiedig
Postconciliaire zuivering mindert in vaart
Renovatie van de kerken slabakt eveneens
61

62. Zou ondergebracht moeten worden aan
de hele problematiek van het religieus
patrimonium van de 19de eeuw
62