ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ Β΄ Κεφ.9 Η εκπαίδευση. Ελληνικά σχολεία στην οθωμανική αυτοκρατορία

1. Κεφ.9 Η εκπαίδευση.
Ελληνικά σχολεία στην οθωμανική αυτοκρατορία

2. Σχολική τάξη, από το
εξώφυλλο του βιβλίου
Αλφαβητάριον Μικρόν,
Βιέννη 1816.
Παρατηρήστε προσεκτικά την εικόνα. Εικονίζει μια σχολική τάξη στις αρχές του 18αι.
Πως κάθονται οι μαθητές; Τι κρατάνε στα χέρια τους; Που βρίσκεται ο δάσκαλος;
Τι σας κάνει εντύπωση σε σχέση με τους μαθητές;

3. Από την Άλωση ως τα τέλη του 16ου αιώνα
Η οθωμανική κατάκτηση, στα μέσα του 15ου αιώνα,
προκάλεσε διακοπή της οργανωμένης εκπαίδευσης των
Ελλήνων στον τουρκοκρατούμενο χώρο.
Ποιες ήταν οι βασικές αιτίες που οδήγησαν σ’ αυτά τα
αποτελέσματα;
Α) Η καταστροφή των μεγάλων πόλεων, που σχεδόν
εγκαταλείφθηκαν από τους ελληνικούς πληθυσμούς,
είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την εξαφάνιση των μεσαίων
και εύπορων κοινωνικών στρωμάτων των πόλεων, με τα
οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη η λειτουργία σχολείων.
Β) Η οικονομική ανέχεια έκανε δύσκολή την ίδρυση
σχολείων, ενώ ο αγροτικός χαρακτήρας της κοινωνίας
περιόριζε τη χρησιμότητα της εκπαίδευσης.
Ταυτόχρονα η έλλειψη δασκάλων ήταν μια ακόμα αιτία
που έκανε δύσκολή την εκπαίδευση των υπόδουλων.
Γ) Η φυγή των λογίων και μορφωμένων Ελλήνων στη
Δύση και κυρίως στην Ιταλία.

4. Κατά τον 15ο-16ο αιώνα η εκπαίδευση κρεμόταν από
μια λεπτή κλωστή η οποία δεν κόπηκε εντελώς. Έτσι,
διακοπή της οργανωμένης εκπαίδευσης δεν σημαίνει
πλήρης εξαφάνιση κάθε μορφής εκπαίδευσης.
Τα λιγοστά σχολεία αυτής της περιόδου λειτουργούν
κυρίως στις εκκλησίες και τα μοναστήρια. Εμπειρικοί
δάσκαλοι, συνήθως ιερείς και μοναχοί, μάθαιναν σε
περιορισμένο αριθμό αγοριών ανάγνωση, γραφή και
αριθμητική. Βιβλία δεν υπήρχαν και το μάθημα γινόταν
από το Ψαλτήρι και την Οκτώηχο (εκκλησιαστικά
βιβλία).

5. Οργάνωση δεν υπήρχε και όλα εξαρτώνταν από
το δάσκαλο, που πληρωνόταν από τους γονείς
των μαθητών του. Αυτός αποφάσιζε όλες τις
λεπτομέρειες σχετικά με τον τρόπο, τον τόπο και
τον χρόνο της διδασκαλίας. Τα μαθήματα
γίνονταν όταν είχε χρόνο ο δάσκαλος –συνήθως
πρωί.
Σκοπός της υποτυπώδους εκπαίδευσης ήταν η
επιβίωση της χριστιανικής παράδοσης και της
ελληνικής γλώσσας μέσω της ανάγνωσης και της
γραφής.

6. Η οργάνωση της εκπαίδευσης από τις
αρχές του 17ου αιώνα ως το 1821
Από τις αρχές του 17ου αιώνα η μεγάλη
ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας
φέρνει αλλαγές και στον χώρο της εκπαίδευσης.
Ιδιαίτερα από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά
η επίδραση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού θα
αλλάξει ριζικά το χαρακτήρα της εκπαίδευσης
στον ελληνικό χώρο:
Μέχρι τότε στον τουρκοκρατούμενο χώρο το
πατριαρχείο και γενικότερα η εκκλησία είχε την
ευθύνη οργάνωσης και λειτουργίας σχολείων.
Τώρα εμφανίζονται και άλλοι δύο παράγοντες
που θα παίξουν ρόλο στην ανάπτυξη της
παιδείας: οι κοινότητες και οι Έλληνες των
παροικιών.
Η εκκλησία δεν θα χάσει βέβαια έως το τέλος
της τουρκοκρατίας τη δυνατότητα να ελέγχει τα
σχολεία, σταδιακά όμως περιορίζεται στο να
ασκεί εποπτικό ρόλο.
Έδρες ανώτερων ελληνικών
σχολών από το 1669 ως το 1821

7. Αποτέλεσμα της αλλαγής αυτής είναι και η
αλλαγή των σκοπών της εκπαίδευσης, καθώς
αυτή έπρεπε να ανταποκρίνεται στις
απαιτήσεις της κοινωνίας που τη
δημιούργησε:
Η μόρφωση πλέον δεν στοχεύει μόνο στην
επιβίωση της χριστιανικής παράδοσης και της
ελληνικής γλώσσας αλλά θεωρείται
απαραίτητο εφόδιο τόσο για οικονομική και
κοινωνική άνοδο όσο και για την πνευματική
αναγέννηση των Ελλήνων.
Την περίοδο αυτή η εκπαίδευση παρουσιάζει
ανοδική πορεία:
• Ιδρύονται σχολεία στις περισσότερες
πόλεις και κωμοπόλεις.
• Τα μικρά κτίρια αντικαθίστανται από
μεγαλύτερα και σε μερικές περιπτώσεις
οικοδομούνται μεγάλα σχολικά
συγκροτήματα.
• Οι απλοί δάσκαλοι θα δώσουν τη θέση
τους σε δασκάλους που έχουν σπουδάσει
στην Ευρώπη.
Το «Μέγα αλφαβητάριο» εκδόθηκε στη Βιέννη το 1771
και είναι το αρχαιότερο νεοελληνικό αλφαβητάριο.

8. Οι Τύποι των σχολείων
Υπήρχαν δυο βασικοί τύποι σχολείων:
Α) Τα κοινά σχολεία, που υπήρχαν ήδη από τον
15ο και 16ο αιώνα, αλλά από τα μέσα του 17ου
αιώνα εξαπλώνονται και λειτουργούν με την
ευθύνη των κοινοτήτων.
Εκεί φοιτούσαν κυρίως αγόρια -τα κορίτσια ήταν
λιγοστά- και μαθαίνανε να διαβάζουν, να
γράφουν και να λογαριάζουν.
Β) Τις ανάγκες για ανώτερη μόρφωση κάλυπταν
τα ελληνικά σχολεία (ή σχολεία των ελληνικών
μαθημάτων), όπου διδασκόταν γραμματική,
συντακτικό και κείμενα αρχαίων Ελλήνων
συγγραφέων. Σε πολύ λίγα σχολεία δίδασκαν
λογική, φιλοσοφία, θεολογία και σπάνια
μαθηματικά.
Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά, την
εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού,
εμφανίζεται και η διδασκαλία των φυσικών
επιστημών.
Το μεγαλοπρεπές Φροντιστήριο Τραπεζούντας,
που χτίστηκε το 17ο αιώνα

9. «Το Κρυφό Σχολειό» πίνακας του Νικόλαου Γύζη, 1886
Εξήντα περίπου χρόνια μετά την
ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της
Ελλάδας (1830) ο Νικόλαος Γύζης
ζωγράφισε τον διπλανό πίνακα και
τον ονόμασε «Κρυφό Σχολειό».
Παρατηρήστε προσεκτικά:
Ποια είναι η ιδιότητά του δασκάλου;
Πού γίνεται το μάθημα;
Ποια ώρα της ημέρας γίνεται το
μάθημα; Από ποια στοιχεία του
πίνακα το καταλαβαίνετε;
Τι υπονοεί η ύπαρξη του οπλοφόρου
στα δεξιά; Συσχετίστε την απάντησή
σας με τον τίτλο του πίνακα.
Το «κρυφό σχολειό»

10. Η Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη
Ιδρύθηκε μετά την Άλωση Κωνσταντινούπολης από τον
Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο [...]
Από το 1454 λειτουργεί σχεδόν αδιαλείπτως, παρέχοντας
υψηλού επιπέδου μόρφωση στους Έλληνες και όχι μόνο
μαθητές της.[...]
Πηγή: Βικιπαίδεια
Παρατηρήστε προσεκτικά το κτίριο και
διαβάστε το μικρό κείμενο που
ακολουθεί:
Η μεγαλοπρέπεια του κτιρίου και το έτος
ίδρυσης της σχολής ταιριάζουν με την
αντίληψη που προβάλει ο πίνακας του
Γύζη;
Συσχετίστε την απάντησή σας με το ρόλο
του πατριαρχείου και τα προνόμια που
του παραχώρησε ο Σουλτάνος Μωάμεθ
ο Β’.
Που βρίσκεται η αλήθεια;

11. Σ’ ένα σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση από τον Οκτώηχο, το
Ψαλτήρι, τον Απόστολο και από άλλα εκκλησιαστικά
βιβλία. Μάθαιναν ακόμα αρίθμηση και γραφή κατά
τα υποδείγματα που τους έδινε ο δάσκαλος[...]
Έγραφαν πάνω σε πλάκες, με κοντύλι. [...]Τα παιδιά
έλεγαν το αλφάβητο δυνατά και όλα μαζί («εν
χορώ»),[...]. Κοντά στο δάσκαλο υπήρχε μακρύ
ραβδί, που προορισμός του ήταν να συμμορφώσει
τους άτακτους μαθητές[...]
[...] Αν όμως οι τιμωρίες προορίζονταν για τους
αμελείς, στους επιμελείς μαθητές δίνονταν τιμές και
βραβεία. Όποιος τελείωνε χωρίς τιμωρίες το βιβλίο
του, συνοδευόταν με πομπή από τους συμμαθητές
του στο σπίτι του. Εκεί ο «πρωτόσχολος» (ο πρώτος
μαθητής) τον κάθιζε πάνω στο μιντέρι* και,
σηκώνοντας τον, τον ανακήρυττε τρεις φορές
«άξιο». Οι γονείς του και οι συγγενείς του έδιναν
συγχαρητήρια, του χάριζαν δώρα και φιλοδωρούσαν
και το δάσκαλο με μεταξωτό μαντίλι ή νομίσματα.
Ακολουθούσε κοινό τραπέζι, όπου τραγουδούσαν,
χόρευαν και έπαιζαν διάφορα παιδικά παιχνίδια.
Τρύφωνος Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας,
Αθήνα 1936
Διαβάστε προσεκτικά το κείμενο:
Είναι δυνατόν όσα περιγράφει ο Ευαγγελίδης
να γίνονταν στα κρυφά;
Υπαίθριο μάθημα στα περίχωρα του Βουκουρεστίου
γύρω στα 1842. Charles Doussault (1814-1880).
* είδος παλαιού χαμηλού ανατολίτικου καναπέ, συνήθως χτιστού.