GTG Manual - Odia

1. Cc gòlY cûMðgðòKû

2. iìPú_Zâ
@¤ûd _âiw _éÂû
_â[c @¤ûd _eòPd 02
ßòZúd @¤ûd @ûùc ùKCñ _âKûe ùgâYúKl iõeP^û (_âÉêZ)
KeòaûKê PûjêñQê 04
ZéZúd @¤ûd agßûi Gaõ ]ûeYû 07
PZê[ð @¤ûd ùKCñcûù^ @ûce QûZâ @U«ò-ùK÷ùgûe cû^u iµKðùe 11
_c @¤ûd aûÉaòKZû 20
h @¤ûd cû¤còK ùgâYúKlùe @ûùc Kò_eò gòLûAaû 23
i¯c @¤ûd aòhdKê C_iÚû_^û Keòaû Xÿw 27
@Ác @¤ûd gòlY iûcMâú Z[û Zûjûe aýajûe 47
^ac @¤ûd ù~ûR^û, @ûKk^, Gaõ ùgâYú Kl _eòPûk^û aýaiÚû 51
gc @¤ûd _â]û^ gòlKu bìcòKû 56
GKûg @¤ûd aòKûg ù~ûR^û 60
ßûg @¤ûd @û_Yu ^òR Kû~ðýûakúe @ûcôicúlû 63
Zâùdûg @¤ûd aýqòMZ C^ÜZò ù~ûR^û 78
********

3. | 2 |
_â[c @¤ûd
_eòPd
gòlK eìù_ @ûùc icùÉ @aMZ @Qê ù~, cû¤còK gòlû@ûMûcú Rúa^ MXÿòaûe i¸ûa^ûe Ée @ùUö cû¤còK gòlû
MâjY Keê[ôaû _òfû Rúa^e G_eò GK @aiÚûùe @ûiò _jô[û«ò ù~còZò, ùicûù^ ^òR @¤aiûd akùe @ù^K Kû~ðý KeòaûKê
ic[ð ùjA[û«òö Gjû cû¤còK gòlû_âû^ Keòaûùe (cû¤còK gòlY _âKâòdûùe) ijR Gaõ Ciôûj _âûdK ùjûA[ûGö Kò«ê
cû¤còK Éee _ûVýKâc Gaõ aòhdaÉêe cûZâû GùZ ùagú ùjûA~ûA[ûG ù~, ùi _~ðý« _jôaû _òfû _ùl KÁiû¤
cù^jêGö ùZYê ùi _ûV _XÿòaûKê @ûMâjú jêG^ûjóö ùZYê _ûVýKâc ÉeKê _jôaûe aýaiÚû iaðû cêq ejòaû @ûagýKö
GjûQWÿû aðcû^ ùicûù^ ajêZ KUKYû ij _eúlûe i¹êLú^ ùjCQ«òö _òfûcû^u aû_û, cû’, @ûcôúd aMð icùÉ _òfû
KéZòZß _âgð^ Keò baòhýZ MV^ Keòaû òMùe @ûgûZúZ CKôY×û _âKûg Ke«òö Gjû iùw iùw ieKûeú I iûjû~ý_âû¯
aòýûkde gòlKcûù^ @ù^K ùgûP^úd _eòiÚòZò, @bûa_ì‰ð _eòùag (ùgâYú Kl, _eúlûMûe, _ûVûMûe AZýûòe @bûa)
Gaõ @Zò cûZâûùe QûZâ gòlK @^ê_ûZ AZýûò @iêaò]ûcû^ ùA MZò KeêQ«òö aûÉa ùlZâùe ùLôaûKê Mùf cû¤còK
gòlKcû^ue gòlûû^ Kû~ðý Keòaû GùZUû ijR ^êùjñö
@ûce @]ôKûõg gòlK gòlûû^ icdùe aòhdaÉê C_ùe @]ôK ¤û^ ùA[û«òö ~ûjûßûeû ùicûù^ QûZâe baòhýZ
@ûagýKZûKê MêeêZß ^ùA aòhdaÉêKê icû_^ Keò Pûfò[û«òö aòMZ ùKùZ ahð ùjfû cû¤còK aòýûkde gòlKcû^u ijòZ
Kûc Keò ÆÁeìù_ RYû_WÿêQò ù~, @]ôKûõg gòlKcû^ue aòhdmû^ _âZò ~ù[Á ]ûeYû @Qòö G_eò KòQò gòlK ùLû~û«ò,
~ûjûu _ûLùe gòlY iûcMâú ^ [ûA c¤ ùicûù^ aòmû^ gòlY Kû~ðý Keò[û«òò aû _òfûu @ûMâj ùjfû bkò C_ûd @af´^
Keò[û«ò Kò«ê iû]ûeYZü Gjû ùLû~ûAQò ù~, @]ôKûõg gòlK ùgâYúKlùe _òfûcû^uê ùKcòZò ù~ûWÿò eLôùa Gaõ Zûu
ùaû]McýZû jòiûaùe gòlY Ée _~ðý« _jô _ûeòùa, ùi[ô_ûAñ @jej ùPÁû PùkAQ«òö G _eòù_âlúùe – cû¤còK gòlY
_ûAñ ijR gòlY cûMðgðòKûe flý ùjCQò – @û_Ycû^uê Gaõ @û_Yu _òfûcû^uê ^òRÊ Xwùe Kû~ðý Keò i`kZû jûif
òMùe ijûdK ùjaö
i`kZû òMùe ~ûZâû GK iõKÌ_ì‰ð flý jûif Keòaûùe _âùPÁûeê @ûe¸ jêGöùKCñ _âKûee cû¤còK ùgâYúKl
@ûùc ùLôaûKê PûjêñQê? @ûc aòýûkdùe Gjû K’Y i¸a @ùU? @ûùc @û_Yuê @û_Yu aòýûkde G_eò GK
“éÁòùKûY” (flý) _ûAñ @ûcªY Keê@Qêö _â[ùc Gjû @û_Yuê KòQò aòiàd Gaõ Ê_Ü _eò fûMò_ûùeö ùi ~ûjû ùjC, ^òcÜ
ùKùZûUò Pò«û]ûeûKê ù^A GK flý (éÁòùKûY) ]û~ðý Keû~ûAQò-
- Gjò Éeùe [ôaû Kòùgûe-Kòùgûeú cû^u aòKûgö
- aòbò^Ü aòhde @ûagýKZû, ù~CñMêWÿòK @¤d^ Keòaû _òfûu _ûAñ ^òjûZò eKûeö
- RûZúd _ûVýKâc @û]ûe (G^þ.iò.G`þ 2005) Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe 2007e _âcêL CùŸgý Gaõ
- _òfûcû^u _âÉêZò KeY, ~ûjûKò Zûue baòhýZ Rúa^ _ûAñ C_ûùd_ì‰ð I @ûagýK @ùUö
GZþ aýZúZ @ù^K aòýûkde gòlKcû^u @^êbìZòKê @û]ûe Keò, _âKéZùe ùicûù^ Äêfùe K’Y iaê iµû^
Keò_ûeêQ«ò Gaõ K’Y iaê Keò _ûeòùa, Gjû C_ùe Gjò ijR gòlY cûMðgðòKû _~ðýùaiòZö

4. | 3 |
@¤ûd-3ùe @û_Y Gjò éÁòùKûY _ûAñ @û]ûe _ûA _ûeòùaö ù~Cñ @û]ûeKê ù^A cû¤còK gòlû Gaõ ùK÷ùgûe aòKûg
flýKê aêSòaû_ûAñ aòùgh iZýZû Gaõ cû^ýZû ^ò¡ðûeY Keû~ûA@Qòö Gjû ijòZ @ûc aòýûkd cû^uùe gòlKcûù^ i¹êLú^
ùjC[ôaû aòùgh iciýû, Keê[ôaû iõNhðe (ù~Cñiaê iµKðùe @ûc icÉuê RYû @Qòö) ZûfòKûKê ù^A gòlY _âYûkúKê Cc
eìù_ _âÉêZ KeòaûKê _eûcgð ò@û~ûAQòö GjûKê _ùe _ùe cû¤còK ùg÷lòK aòmû^ (Pedagogy) aòbûMùe _êvû^ê_êv
@ûùfûP^û Keû~ûAQòö ~ûjûe CùŸgý ùjCQò “iKâòd @õgMâjY”ö ~ûjûKò @ûùc @ù^ßhY, @^ê¤û^ Gaõ ^òR aýajûeûcôK
@^êbìZò cû^ueê fûb KeòQêö GjûQWÿû aýajûe ù~ûMý Z[û _òfûu _ûAñ i¸a ùjfûbkò cû^K Gaõ iìPKKê Gbkò eìù_
ò@û~ûAQò, ~ûjûKê gòlK ^òRÊ Xwùe Keò_ûeòùaö
Gjò _éÂbìcò ijòZ, cû¤còK Éeùe _XÿûAaûKê [ôaû cêLý aòhd ~[û cûZébûhû, AõeûRú, MYòZ, aòmû^ Gaõ iûcûRòK
aòmû^ C_ùe @ûùfûK_ûZ Keû~ûAQòö abò^Ü aòhdùe @ûagýKZû Gaõ ùKøgk iµKðùe iõlò¯ aòaeYú G[ôùe @Qòö
cû¤còK gòlû^úZòùe [ôaû aòhde c¤ gòlY CùfäL ejòQòö _ûVý_êÉK Gaõ @^ýû^ý iûcMâú, C_KeY, Gaõ Zûjûe MêeêZß_ì‰ð
aýajûe iµKðùe _eaðú _~ðýûdùe ò@û~ûAQòö aðcû^ G[ôeê @ù^K Rò^òh @û_Yu aòýûkdùe còkê^[ôaûe i¸ûa^û
ejòQò Kò«ê Gjûe cûù^ ^êùjñ ù~, Gjò iÚòZò @^aeZ fûMò ejò[ôaö
_eaðú @¤ûdùe gòLôaûe/gòLûAaûe aýaiÚû iµKðùe @ûùfûK_ûZ Keû~ûA@Qòòö Gjû @û_Yu gòlY _âYûkúe
ù~ûR^û, ^òR ùgâYú Kle @ûùdûR^ Gaõ ijRùe còkê[ôaû i´ke @ù_lûKéZ Cc aýajûe I cìfýûu^ C_ùe éÁò
ò@û~ûAQòö ù~ùZìe i¸a, _òfû ^ò½òZ eìù_ gòLô _ûeòaû _~ðý« ijûdZû ùaû_ûAñ gòlY Kû~ðýûakú _âÉêZ Keû~ûAQòö
RùY cû¤còK gòlK eìù_ @û_Yuê ajêZ KòQò aðcû^ KeòaûKê _WÿêQòö G iaêe iaðûwú^ aòKûgKê G_eò bûaùe
Keòùa, ù~_eò _òfûcûù^ ^òR Rúa^ aôaû _ûAñ _âÉêZ ùjûA _ûeòùaö Zûue @«ðéÁò Gaõ flýKê _ìeY Keòùaö G_eò
bûaùe cûMðgð^ Keòùa ù~, ù~_eò ^òR _ûAñ C_~êq flý ^òùR ^ò¡ðûeY Keò _ûeòùaö Gjû ijòZ aòýûkde @^ýû^ý
iõ_éq aýqò (@bòbûaK Gaõ aòýûkd _eòPûk^û KcòUò) cû^u ijù~ûMKê icé¡ò Keòaû _ûAñ _eûcgð _âû^ Keòùaö
aûÉaòKZûKê @ûLô @ûMùe eLô aòùgh iûa]û^ ejòaûKê _Wÿòaö ~ò aò G iaê _eòað^ _ûV_Xÿû _ûAñ Pûùf Z[û_ò
GjûKê GKû[eKùe `k_â Keû~ûA ^ _ûùeö Gbkò _eòiÚòZòKê cêKûaòfû Keòaû _ûAñ Gjò cûMðgðòKû GK _âKûe Kû~ðýKûeú
ù~ûR^û bûaùe _eûcgð ùA[ûGö ~ûjûe cû¤cùe @û_Y @ûMûcú ahð c¤ùe ^òR ùgâYúKl ijòZ iµì‰ð aòýûkde
_eòað^ Keò _ûeòùaö Gjò _âKâòdûùe aòýûkde _â]û^ gòlK bìcòKû @Zý« MêeêZß _ì‰ð ö ùMûUòG @¤ûdùe gòlKcû^u Gaõ
ùMûÂú ijù~ûMùe aòýûkde iûcMâòK aòKûg _ûAñ ù~Cñ _ùl_cû^ ù^A_ûeòùa Zû iµKðùe _â]û^ gòlKu bìcòKû K’Y
ùja Zû’jû ò@û~ûAQòö ù~ùZùaùk @û_Y @û_Yu Kû~ðý _âMZò VòKþbûaùe Keò Pûfòùa ùiùZùaùk @ûMûcú Kcð_^Úû ^òùR
iÚòeKeò, _eaðò Kû~ðýe @ûagýKZûKê aêSò_ûeòùa Gaõ ~[û icdùe ^òR ù~ûR^ûKê iõùgû]^ Keò `k_â _ùl_ ù^aû
_ûAñ @ûagýK cù^ Keòùaö G[ô_ûAñ @ûagýK `Ÿð Gaõ @ûKk^ ùKøgk iµKðùe cûMðgð^ Keû~ûAQòö aýqòMZ ùg÷lòK
Kû~ðý iµû^ aò^û _eòað^ @ûYòaû @û_Yu _ûAñ KÁiû¤ ö ùZYê ùghùe aýqòMZ aòKûg ù~ûR^û iµKðùe _eûcgð
ò@û~ûAQò, ~ûjûKò @û_Yuê ^òRe lZû I ùaû]McýZû aé¡ò Keòaûùe ijûdK ùjaö
_âKéZùe @ûùc @ûgû Keê@Qê ù~, @û_Y cûMðgðòKûe Cc aýajûe Keòùaö Gjû @û_Yu Gaõ @û_Yu _òfûcû^u
_ûAñ iûjû~ýKûeú eìù_ _âcûYòZ ùjaö @û_Y Gjûe @ûagýKZû @^ê~ûdú _eòað^, iõùgû]^ Keòaû iµKðùe @ûcKê c¤
@aMZ KeûC[ôùaö
************

5. | 4 |
ßòZúd @¤ûd
@ûùc ùKCñ _âKûe ùgâYúKl iõeP^û (_âÉêZ) KeòaûKê PûjêñQê?
ùMûUòG ùgâYúKl Kjòùf K’Y aêSû~ûGö _eòbûhûùe Gjû ùMûUòG ùKûVûNe, iêaò]û iêù~ûM Gaõ Gjûe C_KeY
@Qò ùaûfò aêSû~ûGö GK iê¦e ^òcðòZ ùgâYúKlùe d^úd ùgâYúKû~ðý Pûfê[ôaûe c¤ ~ù[Á i¸ûa^û ejòQòö KûeY ~ûjû
ùgâYú _eòPûk^ûKê Cc aû Leû_ Keò[ûG, Zûjû ùjCQòò - _eÆe c¤ùe ejò[ôaû a§êZße iµKð Gaõ Zûc¤ùe ùjC[ôaû
gòlY _âKâòdû ö ~ò Gjò êAUò VòKþ Xÿwùe Pûùf, ùZùa ùgâYúKlùe Cycû^e ùg÷lòK i`kZû ÊZü jûif Keû~ûA _ûeòa
Gaõ _âùZýK _òfûu _ûAñ CyùKûUúe gòlY C_f²ò ùjûA_ûeòaö
@ûMKê aXÿòaû _ìaðeê RûYòù^aû ù~, ùMûUòG Cc ùgâYú Kle ùKCñiaê MêY ejòaû @ûagýK? Gjû iµKðùe @û_Y
KòQòò icd Pò«û Keò ^òcÜùe c«aý _âû^ Ke«êö
ùMûUòG Cc ùgâYú Kl _ûAñ K’Y @û_Y c¤ a§êZß_ì‰ð iµKð C_ùe MêeêZß ùCQ«ò? gòlK Gaõ QûZâ c¤ùe,
QûZâ QûZâ c¤ùe [ôaû iêiµKð aûÉaùe ùgâYúKl C_ùe aòùgh _âbûa _KûA[ûGö
iµKð –
@û_Y, @û_Yu Gaõ QûZâcû^u c¤ùe Kòbkò iµKð iÚû_^ KeòaûKê PûjêQ«ò?
QûZâ, QûZâ c¤ùe Kòbkò iµKð ùLôaûKê PûjêQ«ò?
@û_Yu ßûeû _eòPûkòZ ùjC[ôaû ùgâYúKlùe @ûC ùKCñ _âKûe iµKð _âbûa _KûA _ûeòa? ùi iaê K’Y?
ùijò iµKðKê Kò_eò ù~ûWÿòaûKê PûjêQ«ò?

6. | 5 |
_âYûkú
^òcÜùe ò@û~ûA[aû i¸ûa^û MêWÿòK C_ùe éÁò ò@«êö @û_Yu ùgâYú Klùe G[ôeê ùKCñMêWÿòKê ùLôaûKê Pûjóùa?
~ò KòQò QûWÿò ò@û ~ûA[ûG, ùZùa ZûKê G[ôùe ù~ûWÿò ò@«êö (ù~Cñ MêWÿòK @û_Y @û_Yu ùgâYú Klùe ùLôaûKê Pûjñû«ò,
Gaõ Zû’jû Keò_ûeòùa Zû C_ùe PòjÜ ò@«êö ù~CñMêWÿòK ùjûA_ûeòa Kò ^ûjó ßò]ûùe @Q«ò Zû C_ùe ‘√’ PòjÜ ò@«êö ù~Cñ
MêWÿòK aòhdùe @û_Y Pò«û Keò^ûjñû«ò Zû C_ùe ‘x’ PòjÜ ò@«êö)
ùgâYúKlùe _òfûcû^u _ûAñ ùKøYiò bd ^ûjóö
_òfûcûù^ aò^û ßò]ûùe Zû’u K[û Kjò_ûeêQ«òö
_òfûcûù^ aò^û ßò]ûùe _âgÜ _PûeêQ«òö
_òfûcûù^, @^ý _òfû _Pûeê[ôaû _âgÜe Ce ùCQ«òö
cêñ ùgâYúe Pûeò_ûLùe Pfû aêfû Kùeö
ùcûùZ _òfûcû^u ij ùaùkùaùk Kûc Keê[ôaûe ùLôaûKê _ûAùaö
cêñ ùKak aýûLýû Kùe ^ûjó ö @ù^K _âKûee gòòlY Kû~ðý c¤ Keê@Qòö
cêñ _òfûcû^uê ^òùR ^òùR Pò«û Keòaûe, ^òR _âgÜe ^òùR Ce ùLûRòaû Gaõ Zû’u c¤ùe ~ò bò^Ü bò^Ü _âKûe
Ce @ûùi, ùZùa _eÆe c¤ùe ~êqò/ZKð Keòaû _ûAñ ù_âûiôûjòZ Keê@Qòö
ùgâYú Klùe aýajûe _ûAñ ùKak _ûVý_êÉK I gòlY iûcMâú ^êùjñ, _eòùageê @ûagýK iûcMâú Pd^ Keò aòbò^Ü
aòhde KòUþ, fûAùaâeú ajò Gaõ @ûagýK @^ê~ûdú @^ýû^ý iûcMâúe aýajûe Keû~ûC@Qòö
ùcûe ùgâYú Klùe _òfûu ßûeû Keû~ûA[ôaû Kû~ðýMêWÿòKê Kû^Úùe _âgð^ Keû~ûC@Qòö
_òfûcûù^ aýqòMZ aû kMZ Kû~ðý Keê[ôaû ùLô_ûeòùaö ùicûù^ ^òùR ^òR flý iû]^ _ûAñ ù~ûR^û Ke«òö
@ûagýK iÚùk ùcûe iûcû^ý ijûdZûùe Kû~ðýUòKê iµì‰ð Keò ùgâYú Klùe _âgð^ Ke«òö
ù~Cñ _òfûcûù^ @ûgû^êeì_ @ûùMAQ«ò, ùicûù^ _Qùe ejò~ûA[ôaû _òfûcû^uê iûjû~ý KeêQ«òö
C_~êq icdùe aòhdaÉê i´§úd, ù÷^¦ò^ Rúa^ iµKðòZ @ù^K CûjeY cêñ Gaõ ùcûe _òfûcûù^ @ûùfûP^û
Keêö
_òfûuê Zûu ^òRe @^êbìZòKê ù^A gòLôaûe iêù~ûM _âû^ Keû~ûCQòö
cêñ _òfûcû^u @ûMùe G_eò CùŸgý_ì‰ð @ûjßû^ iéÁò KeêQò, ù~Cñ[ôeê ùicûù^ ^òR Pò«û]ûeû aýq KeêQ«ò, Ciôûje
ijòZ @õgMâjY Keò flý jûif òMùe @ûùMA _ûeêQ«òö
cêñ _òfûcû^uê ^òùR ^òùR Pò«ûKeò gòLôaû _ûAñ ù_âiôûjòZ Keê@Qòö
aòbò^Ü C_ûdùe gòLôaû _ûAñ ùcû _òfûcû^ue iêù~ûM ejò@Qòö
icd icdùe _Xÿû ~ûA[ôaû _âiw icìje _ê^eûùfûP^û Keò iûeûõg fòL^ AZýûò Keû~ûC@Qòö
Cc ù~ûR^û Gaõ ùgâYú _eòPûk^û ßûeû ~[û icdùe C_f² iûcMâúe iaðû]ôK aýajûe Keû~ûA _ûeêQòö
_ûV_Xÿû ijòZ ^òe«e aýû_K cìfýûd^ ßûeû ùcûùZ _òfûu Ée RûYòaûe ijûdZû còkêQòö ~ûjûßûeû cêñ Zûue Ée
@^ê~ûdú gòlY aýaiÚû Keò_ûeêQòö

7. | 6 |
`kû`k (outcomes)
gòlK eìù_ icùÉ RûYòQê ù~, @ûùc _òfûcû^uê iûiaðû _eúlû _ûAñ _âÉêZ Keê@Qê, Kò«ê _âKéZùe @ûùc Zûue
Rúa^ _ûAñ _âÉêZ Keê @Qê Kò? ùK÷ùgûeûaiÚûe Gjò _~ðýûdùe ùicûù^ gòLôaû _ûAñ aýMâ ùjûA _Xÿ«ò Gaõ @ûùc Keê[ôaû
@ù^K Rò^òh _âZò @ùKägùe _âbûaòZ ùjûA~û«òö gòlY Kû~ðý Kfûùaùk ^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû ZûfòKû C_ùe ¤û^ ò@«êö
“ùcûe ùgâYúKlùe _òfûcûù^ gòLôùa”, G_eò KòQò MêeêZß_ì‰ð K[û ^òcÜùe ò@ûMfûö
1) cêñ ùcûe _òfûcû^u Vûùe ùKùZK aýqòMZ MêYe aòKûg Keòaò, ~ûjûKò Zûuê baòhýZ Rúa^ùe iûjû~ý Keòaö
2) ùcûßûeû _Xÿû~ûA[ôaû aòhdeê _òfûcûù^ ù~Cñ MêeêZß_ì‰ð aòhd iaê gòLôùa ùiMêWÿòK ^òcÜ _âKûee @ùUö
3) “aûÉaùe ~ûjû cjß_ì‰ð ùiMêWÿòKê ùcûe _òfûcûù^ gòL«òö” GjûKê iê^ò½òZ Keòaû _ûAñ ùcûe ùgâYú Klùe
ùKùZK Lûi MêY ejòaö
C_ùe ~ûjû ùfLû~ûAQò ùi[ôeê @]ôKûõg ùMûUòG _âKûe aòùghZß Gaõ cû^ýZû/]ûeYû C_ùe @û]ûeòZ @ùUö ~ûjûe
iµKðùe @ûùc @ûMûcú @¤ûd cû^uùe @ûùfûP^û Keòaûö

8. | 7 |
ZéZúd @¤ûd
aògßûi Gaõ ]ûeYû
@ûce mûZ aû @mûZùe ùjC, @ûce aòPûe]ûeû @ûce Kû~ðý C_ùe Mbúe bûaùe _âbûa _KûA [ûGö icd
icdùe aòhd iµKðùe ^ RûYò c¤ @ûùc GK ]ûeYû iéÁò Keò[ûCö CûjeY Êeì_ - ù~ùZùaùk RùY aýqò KjêQ«ò
“ùi RùY, Sò@ Kò«ê Zûjûe aòmû^ ajêZ bf ùjCQò”ö aûÉaùe K’Y ùi Zûjûe _âgõiû KeêQ«òò? Gjû _Qùe Zûue K’Y
]ûeYû @Qò? @û_Y bûaêQ«ò Kò, ùi aýqò ^òRe ]ûeYû _âZò iùPZ^ I iûa]û^ @Q«ò? ajêZ ùfûKu aògßûi @Qò ù~, ~ò
ùKøYiò _òfû Meòa _eòaûee ùjûA[ûG ùZùa Zûjûe _ûV_Xÿû ^òcÜcû^e ùjaû ÊûbûaòKö @û_Y K’Y G[ôùe ijcZ @Q«ò?
~ò RùY gòlKu ]ûeYû G_eò [ûG, ùZùa Zûe _âZòKâòdû Z[û _âbûa @ûjêeò @ù^K QûZâu C_ùe _Wÿòaö @û_Y ajêZ bf
bûaùe RûYòQ«ò ù~, Gjûe _eòYûc K’Y ùjûA_ûùeö
GYêKeò aògßûi Gaõ ]ûeYûe _eòbûhû iéÁò ùjaû @ûagýKö KûeY Gjû C_ùe @ûce @ûMûcú ò^e Kû~ðý iµì‰ð
@û]ûeòZ @ùUö Gjò @¤ûdùe jó iaê Keòaû _ûAñ ùPÁû Keû~ûAQòö G[ôùe G_eò KòQò K[û Kêjû~ûA [ûA_ûùe, ù~Cñ[ôùe
@û_Y ijcZ ^êj«òö G_eò iÚùk @û_Yu @ijcZò _âKûg KeòaûKê iõùKûP Ke«ê ^ûjóö @ûce AMÜi Uòcþ Gaõ @û_Yu iû[ô
cû^u ij @ûùfûP^û Kùf, @û_Y ^òùR Gjûe ^òÃhðùe_jô _ûeòùaö Mbúe bûaùe Pò«û Keû~ûA^[ôaû ]ûeYû MêWÿòKê ZKð
aû Z[ý ßûeû @ùKägùe ìe Keû~ûA_ûùeö @û_Yuê Pò«òZ iÚòZòùe QûWÿò ò@û~ûA_ûùeö GYêKeò ò@û~ûA[ôaû K[ûMêWÿòKê
Pò«ûKeòaû, aòPûe Keòaû Gaõ _eLô ù^aû _ùe jó ÊòKûe Ke«êö
1. _òfûcûù^ K’Y ùKak ùgâYúKlùe gòL«ò?
_òfûcûù^ ùKak ùgâYúKlùe ^êùjñ, iaê icdùe gòL«òö iaê _âKûe gòLôaû _ûAñ @^êba Zûue Rúa^ùe be_ìe
ejòQòö (K’Y @û_Y Zû c¤eê ùKùZK ^ûc Kjò_ûeòùa? aòùgh Keò ù~Cñ QûZâuê @û_Y _XÿûCQ«ò) aòýûkd Rúa^
@ûV ahð @ZòaûjòZ Kfû_ùe cû¤còK ùgâYúKlKê _òfûcûù^ @ûi«ò Gaõ Zûu _ûLùe [ûG - @^êbìZòe icé¡ bŠûe,
aòPûe Gaõ cZûcZ Gaõ ajêZ MêWÿòG _âgÜ ù~Cñ[ô _ûAñ ùicû^uê iûjû~ý eKûeö
Gjòiaê @^êbìZò, cZûcZ Gaõ _âgÜ (~ûjû _òfû @ûYò[û«ò) @û_Yu ùgâYúKlùe gòLôaû – gòLûAaû _âKâòdû i`kZû
_ûAñ @û_Yuê ~ù[Á iûjû~ý Keòaö G[ô_ûAñ _òfûcû^u ijòZ K[ûaûðû Keòaû Gaõ ùicû^u ^òR Rúa^e
CûjeY ù^A Zû ijòZ ù~ûWÿò ùaû Gaõ gòLô[ôaû K[ûaÉêKê aûÉaòK Rúa^e _eòiÚòZò MêWÿòKùe _âùdûM Keòaû _ûAñ
iûjû~ý Keòaö
K’Y @û_Y @û_Yu aòhd i´§úd GK CûjeY G[ô_ûAñ Pò«û Keò _ûeòùa?

9. | 8 |
2. _òfûcû^uê K’Y iaê iìP^û ùaû I iaêK[û aêSûAaûe @ûagýKZû @Qò?
ùicûù^ K’Y ^òùR ^òùR KòQò gòLô _ûeòùa ^ûjó?
@û_Ycûù^ ùLô[ôùa ù~, Gjò adie _òfûcûù^ ajêZ Rò^h (ùcûaûAf ù`û^ Gaõ @^ýû^ý
ùUùKÜûùfûRò) cû^u _âùdûMe ^ìZ^ ùKøgk Gaõ ùi òMùe @ûagýK lZû MêWÿòKê ^òùR ^òùR gòLô[û«òö aûÉaùe
ù~ùZùaùk ùicûù^ ^òùR Pò«ûKeòaûe iêù~ûM _û@û«ò ùiùZùaùk ùicûù^ Lêaþ gúNâ gòLô[û«òö ~ûjû Zûu _ûAñ
cjß_ì‰ð Gaõ ùKøZìjk_ì‰ð @^êba jêG Zû’jû ùi gúNâ gòLô[û«òö ùi iaêe aòùgähY ^òùR Keò Zûjûe ^òÃhð ^òùR
Zò@ûeò Ke«òö _âûdZü Zûue aòýûkde @^êbìZò ùKak aýûLýû ^ gêYòaû c¤ùe iúcòZ ejêQòö Zûu ijòZ @ûùfûP^û
Keòaû, ZKð Keòaû, ^òRe iù¦j Gaõ CKôY×ûKê ìe Keòaûe ajêZ Kcþ iêù~ûM còkò[ûGö _òfûcû^u _~ðýùalY
Gaõ aòPûe ]ûeûKê iûcòfKeò, G_eò aûZûaeY iéÁò Keû~ûA_ûeòùf ùicûù^ _âgÜ _Pûeò _ûeòùa, Zû _Qùe
ejò[ôaû KûeY MêWÿòK C_ùe ^òRe cZûcZ c¤ ùA _ûeòùaö G_eòò ùKùZK ùKøgk @Qò ~ûjûßûeû ùicûù^ Cc
eìù_ gòLô _ûeòùaö aûÉaùe _òfûcû^uê G_eò Keòaû _ûAð ^òe«e ù_âûiôûjòZ Keòaûe @ûagýKZû ejòQòö
~ò @û_Y ùgâYúKlùe G_eò @ûùfûP^ûKê ù_âûiôûjòZ Keòùa ùZùa @û_Y K’Y @û_Yu _ûVýKâcKê iµì‰ð
Keò _ûeòùa ùaûfò bûaêQ«ò?
3. _òfûcûù^ ^úea aiòaû Gaõ c^¤û^ ij aýûLýû gêYòaû CPòZö
_òfûcûù^ K[ûaûðû ùjaû Gaõ @^ýcû^u ij cògòaûe @ûagýKZû ejòQòö Zûue Pûeò_ûgßðùe G_eò
aûZûaeY iéÁò Keòaûe @ûagýKZû ejòQò, ù~Cñ[ôùe iìP^û Gaõ _âKâòdû Zûu cû^iòK Ée _~ðý« _jô _ûeòaö
ùicûù^ GKûKú ùKøYiò K[ûKê aêSòaûaû _âKûg Keòaû _ûAñ KÁ @^êba Keò_ûe«ò Kò«ê kMZ bûùa @]ôK ZûjûKê
ijR cù^Keò K[û ùjûA_ûe«òö aòbò^Ü _âKûe c«aý Gaõ aòKÌ iµKðùe @ûùfûP^û Ke«òö Gjû iaê Zûuê
gòLôaûùe iûjû~ý Keò[ûGö Gjò KûeY ù~ûMê ùgâYúKlùe kMZ Kû~ðýKê ù_âûiôûjòZ Keòaû GK Cc cû¤c
@ùUöG[ôùe MêeêZß_ì‰ð K[ûUò ùjCQò, _òfûUò ù~còZò kùe ùKak Pê_ ùjûA aiò ^ejò kMZ @ûùfûP^ûùe
@õgMâjY Keòaö ùi[ô _âZò ¤û^ ùaûö
@û_Y @û_Yu ùgâYúKlùe kMZ Kû~ðý KeûCQ«ò Kò? ùKCñ _âKûeùe KeûAQ«ò? Zû’ßûeû K’Y
ùjCQò?

10. | 9 |
4. _ûVý_êÉK ùjCQò gòLôaû _ûAñ iaêVê Cc Ciô!
cû¤còK Éeùe gòLôaû _ûAñ _ûVý_êÉK iaêVê cjß_ì‰ð iûcMâú ^êùjñö _âKéZùe Gjû GK cûMðgðòKû @ùUö
~ûjûKò @û_Yuê ùKCñ aòhd C_ùe @ûùfûK_ûZ Keòùa Zû’jû Pd^ Keòaû _ûAñ iûjû~ý Kùeö _ûVý_êÉK aýZúZ
gòlKcûù^ gòlY iûcMâú aýajûe Keòaû @ûagýK, _eúlûMûee C_KeY, PûUð, fûAùaâeúe _êÉK, LaeKûMR,
@bò]û^ Gaõ @^ýû^ý aòhdaÉê @û]ûeòZ _êÉK (aðcû^ _âPkòZ ùjC[ôaû AùfKþùUâû^òKè iûcMâú) e c¤ aýajûe
Keòaû @ûagýKZû ejòQòö ùMûÂú Gaõ _eòaûeeê _ûA[ôaû @^êbìZòKê c¤ Cc eìù_ gòlY Kû~ðýùe aýajûe
Keû~ûA _ûeòaö
@ûùc RûYòQê ù~, @û_Y GK[ûùe ijcZ ùjùa ^ûjóö KûeY _ûVý_êÉK G_eò GK iûcMâú, ~ûjûKê @û]ûe
Keò _eúlû ùjûA[ûGö Gjû iZý ^êùjñ Kò? Kò«ê @û_Y K’Y bûaêQ«ò, @ûMûcúò^e Rúa^ùe ùKak Gjû jó
aýajûeùe fûMòa^û @^ý Rò^òh aýajûe ùja? ùZùa ùKCñ[ô _ûAñ @û_Y _XÿûCQ«ò? ùKak _eúlû _ûAñ ^û’
Rúa^ _ûAñ c¤?
5. iùaðû_eò ùicûù^ ùjCQ«ò _òfû
Gjò icdùe, ùicûù^ aûfýûaiÚû ùghKeò ùK÷ùgûeûaiÚûùe @Q«òö ùicûù^ ^òRe _eòPde aòKûg
KeòaûKê Pûjû«ò Gaõ Zûue @ûcôi¹û^ _âZò @Zò Êûbòcû^ú @U«òö Zûu PZêü_ûgßð ê^ò@ûùe ~ûjûiaê Zûuê Leû_ ùaû]
jêG Zû C_ùe @iù«ûh aýq Ke«òö ùicûù^ Zûu iûwiû[ô cû^u _ûAñ _âZògîZòa¡ ö @^ýKêiûjû~ý Keòaû _ûAñ
^òRe Pò«û _âgð^ Ke«òö ^ìZ^ @ûjßû^ Gaõ @^êbìZò ù^aû_ûAñ ajêZ CiôûjòZ ùjûA[û«òö
_òfûcû^u Gjò lZûe aòKûg Keòaû òMùe @û_Y ùKCñð bìcòKû ù^A _ûeòùa?
@û_Y Gjò adie Kòùgûe Kòùgûeú cû^u ijòZ Kûc Keòaûùe ùKCñð ùKCñ @ûjßû^e i¹êLú^ ùjûAQ«ò?
ùicû^u ßûeû _Peû~ûA[ôaû _âgÜ C_ùe K’Y @û_Y ùKùa @ijûd cù^ KeòQ«ò Kò? (Gjûe @[ð
ùjCQò @û_Y RùY Cc gòlK @U«ò, ~ûjûKò _òfûcûù^ ~ûjû PûjêQ«ò Zûjû cêqbûùa Kjòaû _ûAñ iêù~ûM
ùCQ«òö)

11. | 10 |
@û_Y ùijò ^ìZ^ Gaõ ~êa gòlKcû^u _ûAñ K’Y _eûcgð ùùa? ù~Cñcûù^ _â[c Keò cû¤còK gòlûùe
@¤û_^û KeòaûKê ~ûCQ«ò?
@û_Y ~ò RùY ^ìZ^ gòlK @U«ò, ùZùa @û_Yu aeòÂ gòlKuê _Pûeò _ìeY Ke«êö Gjû @û_Yuê
_eaðú icdùe iûjû~ý Keò_ûùeö
6. gòlûùe _Qê@û[ôaû Gaõ c^Úe MZòùe gòLê[ôaû _òfûcûù^ bfbûùa gòLô_ûeòùa ùaûfò @ûgû Keû~ûA _ûeòa
^ûjóö
Gjû Gbkò GK ]ûeY, ~ûjû jêGZ ajêZ aWÿ ]eY lZòe KûeY @ùUö ~ò aògßaòýûkdùe KéZòZß jûif
Keò[ôaû _òfûuê aòfùe jk Keòaû _ûAñ Kêjû~ûG, ùZùa ùi ùiVûùe _Qê@û aû c^Úe jó iûaýÉ ùjaö ~ò icÉ
_âgûiK cû^uê iµì‰ððð IWÿò@ûùe Kûc KeòaûKê Kêjû~ûG, ùZùa @]ôKûõg _âgûiK c^Úe MZòùe gòLê[ôaû _òfû _eò
ùjûA[û«òö _âKéZ K[ûUò ùjCQò ù~, ~ò @ûùc aýqò _ûLùe [ôaû lZûKê ùLôaû ^ûjñò Gaõ aò_eúZ _ùl_
ù^aûùZùa, ùijò aýqòe lZòjó ùja Gaõ Zû’ C_ùe _Qê@û aû c^Úe ûM fûMò~òaö
RùY Mâûcûk Kòùgûe _ûLùe Pûh aû _gê_ûk^ aû _eòùage i´kKê Cc eìù_ aýajûe Keò_ûeòaûe
ajêZ @^êbìZò [ûA_ûùe Gaõ ùi ~ûjû RûYòQò Zjóùe ùi aòùghm ùjûA_ûùeö Gjò mû^Kê Kò_eò bûaùe @ûùc
@ûce gòlY Kû~ðý icdùe aýajûe Keò _ûeòaû ? CûjeY Êeì_ RùY gògê gâcòKe aýûajûeòK iûcMâú cû^ue
]ûeYû, aòmû^ aòhd _XÿûAaûùe ajêZ iêù~ûM @ûYò ùA[ûGö
iõùl_ùe Kjòùf, Gjò _òfû c^ÚeMûcú aû _Qê@û ^êj«ò Kò«ê @ûce gòlY aýaiÚû Zûuê Gbkò KeòùAQòö
Gjò cûMðgðòKû @û_Yuê GK c^ÚeMûcú gòlK ^ ùjaûKê iê^ò½òZ Keòaö
@û_Y @ûC ùKCñ iaê aògßûi / ]ûeYûKê ù~ûWÿòaûKê Pûjóùa Zû’jû ^òcÜùe ù~ûWÿò_ûe«òö
***********

12. | 11 |
PZê[ð @¤ûd
ùKCñcûù^ @ûce QûZâ @U«ò - ùK÷ùgûe cû^u iµKðùe
@ûùc ù~Cñ _âKûe ùgâYú Kl PûjêQê Zû’e GK éÁòùKûY Gùa @ûc _ûLùe @Qòö aògßûi Gaõ ]ûeYû iµKðùe
_âûe¸òK @ûùfûP^û Keû~ûAQòö ^òRe _òfûcû^uê Gaõ Zûue _éÂbìcòKê iûùw iûùw aêSòaû _ûAñ Gjû C_ûùd _ì‰ð ùjaö
@ûc _ûLùe ùKCñð _âKûe QûZâQûZâú @Q«ò ? Zûue _éÂbìcò K’Y? Zûue Pò«û]ûeû, Zûue @^êbìZò K’Y Gaõ Zû
ijòZ Zûue lZû ùKùZ? G aòhdùe @û_Yu cZûcZ GVûùe DùfäL Ke«ê-
ù~Cñ _òfûcû^u _ûAñ gòlY Kû~ðý KeêQê, ùicûù^ icûRe _Qê@ûaMð Z[û aòbò^Ü Éee @U«òö @ù^K aòhdùe
ùicûù^ aòbò^Ü lZû I @^êbìZò ù^A @ûiò[û«òö Zûu _âZò ^ýûd _âû^ KeòaûKê ùjùf,@ûcKê Zûue @ûagýKZû, Zûu
iûcûRòK aýaiÚûKê RûYò, Zûue aêSò_ûeòaû ÉeKê ~òaûe @Qòö Gjò @¤ûdùe Giaê aòhdaÉê C_ùe @ûùfûK_ûZ Keû~ûAQòö
1. @ûce i¦bðùe ùK÷ùgûeu iûcûRòK iÚòZò
@û_Y icûRùe ~ò iêaò]ûaûú aMð c¤ùe ^ûjû«ò, ùZùa ùK÷ùgûeûaiÚû adi GùZ ijR icd ^êùjñö
ù~Cñcû^u _ûAñ @ûùc Kûc KeêQê Gaõ ù~Cñcûù^ ieKûeú Gaõ ieKûeú iûjû~ý_âû¯ aòýûkdùe @¤d^ KeêQ«ò
ùi iaê QûZâ / QûZâú _âûdZü aòýûkd _âùag Kûkeê gòlûeê aôZ @Q«òö
@û_Yu @^êbìZò @^êiûùe @ûce _òfûcûù^ _ûeòaûeòK, ùMûÂúMZ Gaõ iûcûRòK ùlZâùe ùKCñ bkò KÁKe
_eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjCQ«ò?
^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû ùKûVeúùe Kòùgûe / Kòùgûeúu iÚòZò C_ùe ùKùZK aòhd _ûAùaö @ûce aògßûi
ejòQò ù~, ù~Cñ aòhdaÉê C_ùe _òfûcûù^ @ijûd cù^ KeêQ«ò ZûKê @û_Y ^ò½d PòjÜò _ûeòùaö
Gjò aòhdKê icû]û^ Keòaû iµKðùe @û_Yu cZûcZ K’Y @ùU? ùKûVeúe WÿûjûY _ûgßðùe ò@û~ûA[ôaû
iÚû^ùe ùfL«êö
1.1 _eòaûe Gaõ icûR iû]ûeYZü _~ðýû¯ Ciôûj _âû^ Keê ^ûjóö
ù~Cñ QûZâ/QûZâú @ûc aòýûkdKê @ûi«ò Zûuê Nùe ijù~ûM còkê[ûA_ûùe ^
còkê[ûA_ûùe c¤ö @]ôKûõg _eòaûe @û[ðòK i´k @bûaeê ^òR _òfûcû^uê
Cy gòlû MâjY Keòaûùe iûjû~ý Keò _ûe«ò ^ûjóö Z[û_ò _òfûcûù^ _ûV
_Xÿòaû _ûAñ Gaõ Zûue @bòbûaK cûù^ _ûV _XÿûAaûKê Pûjû«òö cû¤còK gòlû
iµì‰ð Kùf c¤ C{k baòhýZ aû PûKòeú còkòaûe ùKøYiò Mýûùeò ^ [ôaû
ùcûe _òfûcû^uê CiôûjòZ Keòaû _ûAñ
cêñ K’Y @ûC KòQò Keò _ûeòaò?

13. | 12 |
K[û Zûuê RYû [ûGö aéòMZ gòlû (@ûA.Uò i´§úd)Kê CûjeY eìù_ MâjY
Keû~ûA_ûùe (cû¤còK gòlûùeGjûe @aKûg KßPòZ ùLû~ûG)ö Pûeò@ûùWÿ
PûKòeúe Pûjòû _âûdZü ejòQòö ùfûKcûù^ Gjûe aòKÌ Pò«û Keê^ûjû«ò, ~ò
aò Zûuê PûKòeú Vûeê @]ôK bf aýaiÚû còùk, Zû’ iùß c¤ PûKòeúKê _i¦
Ke«òö cû¤còK gòlû_âû¯uê _âûdZü Kêjû~ûA[ûG ù~- “Zûu _ûAñ PûKòeú ^ûjó
aûùicûù^ PûKòeú _ûAaûe ù~ûMý ^êj«òö” ù~Cñcûù^ gc ùgâYú _ûiþ
KeòQ«ò ùicûù^ c¤ ùaùeûRMûe @U«ò, ùjùf “ZêcKê K’Y còkòa?”
1.2 ùK÷ùgûeûaiÚû iµKðùe adÄ cû^u Pò«û]ûeû -
aòùgh Keò adÄcûù^, Kòùgûeú/Kòùgûeu iµKðùe iòcúZ Pò«û Ke«òö
ùicûù^ @^êba Ke«ò ù~, Kòùgûe cû^uê iaðû Kû~ðýaýÉ eLôaû @ûagýK
@ùUö (aòùghKeò CùŸgý aòjú^ Kû~ðýKkû_ cû^uùe)ö @^ý_lùe
ùicûù^ @iêaò]ûùe _Wÿò~òùaö Kòùgûe/Kòùgûeú cû^ue ùKùZK aòùgh
MêYùjCQò– cCR Keòaû, ak ùLûAaû aû aò__ì‰ð ûdòZß ù^aû AZýûòö
_âKéZùe Gcû^uê ^KeûcôK éÁòùe ^ ùLô Zûue cjßßKê aêSòaû @ûagýKö
@û_Y Kjò _ûeòùa Kò, KûjóKò? ~ò adÄcûù^ Zûue aûÉaòK ù~ûMýZû,
eêPò, _âZòbû MêWÿòKê aêSòùa Gaõ cû^ýZû ùùa, ijù~ûM Keòùa, ùZùa
Gjû Kòùgûe/Kòùgûeú cû^ue gòLôaûùe @Zý« iûjû~ý Keòaö
cêñ ùcûe _òfûcû^u _ûAñ Kò_eò
iù´^gúk ùjûA_ûeòaò?
1.3 baòhýZ iµKðùe ÆÁZûe @bûa
Kòùgûe/Kòùgûeú cû^u ijòZ @ûùfûP^û Keò RYû _WÿòQò ù~, @]ôKûõg
baòhýZ _Xÿû iµKðùe ÆÁ ^êj«òö _ûV_Xÿû Gaõ baòhýZ MV^ _ûAñ K’Y
PûjêQ«ò Zû iµKðùe c¤ ÆÁ ^êj«òö Gjû ÊbûaòK @ùU, KûeY Zûu _ûAñ
ùKøYiò _eûcgð (counseling) aýaiÚû KQò ^ûjóö ~ûjûßûeû ùicûù^
baòhýZ iµKðùe iù¦j bòZùe ejòQ«òö Zûue _òZûcûZû/@bòbûaK cûù^
c¤ _eûcgðùe RWÿòZ ùjaûe @ûagýKZû ejòQò, ùjùf ^òKU baòhýZùe
c¤ Gjû ùjûA_ûeòaûbkò fûMê ^ûjóö Gjûe _eòYûc Êeì_, _eòùghùe _òfû
@ûagýKZûKê aò^û aêSò aòhd aûQò ù^A[ûG, ù~_eò Kò Kkû (Arts) aû
aòmû^ (Science)ö Gjû c¤ VòKþ ù~, ùagò ^´e eLô[ôaû _òfûuê @Mâû]ôKûe
bòòùe aQû~ûA[ûG,ùKCñ[ôùe Kò _òfûe eêPò @Qò ZûKê aòPûe Keû~ûG ^ûjóö
G[ô_ûAñ @]ôKûõg cû¤còK Éee _òfû ijRùe Gjò aòhdRûfùe Q¦ò ùjûA
~û’«ò aû Pûjñê^[ôaû aòhd _XÿòaûKê aû¤ jê@«òö Gjû ijòZ GK[û c¤ iZý
ù~, ùiVûùe Zûu _ûAñ _âKéZ _ûVýKâc aû C_ûùd gòlY Kû~ðý ijòZ
iûcòf ùjaû _ûAñ ~ù[Á iêù~ûM ^ûjóö
ùcûe _òfûcû^u baòhýZ C{k ùjaû
_ûAñ cêñ _òfûuê Kò_eò iûjû~ý Keò
_ûeòaò?

14. | 13 |
1.4 aûkòKû cûù^ aòùgh KÁûdK iciýûe i¹êLú^ jê@«òö
Kò_eò gòlû MâjY Keòùa? ùKCñVò gòlû MâjY Keòùa? aòhd aû ùKûið ù^aû
òMùe aûkòKûu C_ùe _eòaûee ajêZ Pû_ _Wÿò[ûGö ùKCñUû VòKþ
Keò_ûeòa Zûjûe Zêk^û Keû~ûG, Äêf Vûeê ìeZû, Nùe Kûc Keòaû, iêelòZ
ejòaû òMùe Gaõ ùKùZKûõgùe Zû’e gòlY Ée aòhdùe c¤Sò@UòKê
_eòaûee ^ò‰ðdKê PìWÿû« eìù_ MâjY KeòaûKê _Wÿò[ûGö @bòbûaKcûù^ Zûu
Sò@e aûjûNe K[û Gjò icdeê Pò«û Keòaû @ûe¸ Keòò@«òö aûkòKûcû^u
aòaûj aûkK @ù_lû gúNâ ùjûA~ûGö @ù^Kûõgùe Zû’e _i¦Kê MêeêZß ^
ùA _eòaûe aMðu _i¦ @^êiûùe iò¡û« Keû~ûA[ûGö @ûc icûRùe
aûkK Gaõ _êeêh cûù^ Sò@ cû^uê KUûl Keòaû @ûC GK NUYû @ùUö
Gjòiaê KûeYeê ajêZ Kcþ iõLýK aûkòKû cû¤còK gòlû MâjY Keò[û«òö Gjò
_âKâòdûùe @ûùc icùÉ-@ûc icûR Gaõ ùg aûkòKûcû^u @«^òðjòZ cjZþ
MêYKê jeûA aiêQêö
RùY gòlK bûaùe cêñ aûkòKû cû^u
iûjû~ý _ûAñ K’Y Keò _ûeòaò?
1.5 @]ûeê _ûV QûWÿòaû jûe iaðû]ôK @ùUö
Gjòbkò @ù^K KûeYeê cû¤còK Éeùe _òfûcûù^ @]ûeê _ûV QûWÿÿòaû jûe
iaðû]ôK ùjûA~ûAQòö @û_Yu @kùe @]ûeê _ûV QûWÿò[ôaû _òfûu iõLýûe
jûe ùKùZ?
@û_Yu @kùe ùKCñ KûeYeê @]ûeê _ûV QûWÿê[ôaû _òfûu iõLýû iaêVê
@]ôK?
_ûUò Rò^òh ~ûjûe ijûdZûùe cêñ
ùcûe aòýûkd Gaõ ùcûe @ke
cû¤còK Éeùe [ôaû _òfûcû^ue
@]ûeê _ûV QûWÿòaû jûe jâûi Keò
_ûeòaòö
2. Kòùgûe–Kòùgûeúu K’Y _i¦ @ùU?
@ûce icêûd R^iõLýûùe Kòùgûe-Kòùgûeú cû^u iõLýûe @^ê_ûZ iaðû]ôK @ùUö Z[û_ò c¤ Zûue
ù~ùZ @ûagýKZû ejòQò, ùiZòKò ic[ð^ aû ijù~ûM Zûuê còkê ^ûjóö _eaðú icdùe ò@û~ûA[ôaû aòbò^Ü K[ûaÉê
C_ùe @^ê¤û^ Ke«ê, G[ôc¤eê @û_Y ùKCñ[ôùe ijcZ @U«ò? RùY gòlK bûaùe, Gjû iµKðùe @û_Yu
^òRÊ Pò«û]ûeû K’Y @ùU? @û_Yu Kû~ðý _ûAñð Gjò iaêe CùŸgý K’Y @ùU?
2.1 Kòùgûe/Kòùgûeú cûù^ Zûue _i¦ Gaõ ^û_i¦ C_ùe éXÿ ej«ò Gaõ G[ô_ûAñ bdue/aò__ì‰ð
_ùl_ ù^aûKê _âÉêZ [û«òö
Gcûù^ Rúa^e bûa_âaY @aiÚûùe [û«òö @]ôKûõg Kòùgûe-Kòùgûeú éXÿ eìù_ ^òRe _i¦ aû ^û_i¦ C_iÚû_^
Keò[û«òö ~ûjû [ùe c^ùe bûaò ^ò@«ò, ZûKê jûif Keòaû _ûAñ KVò^ _eòiÚòZòKêéXÿZûe ij iûc^û KeòaûKê _âÉêZ [û@û«òö
ùicûù^ ~ûjû Éòe Ke«ò ZûjûKê _ì‰ð Keòaû _ûAñfûMò _Xÿ«òö G[ô_ûAñ icd I LûýKê LûZòe Ke«ò ^ûjóö Gjû G_eò GK adi
@ùU ù~Cñ icdùe ùicûù^ ~ûjû aòKûg KeòaûKê Pûjû«ò Zûjû MêeêZß_ì‰ð I aòùgh ùKøgk_ì‰ð bûaùe Keò[û«òö
Kòùgûe/Kòùgûeú cûù^ ~ûjû [ùe c^ùe bûaò ^ò@«ò ZûKê jûif Keòaû _ûAñ _ì‰ð gqò _âùdûM Keòaûe iûc[ðý eLôaû
iùw iùw aò__ì‰ð _eòiÚòZòe cêKûaòfû KeòaûKê _âÉêZ ùjûA~û«òö G_eòKò ùKùa ùKùa cêLðZû_ì‰ð iûji c¤ Keò ai«òö

15. | 14 |
(icd icdùe _eòYûc iµKðùe Pò«û ^Keò @ûe¸eê ùgh _~ðý« Kû~ðý Ke«ò)ö GVûùe adÄcû^u aòùaK Gaõ
aê¡òcû_ì‰ð _eûcgð Zûue @Zý« iûjû~ý Keò_ûùeö
RùY gòlK bûaùe @ûc _ûAñ Kòùgûe/Kòùgûeúu Gjò MêYe cûù^ K’Y? @ûcKê ^ò½òZ eìù_ K’Y Keòaû @ûagýK
Gaõ K’Y Keòaû ^ûjó, ùi aòhdùe @û_Yu cZ ùfL«êö
2.2 a§êZû Gaõ iûwiû[ô
aðcû^ ùicûù^ ùQûU aûkK ^êj«ò,Gjò adi KòùgûeûaiÚûKê KÁKe KeòòGö ùicûù^ ùQûU _òfûu ijòZ iûcòf
ùjûA _ûeòùa ^ûjó Gaõ adÄ cû^u _ûAñ ùicûù^ aðcû^ c¤ ùQûU _òfû @U«òö Gjò iaê KûeYeê ùicûù^ ^òRe
icadÄ iûwiû[ô ij ^òR ê^ò@ñûùe ej«òö Gjò icdùe Zû’u C_ùe ^òRe iûw iû[ôcû^ue Mbúe _âbûa _Wÿò[ûG
(Z´ûLê ùia^ ùjC aû _Xÿòaûùe _eògâc ùjC, _eòaûee Zêk^ûùe iûwcû^u _âbûa ùagú _Wÿò[ûGö)
Gjò icdùe iû iaðû N^ò a§êZû aû mûZòKêUê´ bûa^û _eÆe c¤ùe iéÁò ùjaû I _eÆe êüL iêLùe bûMò
ùjaûe ùLôaûKê còùkö ^òRe iûwiû[ôu Vûeê Gcûù^ ajêZ KQò gòLô[û«ò, ù~_eò - ^ò¿ò ù^aû, ijù~ûM Keòaû, kMZ
bûùa Kûc Keòaû Gaõ ù^ZéZß ù^aû AZýûòö aòKÌ Pd^ Kkû icdùe icadÄ iû[ôcû^u Pû_ iû]ûeYbûaùe _âbûa
_KûA [ûGö
adÄcû^uê Gjû aêSòaû eKûe ù~, ùicûù^ iù´^gúk ùjaû CPòZö C_~êq _eûcgð ò@«ê Gaõ Kòùgûe-
Kòùgûeú cû^uê Zûue cûMð ^ò¡ðûeY Keòaûùe Êû]ú^Zû ò@«êö
RùY gòlK bûaùe KòùgûeûaiÚûe Gjò MêYMêWÿòKê @ûc _ûAñ K’Y cûù^ eLêQò? Gjûe _âbûa ùKCñeìù_ _Wÿò[ûG?
Kòùgûe/Kòùgûeúu gòlY _âKâòdû ijòZ GjûKê ùKCñ eì_ùe ù~ûWÿû~ûA _ûeòa G aòhdùe @û_Yu cZ K’Y?
2.3 @ûKûõlû, KÌ^û Gaõ baòhýZKê ùLôaû
Gjû G_eò GK adi, ~ûjûKò ùicû^uê KÌ^û aòkûiú Keò[ûGö Gjò icdùe baòhýZ iµKðùe iêù^fú Ê_Ü ùLôaû
@Zò iû]ûeY K[û @ùUö Kòùgûe/Kòùgûeú cûù^ iaðû KûÌ^òK ê^ò@ñû bòZùe ej«ò Gaõ ZûKê iûKûe Keòaû _ûAñ iaðû
bûaê[û«òö aòùghKeò ùicûù^ ^òRKê GK @ûgðaýqòZß eìù_ eL«òö
Gjò icdùe, ùicûù^ ^òùR ùKøYiò GK bûa^ûùe iaðû c{ò ejò[û«ò, ~[û ùKcòZò ùLû~ûCQ«ò? Gjû iµKðùe
RûYòaû _ûAñ Zûue ajêZ Azû jêGö ùicûù^ @û]ê^òK ùagbìhû MâjY KeòaûKê Pûjû«òö Kòùgûe/Kòùgûeú ^òRKê ù~Cñ eì_ùe
aòKûg KeòaûKê Pûjû«ò aû ùjaûKê Pûjû«ò, aòùgh Keò ùijò MêY aû ùKøgkKê jûif Keòaû_ûAñ _âûY_ùY ùPÁû Ke«òö
ùicûù^ ^òRe _âgõiû gêYòaûKê ajêZ @ûMâj Ke«ò Gaõ aùdûùRýÂu _ûLùe ^òRe MêY, ùMøea _âgð^ KeòaûKê Pûjñû«òö
RùY gòlK bûaùe Zûu ijòZ Kûc Keòaûùe, Gjò K[ûe K’Y KòQòò _âbûa _Wÿòa Kò?

16. | 15 |
2.5 iûcûRòKeY
@û_Ycûù^ RûY«ò ù~, aðcû^ icdùe fòw ùa÷hcýZû Zúaâ eì_ ]ûeY KeòQòö fòwMZ bìcòKû Kòùgûe/Kòùgûeúu
C_ùe ^ýÉ Keû~ûAQòö _ê@, Sò@ bòZùe [ôaû ùbbûaùe Sò@cû^uê aòùgh @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjaûKê _WÿêQò Gaõ
ZûuVûeê iõ~c aýajûe @gû Keû~ûCQò, (ù~_eò– Kcþ K[û Kj, ZêcKê @^ý _eòaûeKê ~òaûe @Qò, NùeûA Kû~ðý Kkû_)
AZýûòö @^ý _lùe _ê@cû^uê cêLýZü iûjiú, ù_øeêhZß _âgð^ C_ùe ù~ûe ò@û~ûCQò, (Kû¦òaû aû gû« bûa _âgð^ ^
Keòaû AZýûò)ö
_eòaûe, _eòaûee _ûeµeòK _â[û Gaõ ùMûÂúKê aêSòaû _ûAñ c¤ Kòùgûe/Kòùgûeú cû^uê @aMZ Keû~òaû CPòZö
iûcûRòK _â[û Kò_eò Kû~ðý KeêQò? G[ô_ûAñ Kò_eò aýajûe Keòaû Gaõ Kò_eòò Pkòaû? ùicû^uê _ìeû_ìeò bûaùe aòbò^Ü
iûcûRòK iµKð _âZò iùPZ^ Keû~òaû CPòZþö Gjò _ûeÆeòK i´§ ijòZ Zûuê @ûùc Kò_eò ù~ûWÿò _ûeòaû?
Gjò icdùe Kòùgûe/Kòùgûeú cûù^ aýajûeùe (cû^aòK cìfýùaû]) @ù^K _âKûe ùa÷hcýZû ùLûA[û«òö
ùicûù^ icûRùe (aýajûeùe) ùbbûa Gaõ _l_ûZòZûe (aMð, RûZò, fòw @ûò) i¹êLú^ ùjûA[û«òö icûR Vûeê jó
ùicûù^ iµâûd Gaõ RûZòMZ, ]^ú-Meòa ùbbûa gòLô[û«òö @ù^K icdùe aùdûùRý cû^u ijòZ Êû]ú^ bûaùe
K[ûaûðû ùjaûKê ilc jê@«ò ^ûjóö Gjû ùicû^u Rúa^ _ûAñ êüLûdK, jû^úKûeK ùjûA[ûGö
RùY gòlK Gaõ ûdòZßiµ^Ü aùdûùRýÂ aýqò eìù_, icûRe _âPkòZ aòùeû]ûbûa _âKâòdûùe @û_Y Zûuê Kò_eò
iûjû~ý Keò_ûeòùa? @û_Yu @^êbìZòe NUYûKê @û_Y G[ô ij iûcòf Keò _ûeòùaö
2.6 aòKÌ Pd^ (_i¦)
Kòùgûe @aiÚûùe _âûdZü _âùZýK ò^ @ù^K _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjaûKê _Wÿò[ûG, aòùgh Keò ù~ùZùaùk
ùicûù^ Neê aûjûeKê _û KûXÿò[û«ò, ùiùZùaùk Ne ùfûKu ijòZ ~êqò ZKð @ûe¸ ùjûA~ûG, K’Y CPòZ K’Y @^êPòZ?
AùdûùRýÂ cûù^ Zûu _eûcgðKê MâjY Keòaû _ûAñ ù~ûe ùA[û«òö Kòùgûe/Kòùgûeúu aýqòMZ eêPò C_ùe icûR jÉùl_
Keò ak_ìaðK ÊúKéZò @ûûd Keò[ûGö (ù~_eò – icùÉ aûYòRý (commerce) _XÿêQ«ò, ùZùa Zêùc c¤ aûYòRý _Xÿòaû
CPòZ)ö
RùY aýqòe Rúa^ Kûkùe ùK÷ùgûeûaiÚû GK Êûbòcû^e @aiÚû eì_ùe ùLû~ûA[ûGö ^òRe _òfûuê Kò_eò Gjò
iõgdûKêk _eòiÚòZò ijòZ Kû~ðý^òaðûj Keòaû òMùe iûjû~ý Keòùa?
@û_Yu ùgâYúKl _âKâòdû _òfûcû^u Éeùe aòKÌ Pd^ Keò ZûKê iêMVòZ Keò _ûeêQò Kò? ~ûjû aûÉaùe Zûu
C_ùe _âbûa _KûAaö
2.7 Kòùgûe/Kòùgûeú @ù^K @^êbìZò ù^A @ûiò[û«òö
Kòùgûe/Kòùgûeú cû^u gqò, Kû~ðýKkû_, eêPò ^û^û _âKûee ùfûKu ijòZ còkûcògû, aòòbò^Ü _âKûe Kû~ðý ~ûjû
ùicûù^ Nùe aû ùlZùe Keò[û«ò aû ù~CñVûùe Kû~ðý Ke«ò aû ù~CñiÚû^Kê ùicûù^ ~òaû @ûiòaû Ke«ò AZýûòZûuê Mbúe
@^êbìZò ùA[ûGö GiaêKê ùicûù^ aòýûkdKê ù^A @ûiò[û«òö @ù^K _âKûe iciýûe i¹êLú^ ùjûAQ«ò I ^òùR Zûe
icû]û^ _^Úû c¤ ùLûRòQ«òö aòbò^Ü ùfûKu ijòZ cògòQ«ò Gaõ Zûuê aêSòQ«òö @ù^K _âKûe aòhdaÉê ZKð, @ûùfûP^û, _i¦
^û_i¦, KòG Gaõ K’Y Zûu _ûAñ bf @ùU Gaõ K’Y bf ^êùjñ Giaêe @^êbìZò ù^AQ«òö ùKùZK aòhdùe ^òùR aòPûe
Keò _ùl_ c¤ ù^AQ«òö

17. | 16 |
@û_Yu _òfûu _ûAñ Pò«ûKe«ê Gaõ ùicûù^ ùKCñ iaê @^êbìZò ù^A aòýûkdKê @ûiòQ«ò Zûjûe ZûfòKû Ke«êö
Giaê @^êbìZò ZûKê gòlY _âKâòdûùe i¹òkòZ Keòaû_ûAñ GK cRaêZ @û]ûe C_f² KeûA [ûGö ~ûjûe @býûi @ûùc
@ûce ùgâYú Klùe KeûAaûKê Pûjêñ@Qêö
@û_Y @û_Yu _òfûcû^ue Gjò Mbúe @^êbìZòe ùKCñ _âKûee aýajûe Keòùa?
Kòùgûe/Kòùgûeúcûù^ Kò_eò gòLô[û«ò?
Kòùgûe/Kòùgûeú cûù^ Kò_eò gòL«ò? C_ùe ùjûA[ôaû @ûùfûP^ûe ùKùZK iûeccð Gjò bûMùe ò@û~ûAQòö
ùQûU _òfûcûù^ ù~_eò gòLô[û«ò, ùi_eò ùK÷ùgûecûù^ c¤ Cc eìù_ gòLô_ûeòùa ~ò Zûuê Zûue _i¦ cêZûaK
gòLû~ûGö gòlYeflý Zûu eêPò ajòbðêZ ùjûA[ôùf, gòlYKê ^ò½òZ Keòaû _ûAñ gòlYKû~ðýùe @û_Yuê ÊZª C_ûd, _ýûùKR,
iûcMâúe aýajûe Keòaû @ûagýK ùjaö @ûùc @ûgû Keê@Qê ù~, Gjò cûMðgðòKû @û_Yu aêSò _ûeòaû bkò Gaõ GjûKê
@býûiùe _eòYZ Keòaû _ûAñ @û_Yuê iûjû~ý Keòaö
Zûue ÊûbûaòK @ûPeYKê @û]ûe Keò KòQòUû ùKøgk Kòùgûe/Kòùgûeúuê gòLôaûùe iûjû~ý Keò[ûG ~[û – aqéZû
_âZòù~ûMòZû, _âiwKê aòÉûeòZ Keòaû, @ù^ßhY Keòaû, (ùKøYiò aòhdaÉê C_ùe ù~ùZ i¸a _âgÜ _Pûeòaû, ~[û-
Rò^òh_Zâ, NUYû, _âZýlbûùa ùLô[ôaû NUYû aû iZýZû, AZýûò) iûwiû[ô ijòZ gòLôaûe iêù~ûM Gaõ Zûu bòZùe [ôaû
@ù^K _âKûe @^êbìZòe @ûû^ _âû^e iêù~ûMö
_âû[còK Éeùe @ûùc gòLô_ûeòaû _ûAñ @Zò cûZâûùe @býûi KeûA[ûCñ, Kò«ê Gjò Éeùe ^òùR _Xÿòaû iùw iùw
@býûi Keòaû aòùgh MêeêZß_ì‰ð @ùUö (adÄu _ûAñ @býûi Kû~ðý Kcþ Keû~ûA_ûùe Gaõ ùicûù^ gòLôaûe aòbò^Ü ùg÷kú /
_âYûkú Pûjû«ò, ~ûjûKê @û]ûe Keò ùicûù^ ^òùR gòLô _ûe«ò)ö
Kòùgûe/Kòùgûeú cû^uê ùgâYúKlùe Kò_eò ùLôùa Gaõ Zûu ijòZ Kò_eò aýajûe Keòùa –
Zûue Zêk^û Keòaû CPòZ ^êùjñ aeõ ùicûù^ ù~_eò @Q«ò ùi_eò bûaùe ùL«êö ù~ùZùaùk _~ðý« MYòZ
gòlY Kû~ðýùe ùLk iµKðòZ CûjeY, _âgÜ Gaõ ùLkKê gòlY _¡Zò bûùa iõ_éqò Keû ^~ûAQò ùiùZùak _~ðý«
_òfûcûù^ MYòZ _âZò @ûMâj eLô ^ _ûe«òö
ùKùZK _òfû icÉ aòhdùe bf @U«òö ùKùZK @ûgðaûú @U«ò, ùKùZK iéR^gúk @U«ò (ùfLôaû, PòZâ @ûuòaû
AZýûò), ùKùZK Pê_þ Pû_ ej«ò, ùKùZK ajêZ K[û Kêj«ò, ùKùZK aêSò aòPûeò Ke«ò, ùKùZK @iû]ûeY
@U«ò, ùKùZK ûûMòeò aû @eûRKZû Pûjû«ò) –G[ô_ûAñ icûR, Ne Gaõ aòýûkd ûdú @ùUö
RùY gòlK eìù_, @ûùc @ûce _òfûcû^u _ûLùe [ôaû aýû_K aòaò]ZûKê Kò_eò _eòPûk^û Keòaû @ûagýK?

18. | 17 |
3. ùK÷ùgûeûaiÚûùe ùaû] gqòe aòKûg
ùaû]gqò g±e iµKð cû^iòK aû Pò«ûKeòaû lZû C_ùe @û]ûeòZ @ùUö ùaû]gqò lZû Gaõ Ée adi
@^êiûùe _eòað^ ùjûA Pûfò[ûGö ù~_eò ùQûU _òfû aWÿ ùjûA[ûG, ùi ^ìZ^ lZû jûif Keò[ûGö ùi ùi_eò KòQò
Keò_ûùe ~ûjûKò _â[ùc Keò _ûeê^[ôfûö Rúa^e Gjò icdùe cjß_ì‰ð _eòað^ ùjûA[ûG – (@ûùc aògßûi KeêQê ù~,
@û_Y Gjûe MêeêZß Gaõ MêXÿZß aêSò_ûeòùa)ö
ùK÷ùgûe cû^u lZû/_ûewcZû aXÿòaû, KÌ^û aòkûiú ùjaûùe aûÉaòK/VòK iìP^û _âZò ¤û^ ùaûö
VòK, _eòÃûe eìù_ iìP^û _âû^e ùKøgk @af´^ Keòaûö
[eKùe ùMûUòG iciýûe @ù^K i¸ûaý icû]û^ C_ùe aòPûe Keòaûö ùK÷ùgûecûù^ GKû iùw êAeê @]ôK
_âKûe Kû~ðý cû^iòK iêiÚZû ij Keò_ûeò«òö CûjeY Êeì_ - ùKøYiò iÚû^Kê ~òaû _ûAñ GKû iwùe MZò, ìeZû
Gaõ icdKê @ûLô@ûMùe eLô ù~ûR^û Ke«òö
ùicûù^ ^òRe aýajûe @^êiûùe @^ýe aýajûeùe Kòbkò _âZòKâòdû ùjûA_ûùe a‰ð^û Keò _ûe«òö ùicûù^ ^òùR,
@^ý aýqò Gaõ ^òRe ê^ò@û iµKðùe [ôaû i´§Kê Pò«û Keòaûùe ilc @U«òö
^òR ßûeû Gaõ RUòk iciýû C_ùe ~êqò~êq _eòiÚòZòe i¸ûa^û icìjKê KÌ^û Keò _ûe«òö CûjeY Êeì_ -
Zûu _ûAñ KùfR aû aýaiûdeKò Kò aòKÌ @Qòò Zûjû @^êcû^ Keò_ûe«òö Gjû Cy aòýûkdùe ùKùZ bf
_Xÿê[ôaû C_ùe ^òbðe Kùeö
iìP^û C_ùe @]ôK ¤û^ ùaû Gaõ flý_âû¯ò _ûAñ eKûe ùjC[ôaû Pûjòû VòKþ eìù_ MâjY Keòaûö
Pò«û gqòKê aòÉéZ eìù_ CþRúaòZ Keòaû, iciýû icû]û^ _ûAñ @bò^a eY^úZòe ^ìZ^ @«ðéÁò @ûYòaûö ùicûù^
ùQûU _òfûe icd Zêk^ûùe @]ôK iûa]û^Zûe ijòZ _û[ðKê iµì‰ð _eLô ù^A[û«òö aòbò^Ü iûcMâú ijòZ Kû~ðýKeò,
Zûuê _êvû^ê_êv eìù_ gòLôaûe iûjû~ý còkò[ûGö aòýûkdùe C_f² iûcMâúe aýajûe ùicûù^ bfbûaùe Keò
_ûe«òö
^òùR ]û~ðý Keò[ôaû ^òdcKê bf bûùa aêSò_ûe«òö Cc ZûeL Keò _ûe«ò, cìfýûd^ Gaõ bûa^ûKê _ê^ü
cûMðgð^ Keò_ûe«òòö
Gjò icdùe ijRùe mû^ ùKøgke aé¡ò, _âùdûM ùjûA[ûGöGaõ ùicû^ue ~êqò~êq eìù_ bûaò, ùLûRò aûjûe
Keòaû cZûcZ ùaûe aû ^ ùaûe lZû ejòQòö ùicûù^ ùMûUòG K[ûe iûlý_âcûY ù^A VòKþ aû bêf _eúlû
Keò _ûe«òö aòùeû]ûcôK K[û _Qùe @iêaò]û @^êba Ke«ò, ù~_eòKò, “^ýûd ^òKUùe icÉ ùfûK icû^ @U«ò”
Kò«ê aûÉaZû ùjCQò ù~ Meòacû^u Zêk^ûùe ù~Cñ cû^u _ûLùe @]ôK _Aiû @Qò, ùicû^u _ûAñ bò^Ü _âKûe
aýaiÚû [ôaû @^êba Ke«òö
baòhýZ _eòað^ iµKðùe Pò«ûKeòaûKê ùicûù^ ilc @U«òö CûjeY Êeì_ aðcû^e a§êZß jêGZ baòhýZùe
^ejò_ûùe Zû’jû @^êcû^ Keò_ûe«òö
ùK÷ùgûe @aiÚûùe ùjC[ôaû aýû_K _eòað^ RûYòaû _ûAñ, ^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû ZûfòKû iûjû~ý Keò_ûùeö GVûùe
adi @^êiûùe Z[ý _âû^ Keû~ûAQòö ò@û~ûA[ôaû aòaeYúijòZ @û_Yu _òfûcû^uê cògûA ùL«êö

19. | 18 |
ùK÷ùgûeûaiÚûùe ùaû]McýZûe aòKûg
@ûý ùK÷ùgûeûaiÚû
10-13 ahð
c¤ ùK÷ùgûeûaiÚû
13-15 ahð
@«òc ùK÷ùgûeûaiÚû
15-18 ahð
_òfûcû^ue ùaû]McýZû gqò-
~[û~[ Pò«û, Êûbòcû^ (ùKak
^òR éÁòùKûYeêPò«ûKeòaû) Gaõ
@ûùaM_ì‰ð aýajûeö
Zûu bòZùe Pò«ûe _eòie
iúcòZ @ùUö ù~_eòKò, cògûAaû,
ù`Wÿòaû, Kâc eLôaû, eì_û«eúZ
Keòaû @ûò Kû~ðý iµûòZ
Keò_ûe«òö ù~ùZùaùk aÉê,
NUYû Qaò @ûò [ûG,
ùiùZùaùk ùicûù^ ZûKê aêSò
_ûe«ò I _Xÿò_ûe«òö
cêLýZü Zûue aýqòMZ I
aòýûkd Rúa^ C_ùe bûaûcôK
Pò«ûgqòe aé¡ò _ûA[ûGö Gjû
aýqòMZ aû aòýûkd Gaõ Nee
iiýcû^u C_ùe ùK¦âòZ
ùjûA[ûGö (Gjò Pò«^gqò -
_âiw PòZâ aû NUYû ^òR
@ûLô@ûMùe ^[ôùf c¤ Kû~ðý
Keò[ûG)ö
Rúa^ ijòZ RWÿòZ aòbò^Ü _âiw
C_ùe ^òRe cZûcZ ò@«òö
ù~_eò – ùKCñ ùLk ùLkòaû
C_~êq @ùU? ùKCñ cû^u ij
cògòaû @]ôK bf @ùU?
aýqòMZ gûeòeúK cû]ÿê~ðýZû _ûAñ
K’Y C_~êq @ùU? cû aû_ûu
ßûeû Zò@ûeò ùKCñ ^òdccû^
Gjò adie ùK÷ùgûe cû^uVûùe
RUòk Pò«ûe @býûi Gaõ KòQò
@^êbìZò [ûGö
Zûue _êaðû^êbìZò @]ôK ûgð^òK
Z[ý, baòhýZ Pò«ûKê i¹òkòZ
Keò[ûGö
Gjò adie ùK÷ùgûecûù^ @]ôK
_âgÜ Ke«ò, @]ôK aòùgähY Ke«ò,
^òR _ûAñ ù^÷ZòK @ûPeY aò]ô
@ûe¸ Ke«òö
aòbò^Ü _âKûe C_ûd Pò«û Ke«ò
Gaõ ^òRe ùa÷gòÁZû _âgð^
KeòaûKê @ûe¸ Ke«òö
ùK÷ùgûecûù^ Zûu baòhýZ flý
iµKðùe Pò«û KeòaûKê @ûe¸ Keò
ò@«òö
ù~ûR^û Zò@ûeò Keòaû I G
òMùe @ù^K K[û Pò«û Ke«òö
iûwcû^u ijòZ N^òÁ iµKð,
iûwe _âbûa @ûe¸ ùjûA~ûG
(ùKùZK Rò^òh iµKðùe ù~ûR^û
KeòaûKê fûMò~û«ò, ù~_eò- Kûjû
ijòZ N^ò a§êZß eLôaû. . . .)
gûeòeúK cû]ê~ðýZû _âgð^ G
icdùe @]ôK aé¡ò _ûA[ûGö
aòùgh Keò iûwiû[ôue K[ûùe
_âbûaòZ ùjûA[û«òö
ùK÷ùgûecû^u Pò«û gqò @]ôK
MV^cìkK ùjûA[ûG ù~_eòKò
^ýûd, AZòjûi, eûR^úZò,
ùgbqò AZýûòö
MêeêZß_ì‰ð aòhd Gaõ Pò«û C_ùe
@]ôK @ûgðaûú Pò«û Keòaû
@ûe¸ Keòò@«òö
aòùeû]ûcôK cZûcZ C_ùe
@ijò¾êZû _âKûg Keò ~êqò Ke«òö
ùK÷ùgûe i´§úd ^ò¿ò C_ùe
cZûcZKê ùK¦âúbìZ Ke«òö
Ê iµKðKê @]ôK _i¦ Ke«ò -
@^ý iû[ôKê Kcþ MêeêZß ò@«òö
icûRùe ^òRe MêeêZß_ì‰ð bìcòKû
aòhdùe Pò«û Keò[û«òö
^òR aýqòZßKê éXÿ eìù_ _eò_âKûg
KeòaûKê MêeêZß ò@«òö
gûeòeúK cû]ê~ðýZû _âgð^
@ù_lûKéZ Kcþ Ke«òö
aðcû^ ùicûù^ Keê[ôaû
aýajûe iêìe _âiûeú ùja Zûjû
aêSò_ûe«òö ÊûiÚý i´§úd aû _òfû
R^à Keòaûe ù~ûR^û i´§ùe,
Kc adiùe aòaûj KeòaûKê [ôaû
aûkòKûcû^u _ûAñ Gjû RûYòaû
Reêeú . . (Gjû aòùgh Keò
bûeZúdcû^ueiciýû @ùUö
@û_Y K’Y bûaêQ«ò?)

20. | 19 |
_eòað^ Keû~ûA_ûeòa?
aòýûkd Kû~ðýùe ùicûù^
iað_â[ùc ZKð _âgð^ Ke«òö
@]ôKûe Gaõ icûRe
aòbò^Ücû^K C_ùe _âgÜ Keò[û«òö
iûwiû[ôu K[ûùe aòùgh bûùa
_âbûaòZ jê@«òö
@ûC K’Y iaê ùK÷ùgûeûaiÚû _ûAñ iKeûcôK Gaõ Cc ùaû]McýZûe aòKûg òMùe iêù~ûM ùa?
ùK÷ùgûeu aòKûg Kò_eò ùja Gaõ Kò_eò aXÿòùa? C_ùe ò@û~ûA[ôaû ZûfòKûKê @û]ûe Keò @û_Y _eûcgð _âû^
Keò_ûeòùaö Zûue iKûeûcôK Pò«^ lZûKê aé¡ò Keòaû _ûAñ ùKùZK aò¦ê ^òcÜùe iûcòf KeûMfû –
aðcû^e NUYû C_ùe @û]ûeòZ ^ìZ^ Pò«û]ûeû, cZûcZ @ûò ù~Cñ[ôùe ùK÷ùgûecûù^ @ûMâj _âKûg Ke«ò ùi_eò
aòhd, _âiw, _âùdûM Keòaû _ûAñ CiôûjòZ Ke«êö
Êû]ú^ bûaùe Pò«ûKeòaû Gaõ aòPûe]ûeûKê _âùdûM Keòaû _ûAñ ùK÷ùgûecû^uê ù_âûiôûjòZ Ke«êö
ùK÷ùgûecû^uê Zûu flý ^ò¡ðûeY òMùe iûjû~ý Ke«ê (iûjû~ý Ke«ê cûZâ flý ^ò¡ðûeY Keò ò@«ê ^ûjóö)
baòhýZùe ~ûjû Keò_ûeòaûe i¸ûa^û ejòQò ùi aòhdùe ùK÷ùgûeuê ù_âeYû ò@«êö
aòPûe Keò MâjY Keû~ûA[ôaû ^ò‰ðd _ûAñ _âgõiû Gaõ ù_âûiôûjòZ Ke«êö (Gjò _âdûi Zûuê ^ò‰ðd ù^aû _ûAñ iêù~ûM
ùa)
ùicûù^ ù^A[ôaû ZîUò_ì‰ð ^ò‰ðdùe ùK÷ùgûeuê _ê^ü cìfýûd^ _ûAñ iûjû~ý Ke«êö
_eaðú icdùe Gjò ZûfòKûKê icé¡ Keòaû _ûAñ ^òcÜùe _Éûacû^ ùfL«ê-
*******

21. | 20 |
_c @¤ûd
aûÉaòKZû
@ù^K MêWÿòG aûÉa K[û ~ûjûC_ùe aðcû^ _~ðý« @ûùfûP^û ùjûAiûeòQò, ùi aòhdùe @û_Yu c^ùe ùKùZK
_âgÜ CVê[ôaö G[ôeê ù~ùKøYiò aòhd C_ùe Kûc Keòaû K’Y i¸a @ùU?
KûeY @ûùc ù~Cñ bòòbìcò C_ùe aûÉaòKZûe i¹êLú^ ùjCùQ Zûjû _òfû Gaõ gòlK Cbdu _ûAñ KÁKe @ùUö
ùi[ôc¤eê KòQòUû GVûùe ò@û~ûAQò Gaõ GMêWÿòK aòùghKeò ieKûeú Gaõ iûjû~ý_âû¯ cû¤còK aòýûkd _ûAñ _â~êRý @ùUö
ùbøZòK i´k
ùbøZòK iêaò]û iêù~ûM ~[û - _û^údRk, ùgøPûkd, gòlY iûcMâú, _êÉK AZýûòe iêaò]û @ûùø ^ûjñò aû Kcþ ejòQòö
_òfûcû^u iõLýû aXÿòQò Kò«ê Zûjûe @^ê_ûZùe @^êû^ aé¡ò ùjûA^ûjóö GYê aòýûkd Méje ceûcZò, ùLk _Wÿò@û @ûò iêaò]û
_âûdZü ^ûjòñö ùLk C_KeY ^ûjó GYê _òfûcûù^ ^û ùLkò _ûeêQ«ò ^û @û^¦ ù^A _ûeêQ«ò, gòLô _ûeêQ«ò ^û @býûi
Keò_ûeêQ«òö aòmû^ _eúlûMûe ~[û~[ bûaùe ^ûjóö G[ô_ûAñ ajêZ Kcþ aùRU ejòQò, ajêZ Rò^òh bwûeêRû @aiÚûùe @Qò
aû ceûcZò ùjûA ^_ûeò ùaKûe ùjûA_WÿòQòö Gjû iûwKê @]ôKûõg aòýûkdùe gòlK @bûa @^ý GK MêeêZe aòhd @ùUö
Gjò ZûfòKûùe @ûC K’Y iaê iûcòf Keòaûe @ûagýKZû ejòQò?
G[ô c¤eê ùKùZK icû]û^ aòýûkd Éeùe Keòaû _ûAñ Kò Kò _ùl_ ^ò@û~ûA _ûeòa? @ûùc RûYòQê ù~ @ù^K
aòýûkd / gòlK / _â]û^ gòlK / _eòPûk^û KcòUò ^òR aòýûkdùe ùbøZòK @aiÚûKê iê]ûeò ù^aû _ûAñ ù~ûR^û Keò iûeòQ«òö
@û_Yu @^êbaeê ùKùZK @ZýûagýK aòhd ù~ûWÿ«êö
gòlK
iû]ûeYZü gòlKcû^u iµKðùe iaêVê aWÿ K[û ùjCQò @ûagýKcùZ gòlK aòýûkdùe C_f² ùjaûö @ù^K
aòýûkd Gùa Gùa cû¤còK aòýûkd eì_ùe _¬òKéZ ùjûAQòö _âKéZ gòlK ^ò~êqò ^ ùA ^û^û_âKûe ^ûcù]d gòlK
_âû^ Keû~ûCQòö (ùKùZKuê _ûL aòýûkdKê _XÿûAaû _ûAñ _Vû~ûCQò, ùjùf iciýûe icû]û^ ùjûA_ûeê^òòö) gòlKuê
@^ýû^ý Kû~ðýùe ù~ûWÿòaû iµKðùe @ù^K_âKûe K[û ejòQòö @^aeZ bûùa gòlKu akò c¤ gòlK @bûae @^ýZc
KûeYö aòhdMZ gòlK ajêZ Kcþ @Q«ò Gaõ Gjûßûeû gòlY _âKâòdû _âbûaòZ ùjCQòö gòlK @bûa ù~ûMê _âûdZü GKû]ôK
ùgâYúe _òfûuê ù^A GKZâ gòlY Kû~ðý Keû~ûCQòö (CûjeY Êeì_ - ^ac ùgâYúùe êAUò aòbûMKê GKûVò cògûA gùj aû
Zû’Vûeê @]ôK _òfûuê RùY gòlK ò@û~ûCQò)ö ~ûjûßûeû @^ê_ûZùe @iûc¬iý Gaõ _ûV_Xÿû KÁKe ùjûA _WÿêQòö
GiaêKê QûWÿò c¤ gòlKcûù^ @ûjêeò @ù^Kiciýûe i¹êLú^ ùjCQ«òö Gjò iciýûMêWÿòKe icû]û^ Keòaû _ûAñ
@û_Yu _ûLùe KòQò _eûcgð ùaûKê [ôùf Zûjûe ZûfòKû Ke«êö

22. | 21 |
aòýûkd ù^ZéZß Gaõ _eòPûk^û i´§úd @ûùfûPý aòhd
ieKûeú aòýûkdùe _â]û^ gòlKu @bûa ejòQòö KûeY icdiúcû c¤ùe @ûagýKZû @^ê~ûdú _ùû^ÜZò Gaõ
^ò~êqò ^ò¡ðûeòZ ùjûA_ûeê ^ûjóö aòýûkd MêWÿòK ù^ZéZß aòjú^ ùjûA _WÿòQòö Gjûe _eòYûc Êeì_ - d^úd _âgûi^,
_âgûi^ aòjú^ aòýûkd, aògévkû, Kcþ C_iÚû^ (Cbd _òfû I gòlýKue) Gaõ gòlKcû^u ^êý^cû^e gòlY
Kû~ðýûakúe _âgð^ AZýûò ùLû~ûCQòö
aòùghKeò iûjû~ý_âû¯ aòýûkd MêWÿòKùe _â]û^ gòlK l ^êj«òö Zûue Kû~ðý C_ùe aòýûkd iµûK jÉùl_
KeêQ«ò, _âûd iaêK[ûùe ^ò¿ò ù^CQ«ò @[aû ùKùZK aòýûkdùe Gjò Kû~ðý ieKûe KeêQ«òö
ò^Kê [ùe cûZâ C_iÚû^ ^ò@û~ûCQòö aòhdMZ gòlûû^ Keê[ôaû gòlK C_iÚû^ ^ò@«ò ^ûjóö G[ô_ûAñ _òfûcûù^
iêù~ûM ùLô NeKê Pûfò ~ûA[û«òö GVûùe ùKak ùMûUòG cûZâ KûeY gðû~ûAQò ù~, aòýûkdùe _âgûi^ Kò_eòò
Xÿòfû?
@bòbûaK-gòlK iõMV^e MV^ _âûdZü Äêfùe ùjûA^ûjó aû QûZâe _âMZò C_ùe @ûùø @ûùfûP^û ^Keò ùa÷VK
iµ^Ü Keû~ûCQòö
Gjò ZûfòKûùe @ûC ùKCñ cjß_ì‰ð K[û ù~ûWÿòaûe @ûagýKZû ejòQò?
QûZâQûZâú cû^u @^êbìZò
_òfûcûù^ ^òùR ^òRKê @aùjkòZ Gaõ ^òeêiôûjòZ cù^ KeêQ«òö KûeY Zûuê ^û' Zûue c^fûLô aûZûaeY còkêQò
^û’ Zûue Ciôûj iéÁò Keû~ûCQò?
ùfLû _Xÿû _âYûkú-
gòlKcûù^, _òfû aêSê aû ^aêSê ùKøYiò _âKûùe _ûVýKâcKê ùgh KeòaûKê _âdûi KeêQ«òö Gjò_eò bûa^û ù~ûMê
gòlY @bòaé¡òe `kû`k @Zò ^êý^Ée ùjCQòö
ij-_ûVýKâc gòlY Kû~ðýûakú ùjC^ûjó aû ùKak ^ûccûZâ ùjCQòö
GVûùe Kêjû~ûA _ûùe ù~, @]ôKûõg _òfû ^êý^]eYe cû¤còK gòlû MâjY KeêQ«òö K’Y @û_Y G[ôùe GKcZ
@U«ò? _òfûcû^u G iµKðùe K’Y @^êbìZò @Qò? GjûKê @ûjêeò @]ôK Cc Kò_eò Keû~ûA _ûeòa?@û_Yu cZûcZ K’Y?

23. | 22 |
@bò^a @ûPeYe @ûagýKZû
G iaêe ùKøgiò ijR icû]û^ ^ûjóö aûÉaòKZûKê @^ê¤û^ Keò _ùl_ ù^aûKê _Wÿòaö GjûKê ijRùe @ûLôégò@û
Keû~ûA _ûeòa ^ûjóö @ûce éXÿ aògßûi ejòQò ù~, GVûùe @^ý ajêZ KòQò ejòQò ~ûjû aðcû^ _~ðý« Ægð Keû~ûA^ûjóö
_eòùghùe @ûcKê @bò^a _ùl_ ù^aûKê _Wÿòa Gaõ Gjò icÉ KÁKê ìùeA ùaûKê ùKøgk ùLûRòaûKê _Wÿòaö @û¸cû^uê
Gjò cûMðgðòKû, gòlK cû^u _ûAñ @^ýû^ý Cþba iûcMâú ~[û-TSUs Gaõ SLUs, Zûfòc I cûMðgð^ Gjò KVò^ _eòiÚòZòe
i¹êLú^ ùjaûKê iûjû~ý Keòaö
GVûùe ò@û~ûA[ôaû K[ûaÉê _â[ùc KòQò icd ~ûG “@ûgðaûú” bkò fûMò_ûùeö Z[û_ò GVûùe ~ûjû KòQò
ò@û~ûAQò ZûKê aûÉa ùlZâùe gòlKcûù^ i¹êLú^ ùjC[ôaû @aiÚû ij Z^Lô _eúlû Keò ùLû ~ûAQòö aûÉa ùlZâùe
@û_Y Gjò éÁòùKûY Gaõ ùKøgkKê _âùdûM KeòC_KéZ ùjùa I @ûcKê Zû’e `kû`k iµKðòZ _eûcgð ùùa –Gaõ Gjò
cûMðgðòKûKê @]ôKeê @]ôK aýajûe Keòaû _ûAñ cZûcZ ùùaö
**********

24. | 23 |
h @¤ûd
cû¤còK ùgâYúKlùe @ûùc Kò_eò gòLûAaû?
cû¤còK Éeùe _Xÿê[ôaû _òfûcûù^ aûfýûaiÚûe C_ùe @Q«òòö G[ô_ûAñ _âû[còK gòlY _¡Zòùe ZûKê gòLû
~ûA_ûeòa^ûjóö gòlY Kû~ðý @û]ûeòZ gòlY aû eêPò_ì‰ð gòlY (~ûjûe _âùdûM _âûe¸òK gòlYKû~ðý eìù_ Keû~ûA[ûG) e
CùŸgý cû¤còK ùgâYúKlùe bò^Ü _âKûe ùjaö K’Y _û[ðKý ùja? _òfûcû^uê Gaõ gòlKuê @ûLô @ûMùe eLô cû¤còK ùgâYú
Klùe Kò_eò gòlY Kû~ðý ùjaû CPòZ? Gjò @¤ûdùe Cq aòhdaÉê C_ùe @ûùkûK_ûZ Keû~ûAQò GaõGVûùe cû¤còK
ùg÷lòK aòmû^ iµKðùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö ~ûjûe ^ûc eLû~ûAQò – “Pò«ûgúk @õgMâjY” (Reflective
Engagement)ö GjûKê aòMZ Pûeòahð ]eò bûeZe gjgj aòýûkd cû^ue gòlK cû^u ßûeû MùahYûcôK _âùdûM Keòaû
iùw iùw, _eúlY Keò ùLû~ûAQò Gaõ Zûue @^êbìZòKê i¹òkòZ Keò Gjûe aòKûg Keû~ûA@Qòö
iKâòd @õgMâjY-GK ùKøgk _ì‰ð gòlû _âYûkú
aðcû^ _~ðý« ùjûA[ôaû @ûùfûP^ûeê Gjû ÆÁ RYû_WÿòQò ù~ Kòùgûe Kòùgûeú ùiùZùaùk @]ôK gòL«ò
ù~ùZùaùk ùicûù^ gòlûe CùŸgý jûif KeòaûKê iKâòd @õgMâjY Keò[û«òö Gjò Pò«û]ûeû i_lùe @ù^K _âcûY c¤
ejòQòö
iKâòd @õgMâjYe cûù^ K’Y? @ûùc ùKùZùaùk Kjò_ûeòaû ù~ iKâòd @õgMâjY Keû~ûA @Qòö Gjò icÉ òMùe
^òRe bûa^û @ûe¸ Ke«êö Zû _ìaðeê RùY gòlK eìù_ @û_YuVûeê @ûgû Keû~ûC[ôaû ^òcÜ fòLôZ aòhd _âZò ¤û^ ò@«êö
1. _òfûcû^uê iKâòd Keòaû, ùicû^ue cû^i c^Ú^ KeûA Pò«ûgúk I @[ð_ì‰ðmû^ @ûjeY òMùe iõ_éq Keòaûö
2. Cc gòlû fûb_ûAñ, C_f² iûcMâúKê @]ôKeê @]ôK aýajûe KeòaûKê i¸a Keòaûö (ù~_eò Kò iÚû^, icd, iêaò]û,
_òfûcû^u @^êbìZò Gaõ @RòðòZ mû^ AZýûòö)
3. _òfûcû^u KÌ^û, _âKÌ MêWÿòK _âZò iù´^gúk ùjaû Gaõ Zû’e aûÉaZû òMùe iõ_éq ejò @ûagýK _eûcgð I
_eòùag ù~ûMûAùaûö
4. ùicû^ue _âKÌ Kû~ðýKêWÿòKê ù_âûiôûjòZ Keòaûö G[ô _ûAñ ùicû^ue c¤ùe eêPò aû @ûMâj iéÁò Keòaû _ûAñ kMZ
_âKÌ Kû~ðýùe ^òùdûRòZ Keòaû Gaõ ijù~ûMú _eòùag @ûYòùaûö
5. iaêùaùk @^êba Keê[ôaû KÁ Gaõ _âZòa§K ijòZ iõNhð Keòaû _ûAñ @bò^a C_ûdKeòaûö
Gjû ÆÁ eìù_ CyÉeúd @ûKûõlû I @ûagýK @ùU Z[û_ò Gjû _òfûcû^ue @]ôKûe @ùUö GVûùe Gjò @ûKûõlòZ
aòhdaÉê C_ùe @ûùfûP^û Keû~ûAQò Gaõ _eaðò icdùe ùQûU ùQûU aòbûM Keò _êvû^ê_êvaûLýû Keû~ûA@Qòòö ù~_eò
ijRùe aêSòùja Gaõ jûif c¤ Keû~ûA_ûeòaö

25. | 24 |
1. @ûKûõlû K’Y Gaõ Zûjûe Zû_ô~ðý K’Y?
1.1 iKâòd @õgMâjY KeûA gòLôaûKê [ôaû _ûVýKâcKê iµì‰ð Keòaûö
gòLôaû [eKùe iõ_ì‰ð ùjûA~òaû _âKâòdû ^êùjñö ùKak _òfûcû^u eêPòKê RûMâZ Keòùùf aû @ûùfûP^û Kò ZKð
Keòaûùe iKâòd Keò ùùf @ûKûõlòZ Ée _~ðý« ^ò@û~ûA _ûeòa ^ûjóö Gjûe _âKâòdû GK PKâ iég @ùUö _âùZýK ùiû_û^e
Gjûe ^òRÊ @ûagýKZû ejòQòö ^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû K[ûaÉêKê ùLô Gjû aêSû~ûA_ûùe –
K) eêPò, @ûjßû^_ì‰ð @^êbìZòeê gòLôaûKê @ûe¸
ù~ùZùaùk RùY gòlK ùKøYiò ùKøZìjk _âgÜ aû KòQò RûYòaûKê _âgÜ _Pûe«ò aû _òfûcû^u Ée _ûAñ GK C_~êq
@ûjßû^ iéÁò Keò[û«ò aû ùK÷ùgûeu aòhdùe _âûiwòK Kû~ðý _âÉêZ Ke«ò – ùiùZùaùk _òfûcûù^ Ciôûje ijòZ Ce
ùA[û«ò Gaõ Kû~ðýùe c{ò ~ûA[û«òö @ûjßû^ ßûeû ùKak aòhd gòlY Kû~ðýùe @ûMâj iéÁò Keû~ûA ^[ûG aeõ ùK÷ùgûee
ÉeKê flý Keû~ûA[ûGö _òfûcûù^ flý jûife KòQò cûZâ aýa]û^ùe ejòQ«òö G[ô_ûAñ gòlK Gaõ iûcMâú ijòZ, ZûKê
jûif Keòaû_ûAñ ùKak _âdûi KeòaûKê _Wÿòaö
(Gjòbkò CûjeY _ûAñ Uò.Giþ.dê Gaõ Giþ.Gfþ.dê ùL«êö aòbò^Ü gòlY Kû~ðýûakú Kò_eò @ûe¸ Keû~ûA[ûGö ùKCñ
_âKûee @ûjßû^ aû aýaiÚû/_âùdûM Keû~ûG? Giaêe ZûfòKû Ke«ê, ~ûjû @û_Y @û_Yu ùgâYúKlùe aýajûe Keò_ûeòùa aû
aòbò^Ü ùlZâùe _âùdûM Keò_ûeòùaö)
(L) Pò«^, aòùgähY Gaõ ~[û~[ eìù_ _âùdûM Keò gòlYe flý _[ùe @ûùMA ~òaûö
aðcû^ Gjûe _âûe¸òK _âdûi @ûù_ @ûù_ @ûjßû^_ì‰ð Gaõ cû^i c^Ú^ @ûWÿKê @ûùMA ù^aöGjû c¤ ~ù[Á ^êùjñö
ùKak @õg MâjY KeûA ùùf ùja ^ûjó ö @ûMûcú _âKâòdûùe aòhd / _âiw / gòLôaûe CùŸgý iùwiùw _òfûe _éÂbìcò /
gòLôaûe Ée @^êiûùe Pò«^-aòùgähY Gaõ ~[û~[ _âùdûM _ûAñ iêù~ûM ejòaû @ûagýKö ù~CñVò @ûagýK cù^ Keòùa,
gòlK ùiVò aýûLýû Keò_ûeòùa aû _òfûu RûYòaû mû^ ùKøgkeê @]ôK KòQò _âùdûM Keò_ûeòùaö Giaê _òfûcû^ue Pûjñê^[ôaû
aû gòlK ùK÷¦âòK Xÿwùe ^Keò @ûagýKZûKê Pûjó Keû~òaû CPòZö
_ê^½ - TSUs Gaõ SLUs ùL«ê, ùKCñ ùKCñ iÚû^ùe aòùgähY Gaõ ~[û~[ _âùdûM _ûAñ CûjeY /
@û~ûAQòö)

26. | 25 |
(M) icû_^ - gòlYKê éXÿúKeY _ûAñ iûjû~ý Keòaû
_òfûcû^uê ùaùk ùaùk _ê^aðk^ Keò gòlYKê éXÿúKeY Keòaû @ûagýKö _ê^aðk^ Keò aðcû^ ~ûjû gòLôQ«ò ZûKê
baòhýZùe gòLôaû icdùe iµKðòZ Keò Pûfòùf gòLôaû úNðiÚûdú ùjûA[ûGö
G_eò Keòaû _ûAñ Kò Kò ùKøgk ùjûA_ûùe? @û_Y _ê^aðk^ Kfû icdùe K’Y Kkû_Uûe aýajûe Keò _ûeòùa?
PûUðe aýajûe Keò _ûeòùa? Kò´û @û_Yu ijûdZûùe _òfû ^òRÊ Xÿwùe GjûKê KeòaûKê iêù~ûM ùùa?
Gjò _âKâòdûùe _òfûcû^uê mû^ ò@û~ûG ^ûjó aeõ ùi ^òR gqòùe aû ^òRe iûwiû[ô cû^u ijòZ cògò ùicû^ue
^òR _âùPÁûùe gòlû / mû^ jûif Keò[û«òö Gjò _âKâòdû ßûeû ùicûù^ ^òÃâòdZû bûa iéÁò Keê[ôaû ùKøgk Zêk^ûùe @]ôK
iKâòd @õgMâjY Keò[û«òö gòlY iûcMâú, C_KeY Gaõ _ûVý_êÉKe _âùdûM gòlK gòlY iû]^ eìù_ aýajûe Keò[û«ò ö
_òfûuê Gjûßûeû flýiÚkúKê _jûA _ûeò[û«òö iû]ûeYZü Gjû _òfûu _ùl fûbûdK ùjûA[ûG Gaõ icùÉ cògò _eaðò
ùiû_û^Kê ~òaû _ûAñ ijR ùjûA[ûGö GjûKê “iûcûRòK _âKâòdûùe mû^ ùKøgk ^òcðûY” Kêjû~ûA [ûGö
1.2 mû^ jûifKê ^ò½òZ Keòaû
iKâòd @õgMâjY @û]ûeòZ mû^ @ûjeYKê ^ò½òZ Keòaû _ûAñ Cc ù~ûR^û, ùgâYú iõMV^ Gaõ cìfýûd^ Keòaû
@ûagýK @ùUö _òfûcû^u c¤ùe K[ûaûðû, @ûùfûP^û @ûòKê @ûùMAù^aû _ûAñ aòbò^Ü iûcMâúe aýajûe Gaõ iûwiû[ôu
ij K[ûaûðû ùjaûKê iêù~ûM iéÁò KeòaûKê _Wÿòaö _òfûcû^u mû^ @ûjeY _ûAñ ùaû]McýZû Zûu ßûeû @^êbìZ ùjC[ôaû
@ûjßû^ C_ùe ùK¦âúbìZ ùjaûKê _Wÿòaö _òfûcû^u @ûagýKZûKê RûYò Zûuê iûjû~ý ùaûKê _Wÿòa Gaõ Zûu _ûAñ mû^
@ûjeYKê ijR Z[û @ûKhðYúd KeòaûKê _Wÿòaö
(@ûùc _âûd @^êba Keêê ù~ - “@ûcKê K’Y _XÿûAaûe @Qò @ûùc _â[ceê RûYòQê, ù~ûR^û _âÉêZ Keòaû, @^ýû^ý
Kû~ðý Keòaû _ûAñ K’Y @ûagýKZû @Qò?” Z[û_ò c¤ GjûKê G_eò Pò«û Ke«ê, @û_Yu _ûLùe ùKak KòQòUû ò@û~ûA[ôaû
iìP^û @Qòö ù~Cñ[ôùe ù~ùZ i¸a ùja ùiùZ _òfûcû^uê iûjû~ý ùaûe @Qòö ù~còZòKò ~ûjûKòQò _Xÿû ~ûC@Qò, ùi iaêKê
VòKþbûùa MâjY Keò _ûeòùaö icÉ i´kKê G_eò eìù_ aýajûe Keòaûe @Qò ù~, iúcòZ icd Gaõ ^òR _eòùageê ~ûjû
còkò_ûeê[ôa ùi[ôeê @ûjßû^e cêKûaòfû Keòùjaö Gjû gòlYKê iê^ò½òZ Keòaûe @bò_âûd @ùU Gaõ ~ûjûKòQò KeêQ«ò ùi[ô_ûAñ
VòKþ aòKÌKê PòjÜò gòlYKê `k_â Keò_ûeòùaö )
1.3 _âbûagûkú / @ûùaM_ì‰ð iõ_éqò
G iaêùe _òfûcû^u @ûùaMòKZû aû _âbûagûkú aýqòZßKê @]ôK MêeêZß ò@û~òaû CPòZö _òfûcû^ue Gjò adi
iù´^gúk Gaõ gúNâ _âbûaòZ ùjC[ôaû adi @ùUö ùKøYiò GK @ijù~ûMûcôK iÚòZò _òfûe @õgMâjY Gaõ gòlYKê _âbûa
_KûA [ûGö G_eò GK bûa^ûcôK aû @^êKìk _eòiÚòZò iéÁò KeòaûKê ùja, ù~Cñ[ôùe _âùZýK _òfû ^òRe i¹û^ Gaõ iµéqò
(^òRe ùaûfò bûa^û) @^êba Keòùaö ù~còZòKò @^ý _âZò ùbbûa eLôùa ^ûjó aû ^òRKê @aùjkòZ Keû~ûCQò ùaûfò
@^êba Keòùa ^ûjñòö _òfûcû^u _ûAñ ^KeûcôK cù^ûbûa iéÁò Keòaû GK Leû_ Kû~ðý @ùUö GYê Gjû ùKak ùMûUòG
_âKâòdû ^êùjñ aeõ iµKð iÚû_^e _eòPûdK @ùU,~ûjû cû¤cùe iaê K[û Keû~ûA[ûGö
K’Y @û_Y Gjû cjß_ì‰ð @ùU ùaûfò GKcZ Kò? ~ò jñ ùZùa KûjóKò? ~ò ^û’ ùZùa KûjóKò? G_eò Keòaû
_ûAñ ùKøgk K’Y ùja?

27. | 26 |
1.4 _ûeò_ûgßðòK _eòiÚòZòKê cêKûaòfû Keòaû Gaõ _òfûcû^u cû¤còK gòlY _ÉêZòùe _eòað^
iû]ûeYZü GjûKê ùg÷lòK cûMðgðòKûe @õg eìù_ ÊúKûe Keû~ûG ^ûjóö aðcû^ ieKûeú I iûjû~ý_âû¯ aòýûkdùe
cû¤còK gòlû iµKðòZ d^úd _eòiÚòZòKê @^êcû^ Keû~ûA _ûeòa ^ûjóö gòlKcû^uê _~ðýû¯ _eòcûYùe i´ke @ûagýKZû
ejòQòö ~ûjûßûeû ùicûù^ aòbò^Ü iciýûe cêKûaòfû KeòaûKê ilc ùjùaö ùgâYúKlùe _òfûcû^ue Mjkò, ùbøZòK _eòiÚòZò,
_òfûcû^u gòlYe bò^ÜZû, @ù^K QûZâ QûZâúu C_iÚû^MZ @^òdcòZZû, @^ýû^ý @ù^K aòhd @Qò ~ûjûe icû]û^
G_eòbûaùe ùLûRòaûKê _Wÿòa, ~ûjûßûeû _òfûu _ûV_Xÿû i¸a Keòaû _ûAñ @û_Y ic[ð ùjùaö
@^ý GK MêeêZß_ì‰ð K[û ejòQòö cû¤còK gòlY ùlZâKê _âùag Keê[ôaû _òfûu Ée @ûgû Keû~ûC[ôaû Ée Vûeê @Zò
^êý^ùe ejòQòö ~ûjû Zûu Éee gòlYùe @õgMâjY _ûAñ KÁKe ùjCQòö Gjûe icû]û^ _ûAñ, gòlKcû^uê aòbò^Ü C_ûdùe
_òfûcû^uê cêLý ùiâûZKê @ûYòaû _ûAñ _âÉêZò Kû~ðý KeòaûKê _Wÿòaö G[ôùe _òfûu gòlY Ée @ûKk^ Keòaû, RûYòaû Gaõ
_âZòKûecôK aýaiÚûij ~[ûgúNâ _ìað @ûagýK ÉeKê _jôaû òMùe aò]ôa¡ ùPÁû KeòaûKê ùjaö _âiw @ûe¸ Keòaû _ìaðeê
Kò´û gòlY ÉeKê @ûùMA ù^aû _ûAñ @]ôK CiôMðúKéZ eìù_ icdKê aýajûe Keòùaö iûcMâú, ùKøgk, gòlY Kû~ðýûakú Z[û
~ûjû _òfûu gòlYKê _âLe Keòaûùe iûjû~ý Keòa, Zûjû_ûAñ Cþbaùe GK @fMû Xÿwùe _ýûùKR _âÉêZ Keû~ûAQòö
baòhýZùe ù~ùZùaùk cû¤còK aòýûkde iÚòZòùe iê]ûe @ûiò~òa, ùijòicdùe Gjò aûÉaòKZû ijòZ cêKûaòfû
_âKâòdûKê ùg÷lòK cûMðgðòKûeê aûþ ò@û~ûA _ûùeö
2. gòlY Kû~ðýûakú cû^K
K’Y Keòaûe @ûagýKZû ejòQò, ùKak GZòKò Kjòaû ~ù[Á ^êùjñ aeõ GjûKê G_eò Kjòaû ù~, K’Y KeòaûKê
@Qò? Gaõ GjûKê bf bûaùe Keòaûe aûU K’Y @ùU? gòlY Kû~ðýûakú cû^K aòbûMùe GjûKê ÆÁ eìù_ RYûAaûKê _âdûi
Keû~ûAQòö aðcû^ c¤ Gjû _âûe¸òK ùiû_û^ùe @Qòö Gjû GùZUû ùVûiþ aû ^òŸðòÁ aû ÆÁ ùjûA ^ _ûùeö @ûùc GjûKê
ù~ùZ Kû~ðýKûeú Keòaû, ]úùe ]úùe Gjû ùiùZ @]ôK C_ù~ûMú ùjûA_ûeòaö
gòlY Kû~ðýûakú @¤ûd ùL«êö G[ôeê @û_Y RûYòaûKê _ûAùa ù~, MêWÿòG cû^K iû]ûeY flý jûif _ûAñ @Qòö
GjûKê @û]ûe Keò iìPK _âÉêZ Keû~ûA@Qòö Gjû @ûùc ùLô _ûeòaû, _eLô _ûeòaû, ùfLô eLô _ûeòaûbkò Kû~ðý C_ùe
@û]ûeòZö Gjû ßûeû @ûce cû^K jûif ùjûA _ûeêQò Kò, Zû’jû c¤ RûYòò _ûeòaûö Gjò iìPK Zòù^ûUò Éeùe ò@û~ûAQò
~ûjûKò – ijR, c¤c Gaõ KVò^ö ù~ùZùaùk @û_Yu gòlY Kû~ðýûakúùe iê]ûe ùjûA~òa, @û_Y ùiùZùaùk Cy
Éee iìPK MêWÿòKê fûMêKeò _ûeòùaö
@û_Y ~ò [ùe cû^K Gaõ iìPK aêSòMùf ùZùa @û_Y ^òRKê @ûKk^ Keò _ûeòùaö @û_Y ^òùR ^òRe iê]ûe
_ûAñ ù~ûR^û _âÉêZ Keò _ûeòùaö aûÉaùe @û_Yu ùgâYúKl Kû~ðý _âKâòdûKê C^ÜZeê C^ÜZZe Keò Keò ~ûA _ûeòùaö ~ò
@û_Yuê iûjû~ýe @ûagýKZû _ùWÿ, AMÜi A.@ûeþ.Rò Uòc iû[ôcû^u ijòZ Zûfòc aû @^ý @aKûgùe K[ûaûðû Keò _ûeòùaö
.
*********

28. | 27 |
i¯c @¤ûd
aòhdKê C_iÚû_^û Keòaû Xÿw
_âûe¸òK iìP^û – aòhdKê C_iÚû_^û Keòaû Xÿw (C_ûd) Kò_eòò?
Uò.Giþ.dê (TSUs) Gaõ Giþ.Gfþ.dê (SLUs) ùe Kûc Kfûùaùk RYûA ò@û~ûAQò ù~, bò^Ü bò^Ü aòhd _ûAñ gòlY
ùKøgk c¤ bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö _âùZýK aòhd _ûAñ iKâòd @õgMâjYe @ûagýKZû ejòQòö ùZYê aòhde Pûjòû @^êiûùe
ùgâYúKlùe Kû~ðý Keòaû Xÿw c¤ bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö Gjû c¤ _âgÜ ùjûA_ûùe ù~, aòhdcû^u c¤ùe bò^ÜZû @Qò Kò?
Gjò K[û @û_Yu ùijò aòhd _âZò [ôaû éÁòbwú C_ùe ^òbðe KeêQòö Gjò @¤ûdùe bò^Ü bò^Ü aòhde gòlY C_ûd Gaõ ùijò
aòhd cû^ue aýû_K gòlY CùŸgý iµKðùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö GVûùe PûùeûUò cêLý aòhd iµKðùe @ûùfûP^û
Keû~ûAQòö
bûhû
MYòZ
aòmû^
iûcûRòK aòmû^
1. bûhû
@ûùc @ûce c^e bûa^ûKê Kjò, ùfLô, Vûeù~ûùM, iùuZùe aû PòZâ cû¤cùe aýq Keò[ûCö Kjòaû I ùfLôaû
_ûAñ c¤ aòbò^Ü aòbûM ejòQòö ~[û- i´û, MúZ, KaòZû, MÌ, ]¦û, eêXÿò, XÿMXÿcûkò, _âgÜ AZýûòö Gjû cû¤cùe @ûùc
@^ýe K[ûKê MâjYKeê Gaõ aêSò[ûCö bûhû êA RYu c¤ùe bûa aò^òcde cû¤c eìù_ Kû~ðý Kùeö ^òR K[ûKê aýq
Keòaû Gaõ @^ýe K[ûKê aêSòaû _ûAñ bûhû GK cû¤c @ùUö
bûhû ßûeû K’Y @ûC ùKøYiò Kû~ðý c¤ Keû~ûA_ûeòa?

29. | 28 |
bûhûe iµKð bûa Gaõ aòPûeeê ùjûA[ûGö bûhû GK cû¤c ~ûjû bûa, aòPûeKê aýq Keòaû _ûAñ aýajûe
Keû~ûGö bûhû, Pò«û, @^êbêZò I @^êbaKê (experience) aûjýRMZ ij ù~ûWÿò [ûGö
^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû aûKý c¤eê ùL«ê, ùKCñ aûKýeê K’Y aýq Keû~ûC@Qòö
@û_Yu aòýûkd, ùcûe aòýûkd Vûeê _ûLùe @Qòö – Zêk^û Keòaûö
~ò cêñ @ûVUûùe Ne QûùWÿ, ùZùa ùcûùZ aiþ còkò~òaö - @^êcû^ aû ù~ûR^û
@ûRò Neê aûjûeòaû _ûAñ C_~êq _ûM ^ûjóö - ^ò‰ðd ù^aûö
ùcûe ùgâYúKlùe _òfûcû^u Ée bò^Ü bò^Ü @ùUö
icúlû aû _âÉêZò _ûAñ G_eò _ûUò aûKý @û_Y c¤ Pò«û Ke«ê ö
Ne _eòaûeùe bûhû
_òfûcûù^ bûhûKê Nee Rò^òh_Zâ ij ù~ûWÿò ùL«ò Gaõ gòL«òö ù~_eò - _ûYò, Lûý, eêUò, Wÿûfò, ê], cû’, aû_û,
AZýûò . . . . .ö ùcûùZ aòÄêU eKûeö @ûRò LûAaû _ûAñ _eVû ^ûjóö aýûMùe icÉ ajò eLö G bkò ajêZg± Gaõ aûKý
ùicûù^ ùKøYiò CùŸgý ù^A gêY«ò Gaõ aêSò[û«òö ^òRe eKûe @^êiûùe aýajûe c¤ Ke«òö aWÿ ùfûKuê @^êKeY
Keò ^òRe bûhûKê aýq Keòaû _ûAñ ùPÁû Keò ùL«ò ù~ K’Y VòKþ @ùU Gaõ K’Y VòKþ ^êùjñö Gjò_eò ùicûù^ Nùe-
_eòaûeùe bûhû gòLô[û«òö
_òfûcûù^ ^òR iûwiû[ô ijòZ ùLk cû¤cùe @ù^K g± Gaõ Zjóeê c¤ bûhû gòLô[û«òö ]eòaû, `òwòaû, ùøWÿòaû,
_òUòaû, QêAñaû, @ûCU ùjaû G_eò @ù^K g± ejòQò, ù~Cñ[ôùe _òfûcûù^ Mbúe bûùa @[ð ijòZ iõ_éqò eLô[û«òö KûeY
Giaê g± ùicû^u ù÷^¦ò^ Rúa^ùe aòbò^Ü @^êbìZòeê còkò[ûGö KòQò ^ì@û ùLk, ^ì@û iûwiû[ô, ^ìZ^ aýajûeòK C_KeY
ßûeû _òfû @^ý bûhûcû^ue KVòò^ g±Kê c¤ Lêaþ gúNâ RûYò_ûeò[û«òö ù~_eò – iòeòGfþ, _òKþPe, ù^û afþ, ùMûfþ, CAùKUþ
AZýûòö Gjò g±e VòKþ @[ðKê _òfûcûù^ ]eò ^ò@«òö
aòaò]Zû _ì‰ð _eòùag bûhû gòLôaû _ûAñ ùagú iûjû~ýKûeú ùjûA[ûGö RùY @^ýRYu Vûeê,_ûeµeòK Ciôaùe
@õgMâjY, ùckû, jûU, aRûe, aòýûkd, c¦òe, _ìRûNe, iaðiû]ûeY iÚû^ cû^uùe RùY ^ Pûjóùf c¤ @ù^K ^ì@û
g±cû^ue @ûû^ _âû^ Keò[ûGö
K’Y @û_Y G_eò KòQò CûjeY ùA _ûeòùa, ù~CñVûùe @û_Yu _òfûcûù^ ^ì@û g± gòL«ò Gaõ Zûjûe _âùdûM
c¤ gòLô[û«ò?

30. | 29 |
CùŸgý_ì‰ð _âùdûM ßûeû bûhû gòLô jêG
bûhû gòLôaû GA[ô _ûAñ KÁ ù~, Gjû ùjCQò GK ùKøgkö ~ûjûKê aûe´ûe _âùdûM Gaõ @býûi Kùf ~ûA gòLû~ûA
_ûeòaö G[ô_ûAñ RùY gòlK eìù_ @ûce bìcòKû ùjCQò, @ûùc _òfûcû^uê bûhûe CùŸgý_ì‰ð aýajûe KeòaûKê iêù~ûM
C_f² KeûAaûö GK[û cù^ eLôaûKê ùjùa ù~, @ûùc KûjûeòKò @^ýcû^u _eò bûhû aýajûe Ke ùaûfò Kjòaû ^ûjóö @ûc
_ûLùe Zûjûe aýajûee KûeY ejòaû CPòZö G[ô_ûAñ gòlK cû^ue@^ý GK bìcòKû ùjCQò, ùicûù^ ^òR ùgâYú Klùe
_òfûcû^ue bûhû _âùdûM _ûAñ KûeY iéÁò Keòaûö aò^û CùŸgýùe Gaõ ^òRe iõ_éqò ^ [ûA gòlKu K[û gêYòaû Gaõ
ZûjûKê ùûjeûAaû ßûeû bûhû gòlY ùjûA^[ûGö
@û_Y @û_Yu ùgâYúKlùe _òfûcû^u ßûeû bûhûe _âùdûM Keòaû _ûAñ Kò_eò KûeY iéÁò Keòùa?
Gjû iµKðùe aêSòaû _ûAñ AõeûRúe Uò.Giþ.dê (TSUs) Gaõ Giþ.Gfþ.dê (SLUs) ùe ò@û~ûA[ôaû CûjeY
ùL«êö

31. | 30 |
aòhdaÉêe @[ðMâjY Keòaû
GK c{ûûe K[û ùjfû ù~, @ûùc g± aû aûKýùe @[ð ùLûRò[ûC, ~ûjûKò Kêjû~ûC[ôaû iÚòZò aû aòhd aÉêùe [ûG ö
Gjû @ûùc Zòù^ûUò aûUùe RûYò_ûeòaû-
1. aûKýùe ùKøYiò g±e @[ð Zûjûe @ûM Gaõ _Qe g± c¤ùe [ôaû iµKð C_ùe ^òbðe Kùeö
^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû aûKýKê ùL«êö @û_Y “UêKêWÿûWÿêc” _eò ^òe[ðK g±e @[ð Kò_eò MâjY Keò ù^CQ«òö
1. ùi WÿaûUò aûjûe Kùf Gaõ ùKû^úKê UêKêWÿûWÿêc ùùfö
2. Zû’ue gòlK ^ò~êqò ùjaû gêYòaû cûùZâ ùi UêKêWÿûWÿêc ùLûMùfö
3. GVûKê @ûi ^Zêaû ZêcKê UêKêWÿûWÿêc Keò ùaòö
Gjò aûKýùe UêKêWÿûWÿêce @[ð K’Y ùjûA_ûùe?
_â[c aûKýùe –
ßòZúd aûKýùe-
ZéZúd aûKýùe –
Gjò aûKý cû^uùe UêKêWÿûWÿêc @[ð Kò_eò ]eò_ûeòùf? aûKýe @^ýû^ý g± aû iµì‰ð aûKýe @[ð MâjY _ûAñ Gjò
Kû~ðýe bìcòKû K’Y ùjûA_ûùe?
2. bò^Ü bò^Ü aòhdaÉêùe g±e @[ð _eòað^ ùjûA~ûG
ùMûUòG aûKý ùjCQò – “KaûU ùLûfû @Qò”ö
ùMûUòG ùKûVeúùe êARY ùfûK K[ûaûðû ùjCQ«òö ùKjò RùY KaûUKê VKþ VKþ Kùfö êjóu c¤eê
RùY Kjòùf –
“KaûU ùLûfû @Qòö” @û_Y K’Y bûaêQ«ò, Gjûe @[ð K’Y ùjûA_ûùe?
KòQò icd _ùe, ZûuêARY c¤ùe ùKøYiò K[û C_ùe ~êqòZKð ùjfû Gaõ RùY @^ý C_ùe eûMòMùfö RùY
KaûU @ûWÿKê @ûwêkò ùLûA Kjòùf – “KaûU ùLûfû @Qò”. . . . . aðcû^ Gjò aûKýe @[ð K’Y ùjûA_ûùe?
3. icû^ @[ð _ûAñ bò^Ü bò^Ü aòhdùe bò^Ü bò^Ü g±e _âùdûM ùjûA[ûGö
Pò«ûKe«ê, @ûùc _ûYò Kò_eò cûMò[ûC – eûÉû KWÿ Pû’ ùûKû^ùe, Nùe aû @^ý Kûjûe Nùeö _âùZýK iÚòZò _ûAñ
@[ð (_ûYòcûMòaû) icû^ @ùU Kò«ê aûÉaùe g±e aýajûe bò^Ü bò^Ü ùjûA[ûGö ù~_eò @û_Y ùLôùf @[ð MâjY _ûAñ Gaõ
_eò_âKûg _ûAñ aòhdaÉêe aòùgh bìcòKû ejòQòö bûhûùe aòhdaÉê ijûdZûùe @[ð RYû _Wÿò[ûGö Gjò aòhd Vûe, PòZâ,
@bò^d, MúZ, MÌ, KaòZû, aûKý, g± bkò ùKøYiò ^û ùKøYiò eì_ùe @[ð Gaõ bûaKê RûYòaû _ûAñ iûjû~ý Kùeö

32. | 31 |
@û_Y IWÿò@û (cûZébûhû) e gòlY Keê[û«ê aû iõÄéZ (@^ý gûÈúd bûhû) aû AõeûRú (aòùgú bûhû)gòlY Ke«ê,
Gjû _âùZýK _ûAñ ùiZòKò cjßß_ìYðð @ùUö CùŸgý ùjCQò ù~ _òfûcûù^ bò^Ü bò^Ü aòhdùe @[ð RûYòaûKê ilc ùjùa Gaõ
bò^Ü bò^Ü aòhdùe bûhûKê VòKþ Xÿwùe aýajûe Keò_ûeòùaö
@û_Y K’Y bûaêQ«ò – bûhû gòlYe icé¡ò iû]^ aòhd aÉê aêSòaû _ûAñ Kò_eò iûjû~ý Keòa?
Pò«^ûcôK Kâòdû C_ùe MêeêZß _âû^
@ûùc ~ûjû @^êba KeêQê, bûaêQê, Pò«û KeêQê ZûKê g±, aûKýùe aýq KeêQêö KûeY bûhûe êAUò aòbûM @Qò -
@û«eòK bûhû (~ûjû @ûce c^ - cû^i _Uùe ùjûA[ûG) Gaõ aûjý bûhû (~ûjû K[ôZ aû fòLôZ @ûKûeùe aýq Keò[ûC)ö
@û«eòK bûhû aû Pò«^ûcôK Kâòdû-
– aòPûe, @^êbìZò, Pò«^ Gaõ aòùgähY, aòbò^Ü _âKûe Pò«û Keòaûe ùKøgk ù~_eòKò – icúlû, _âZòKâòdû,
aMðúKeY, @^êcû^, c«aý, ^òÃhð, Zêk^û, icû^Zû Gaõ _û[ðKý. . . AZýûò G[ôùe i¹òkòZ @Qòö
aûjýbûhû aû ~ûªòK Kâòdû
iê¦e jÉùfLû, gê¡ fòL^, CyûeY, aýûKeY...AZýûò Gjûe @«bðêqö ù~_eò @û_Y RûYòQ«ò ù~ bûhûe @]ôK
cjß_ì‰ð aûÉaòK Kâòdû ùjCQò – Pò«^ûcôK iµKðö @û_Y ajêZ iê¦e Gaõ gê¡ ùfLô _ûe«ò Kò«ê @û_Yu Pò«û / aòPûe ]ûeû
~ò ùcøkòK aû ZûßòK ^êùjñ Gaõ ^òRÊ ^êùjñ ùZùa @û_Y bûhûùe @]ôK icé¡gûkú ùjûA_ûeòùa ^ûjóö VòKþ Gaõ gê¡Zû
_eòaùð @ûùc Pò«û Keòaû, aýq Keòaû, Mbúe bûùa aêSòaû, iµKðòZ Keòaû, bò^Ü bò^Ü iìP^ûKê aýajûe Keòaû, ^òÃhð
aûjûe Keòaû aû Zû’ _Qùe [ôaû KûeYKê aýq Keò_ûeòaû C_ùe MêeêZß ùaû @ûagýK ~^ôe ij Gjò ùKøgkùe gòlû ùaû
bûhû gòlY @ùUö
@û_Y @û_Yu ùgâYú Klùe bûhûùe Pò«^ûcôK KâòdûKê @ûùMA ù^aû _ûAñ K’Y Keòùa?
gâaY Gaõ K[^
_òfûcûù^ ù~ùZùaùk KjòaûKê gòLô[û«ò, ùiùZùaùk ùicûù^ ^òRe @ûL_ûL _eòùageê ùLôaûKê còkê[ôaû Rò^òh
iµKðùe, @ûL_ûLùe NUê[ôaû NUYû iµKðùe, @^ý ù~Cñ _òfûcûù^ Zûu ij còg«ò Zûu ij K[ûaûðû ùjaû cû¤cùe
gòL«òö ùicûù^ K[ûKê a‰ð^û Ke«ò, iìP^û ò@û^ò@û Ke«ò, ^òùŸðg ò@«ò, aýûLýû Ke«ò, _âgÜ _Pûe«ò, ^òRe @^êbìZòKê aýq
Ke«ò Gbkò @ù^K Kû~ðý Ke«òö _âKéZùe gêYòaû Gaõ Kjòaû _âKâòdû ßûeû Zûue bûhû Gaõ Pò«ûe aòKûg ùjûA[ûGö
@ûùc ù~ùZ ù~ùZ cû¤còK Ée @ûWÿKê @ûùMA [ûC, ùiùZ ùiùZ @ûce gêYòaû Gaõ Kjòaûe @býûi Kcþ
ùjûA~ûG Gaõ _âûdZü gòlY _âKâòdû_Xÿòaû-ùfLôaûKâòdû C_ùe _~ðýùaiòZ ùjûA[ûGö Gjû GK jû^òKûeK _âKâòdû @ùUö
ùcøLôK bûhûe _âùdûM Pò«^ Gaõ aòùgähY ùKøgke aòKûg _ûAñ @]ôK MêeêZß_ì‰ð ö CûjeY Êeì_ _òfûcûù^ ù~ùZùaùk
iûcìjòK eìù_ iciýûe icû]û^ aûU ùLûR«ò ùiùZùaùk ajêZ Kcþ icd c¤ùe ùicûù^ @ù^K MêWÿòG aòKÌ iµKðùe
Pò«û Ke«òö ùKøYiò a‰ð^ûKê ùfLôaû _ìaðeê ~ò _òfûcûù^ Zû’ iµKðùe @ûùfûP^û Keòù^ùa ùZùa Zûue a‰ð^û @]ôK
aòÉéZ Gaõ _âbûagûkú ùjûA_ûùeö ùcøLôK bûhûe _âùdûM ßûeû Pò«^e aòKûg ùjûA[ûGö bûhûe aòKÌ _âùdûMùe lZû

33. | 32 |
aé¡ò ùjûA[ûGö ^òR c^e bûa^ûKê @]ôK iêiõMVòZ Xÿwùe aýq Keò _ûe«òö @^ýcû^u ijòZ iµKð iÚû_^ Keò ^òRe
aýqòZße aòKûg Ke«òö iõùl_ùe Kjòùf – gâaY I K[^e @býûi cû¤còK gòlû _ûAñ ùiZòKò Reêeú @ùU ù~còZòKò fòL^
_V^ ö Gjûe @býûi ßûeû _V^ fòL^ c¤ _âbûaòZ ùjûA[ûGö AõeûRúùe Gjû @ûjêeò @]ôK ùjûA[ûGö ~ò iKâòd gâaY
ßûeû aòhdaÉê ijòZ @[ð MâjY KeòaûKê _òfûKê iûc[ðýaû^ Keû~ûG, ùZùa gúNâ ùicûù^ ùijò bûhûùe _âûe¸òK K[ûaûðûKê
aêSò _ûe«ò Gaõ _âùdûM c¤ Ke«òòö ]úùe ]úùe _Xÿòaû, ùfLôaû gòLôaû _ûAñ ùijò bûhû @û]ûe ùjûA Pûfò[ûGö
_V^ Gaõ fòL^
_Xÿòaû ùaùk iaêùaùk ùRûe ùRûeùe _Xÿòaû Gaõ cù^eLôaû C_ùe MêeêZß ò@û~ûC[ôaû ùLû~ûGö _Xÿòaûe
CùŸgý ùjCQò @«^òðjòZ @[ðKê aêSòaûö aòhdaÉêUòKê _Xÿê[ôaû icdùe _òfû Zûjûe @[ðKê aêSòaû _ûAñ ilc ùjaû Reêeú
@ùUö (~ò G_eò KòQò g± ejòQò, ~ûjûKò _òfû _ûAñ @_eòPòZ @ùU) ùZùa ZûKê ùiVûùe iûjû~ýe @ûagýK ùjaö (aýûLýû
Keòaû ^ûjó, aeõ G_eò iìP^û Gaõ iùuZ ùaû ~ûjûßûeû ùicûù^ ^òùR ^òùR @[ð ùLûRò _ûeòùa)ö
_òfûcû^uê _ûVý_êÉK ij ^òùR ^òùR cêKûaòfû Keòaûe iêù~ûM còkòaû GK MêeêZß_ê‰ð K[ûö _òfûcû^u ßûeû _Xÿû
~ûA[ôaû aòhdaÉê C_ùe @]ôK K[ûaûðû ùjaû @ûagýKö ùicûù^ Zû’ iµKðùe _eÆe c¤ùe K[ûaûðû jê@«êö Zûue
^òRÊ cZûcZKê ~[û~[ KûeY ijòZ C_iÚû_^ Ke«êö fòL^ iûcMâú Gaõ Zûjûe ~[û~[ aýajûe KeòaûKê gòL«êö G[ô_ûAñ
_òfûu _ûAñ ùijò bkò _ûVý iûcMâúe aòKûg Keòaû @ûagýK ~ûjû Zûu _ûAñ _âûiwòK Gaõ C_ûùd_ì‰ð ùja I ù~_eò
ùicûù^ _Xÿòaû _ûAñ @ûMâjú ùjùaö
@û_Y Giaê Kò_eò Keòùa ?
Gjò Éeùe fòLôZ eìù_ _âKûg Keòaû MêeêZß_ì‰ð @ùUö @û_Y G_eò aûKýeê @ûe¸ Keò_ûe«ò, ù~_eò _òfûcû^uê
ùfLôaû _ûAñ CiôûjòZ Keòa, Zû ijòZ _eÆe c¤ùe ijù~ûMe iêù~ûM c¤ ùaö
CûjeY Êeì_ -
aòýûkdùe ùcûe _â[c òai –
ù~ùZùaùk ùcûùZ _â[c [e _âgõiû KeûMfû –
ùcûùZ Gjû _i¦ @ùU, ù~ùZùaùk –
_âKéZùe ùcûùZ Gjû _i¦ ^ûjó –
cûZâ [ùe G_eò @býûi aòKgòZ ùjûAMùf, Zû_ùe _VòZ aòhdaÉê C_ùe _âgÜe Ce ùLûRò _òfûcûù^ ^òùR
^òùR ùfLôaû @býûi KeòaûKê fûMò _Wÿ«òö @û_Y ùLôaûKê _ûAùa ù~, ùicûù^ ^òùR ^òùR Pò«û KeêQ«ò Gaõ _âgÜe Ce
iûwiû[ô ij K[ûaûðû Keò ùfLêQ«ò?
_òfûcû^ue bûhû i´§úd @býûiKê @]ôK eêPò_ì‰ð Keòaû _ûAñ @ûC K’Y K’Y ùKøgk ùjûA_ûùe?

34. | 33 |
AõeûRúe Uò.Giþ.dê Gaõ Giþ.Gfþ.dêKê ùL«êö bûhû gòLôaû iµKðùe ùKCñ gòlY Kû~ðýûakúe _âùdûM @û_Y @û_Yu
bûhû gòlûKê iê]ûeòaû _ûAñ Keò _ûeòùa?
cû¤còK Éee bûhû gòLôaû @^ý aòhdKê gòLôaû _ûAñ Kò_eò _âbûaòZ Keò [ûG? Gjû iµKðùe @û_Yue K’Y cZûcZ
@Qò?
Uòbò, ùeWÿòI, LaeKûMR, _òfûcû^u bûhûe aòKûg _ûAñ Kò bkò bûùa _âKûe _âùdûM Keû~ûA_ûùe?
_òfûcû^u bûhû gòlYùe _ûegðòZû aé¡ò Gaõ Zûue _V^ lZû aé¡ò _ûAñ _ûVûMûee _âùdûM Kò_eò Keòùa?

35. | 34 |
2. MYòZ
@ûc PZêü_ûgßðùe _eòùag aòhdùe Pò«û Keòaû I RûYòaû ij Zû’e _eòcûY, ùi iaêe _eÆe c¤ùe [ôaû iµKð
aòhdùe RûYòaû ùjCQò MYòZö MYòZ _òfûcû^uê _eòùag iµKðùe RûYòaû, ù÷^¦ò^ Rúa^e iciýû MêWÿòKê aò^û ßò]ûùe
icû]û^ Keòaû _ûAñ iûjû~ý Keò[ûGö ~ûjûßûeû bêf aêSûcYûe @ûùø @aKûg ^ [ûGö baòhýZ MV^ _ûAñ cû¤còK MYòZ
G_eò lZûKê aòKûg Keò[ûG ù~, ù~Cñ[ôùe –
~êqò~êq Pò«^
aòùgähYûcôK Pò«^ ~ûjûKò iciýûe KûeY MêWÿòK ùLûRò _ûAaùe iûjû~ý Kùe
jòiûa Keòaûe ùKøgk
gúNâ ^ò¿ò ù^aûe ùKøgkö
baòhýZe ù~ûR^û Keòaû AZýûò _ûAñ ijûdK ùjûA[ûG
MYòZ gòlûû^ _ûAñ aðcû^e iÚòZò
@ù^K ùfûK MYòZKê ùMûUòòG aòeqòKe, KÁiû¤ aòhd ùaûfò Kjò[û«òö MYòòZ iµKðùe ùfûKcû^u bòZùe bde
aûZûaeY iéÁòKeò Gjû ajêZ KÁiû¤ ùaûfò bdbúZ KeûA ò@û~ûA@Qòö Gjû _Qùe [ôaû _âKéZ KûeY K’Y ùaûfò
ùLûRòùf, aðcû^ MYòZ gòlYùe ~ûjû ùLôaûKê còùk,
Zû’jû iaê ùjfû -
aòhdaÉêKê aêSòaû @ù_lû ùNûhò ùaû C_ùe @ûùfûK_ûZ Keû~ûCQòö
_òfû ijòZ @ûùfûP^û Keòaû @ù_lû aýûLýû C_ùe @]ôK MêeêZß ò@û~ûCQòö
gòlK @ù^K _âKûe _¡Zò aýajûe ^ KeòùMûUòG _âKûeùe iúcòZ ejêQ«òö
_òfû @^êba Keê[ôaû bêfKê ÊûMZ ^Keò ùKak VòKþ Ce _ûAaûKê ùPÁû KeêQ«òö icùd icùd gòlK _òfûe
iù¦j ùcûP^ Keò_ûeê ^ûjñû«òö
ù÷^¦ò^ Rúa^ C_ùe gòlY _âKâòdûKê @ûùfûK_ûZ ^Keò ùKak _ûVý_êÉK C_ùe @ûùfûK_ûZ KeêQ«òö
`k Êeì_ iû]ûeY MûYòZòK K[ûaÉê C_ùe c¤ _òfûcûù^ @Zò êaðk @Q«òö ùZYê MYòZ gòlû K[û gêYòaû cûùZâ
_òfûu _âûdZü c^ cCkò ~ûCQòö ù~Cñ[ô _ûAñ @]ôKûõg _òfû MYòZKê ajêZ KÁ aòhd ùaûfò bûaò, MYòZ _ûV Vûeê
ìùeA ejòaûKê ùPÁû KeêQ«òö

36. | 35 |
aòòhdMZ Kû~ðý iµû^e _^Úû
MYòZ ùjCQò G_eò GK _ûV, ù~Cñ[ôùe @ûùc @ûc PZêü_ûgßðùe [ôaû Rò^òh_Zâ Zû’e _eòcûY Gaõ ùicû^u c¤ùe [ôaû
iµKð RûYò [ûCö
GjûKê UòKòG Pò«û Kùf RûYòaû ù~ –@ZòKcþùe Gjû PûùeûUò K[û iµKðùe Kêjû~ûAQòö
ùijò aûKýMêWÿòKê ^òcÜùe ùfLô _ûeòùa Kò? aðcû^ @û_Yu c^ùe @ûC @^ý KòQò (Points) ^ì@ûK[û @ûiêQò Kò? ~ò
@ûiê[ûG ùiMêWÿòKê c¤ ùfL«êö
aûÉaùe Gjû Kêjû~ûA_ûùe ù~, @ûùc @ûc PZêü_ûgßðùe, icMâ _eòùagùe, @Zò ùQûU ùQûU Kû~ðýùe Gaõ _âùZýK
ùlZâùe Keê[ôaû Kû~ðýùe MYòZ RWÿòZ ùjûAejòQòö Gjû G_eò bûaùe @Qò ù~còZòKò aò^û MYòZùe @ûc Rúa^Kê KÌ^û Keò
_ûeòaû ^ûjóö iû]ûeY ù÷^¦ò^ Rúa^ Vûeê @ûe¸ Keò (G_eò Kò ùeûùhA Keòaû, _ûYò bðò Keòaû, Pûh Keòaû,) aWÿ
]eYe KòQò Kû~ðýKeòaû aû ùKøYiòò ùlZâùe @]ôK C^ÜZ Kû~ðý _âgð^ òMùe MYòZ be_ìe ùjûA ejòQòö
Gjû iciýû icû]û^, @ûaòÃûe, Cþbûa^ _âKûeùbKê PòjÜUúKeY Keòaûùe cûMð gð^ Keò[ûGö ~ûjû`kùe baòhýZùe
Kû~ðýMêWÿòK C^ÜZ cû^e ùjûA[ûGö
@û_Y ~ûjûKeêQ«ò ZûKê ZûfòKû Keò^ò@«ê Gaõ ^òRKê ^òùR _Pûe«ê, MYòZ G[ôùe _âùdûM ùjCQòò ^û ^ûjó?
MûYòZòK éÁòùKûYeê G_eò ùKøYiò Kû~ðý @Qòò ù~Cñ[ôùe Kò @ûùc ^òdcòZ bûaùe MYòZe aýajûe Keê^ûjêñ ùaûfò,@û_Y
bûaêQ«ò Kò?
ò@û~ûC[ôaû MYòZ gòlYùe _òfûcû^u ù÷^¦ò^ @^êbìZòKê @û_Y Kò_eò ù~ûWÿòùA _ûeòùa?

37. | 36 |
@ûce MYòZ _XÿûAaû _âYûkú bûeûKâû« / aòeqòKe
ùfûKcûù^ @ù^K icdùe Kjò[û«ò, MYòòZ ùjCQò GK bûeûKâû« aòhd aû KVò^ aòhdö Gjû iµì‰ð eìù_ c^MXÿû, G[ôùe
aûÉaZû KòQòò ^ûjóö ùKøYiò aòhd @ûù_ KVò^ jêG ^ûjóòö Gjû @ûce cù^ûaéò @^êiûùe KVò^ aû ijR ùjûA[ûGö
ùfûKcû^u c^ùe iû]ûeYZü MYòZ iµKðùe Gbkò @ù^K c^MXÿû K[û ejòQòö ~[û- MYòZ icÉu _ûAñ ^êùjñ aû cêñ ~ò
aðcû^ _~ðý« aêSò_ûeê^ûjó Zûùjùf _é[ôaúùe @ûC KòG @Qò aêSò_ûeòa? aû MYòZ aûÉaùe KVò^ Kûc, ~ò GjûKê @û_Y
ò^ eûZò _Xÿòùa ^ûjó ùZùa RûYòò _ûeòùa ^ûjó aû cûWÿ / Š aò^û MYòZ _Xÿû~ûA _ûeòa ^ûjóö Gjòbkò Pò«û]ûeû MYòZKê
ajêZ KÁ aû bde KûeY Keò ùAQòö @^ý _ùU iê¯ aû RûMâZ ùjC iaê icdùe @ûù¸ ^òùR aû @^ýcû^u ij
@^aeZ KòQòUû iõLýû ijòZ Kû~ðý KeêQêö _âùZýK icdùe, _âùZýK iÚû^ùe, ^úeaQò^Ü bûaùe @ûùc MYòZ ij IZü
ù_âûZü bûùa RWÿòZ @Qêö ùZùa MYòZ _âZò GùZ bd @ûiêQò KûjóKò?
Rúa^e ù÷^òK @^êbìZòùe ù~ùZùaùk Gjò K[ûUò aýû_ò~ûG, ùiùZùaùk aòhdaÉêUò MêeêZe ùjûA _Wÿò[ûGö Gjò gêLôfû
iõLýû Gaõ _âiw ijòZ _òfûcûù^ Kâòdû _âZòKâòdû Keò Keò bûwò_WÿêQ«òö _eòùghùe GjûKê ùNûhòaûKê _WÿêQòö _òfûò^eê
ùicû^uê MYòZ aêSòaû _ûAñ ùKøYiò Rò^òh, aÉê, Qaò aû @^ý KòQò iûùuZòK aÉê ßûeû aêSûA ò@û ~ûA ^ûjóö ùZYê cìkê@û
êaðk ùjûA ejòQò ~ûjû cû¤còK ÉeKê KkêhòZ KeòùAQòòö ùKøYiò cùZ ùjC _eúlûùe _ûiþ Keò~òaû C_ùe MêeêZß
ò@û~ûCQòö ùZYê @]ôKûõg _òfû MYòZ GK KÁ _ûV ùaûfò aògßûi Keò~ûAQ«ò Gaõ ùi[ôeê ìùeA ejòQ«òö Gjû MYòZe ZîUò
^êùjñö Gjû aýajûe _âYûkúe ùûhö ~ò MYòZKê Rúa^ ijòZ ù~ûWÿòùaû Gaõ GK @û^¦ ûdK _¡Zò/gòlY Kû~ðý aýajûe
Keòaû ùZùa Gjû @ûC bûeûKâû« aòhd ùjûA ejòa ^ûjóö @ûùc ^ò½òZ bûaùe @ûce Gjò bûeûKâû« Keê[ôaû _¡Zòe _eòað^
Keòaû Gaõ _òfûcû^uê MYòZ iùw @û^¦ùe ùLkòaûe iêù~ûM ùaûö
@û_Y K’Y bûaêQ«ò, MYòZ _âZò KûjóKò GùZ bd? Gjû iµKðùe @û_Y K’Y Keò _ûeòùa? Gaõ Gjû Kò_eò ijR, iek
Gaõ @û^¦ ûdK Keû~ûA _ûeòa?
cû¤còK Éeùe MYòZ gòlYe flý I CùŸgý
iû]ûeYZü @ûc _ûAñ MYòZ gòlYe cêLý CùŸgý _ûVýLiWÿû @^êiûùe, _ûVý_êÉKe _âiwKê iûeòùaû ij _òfû Kò_eò ùagú
^´e eLôa Zûjû @ûce CùŸgý ùjûA~ûAQòö MYòZ Gjû Vûeê Kûjó ùKùZ @]ôK, GVûùe @ûùc KòQò MûYòZòK ùKøgk C_ùe
@ûùfûP^û KeêQêö ~ûjûßûeû _òfûcûù^ ijRùe MYòZ Keò_ûeòùa –
1. _âiw iµKðùe éXÿ ]ûeYû Keò_ûeòùaö
2. gòlYe ^òŸðòÁ _eòieùe _ûewcZû jûif Keòùaö
3. Zûu Ée @^ê~ûdú MYòZe iciýûMêWÿòKê icû]û^ Keòaûùe ilc ùjùaö
4. ~êqò~êq _âcûY ij C_iÚû_^ Keò _ûeòùaö
5. MûYòZòK Pò«û]ûeûe @býûi Keòùaö
6. Rúa^e ù÷^¦ò^ _eòiÚòZòùe MûYòZòK _âùdûM Keò_ûeòùaö
C_ùeûq ZûfòKû ijòZ Zêùc ijcZ Kò? ~ò ^êjñ ùZùa KûjóKò? ~ò ijcZ ùZùa _âùZýKUò _ûAñ ùMûUòG êAUû CûjeY
ò@ö

38. | 37 |
_òfûcû^ue MYòZùe @^êbìZò
Gjò adie _òfûue MYòZ iµKðòùe @ù^KMêWÿòG @^êbìZò [ûGö Nùe @ù^K Kû~ðý Keò[û«òö aòbò^Ü Rò^òhe aýajûe
Keò[û«òö Rò^òhe KòYû aòKû Keò[û«òö icÉ _âKûe iûcMâúe aMðúKeY Ke«ò, @UKk _âÉêZ Ke«ò, Kéhò bòòK Gaõ @^ý
icÉ _âKûe PòeûPeòZ RúaòKûùe iõ_éq [û«ò Gaõ GjûKê icÉ _âKûe MûYòZòK ùKøgkùe ù~ûWÿò [û«òö ^òR bòZùe kMV^
Ke«ò, @ûKûe _âKûeKê RûYò[û«ò, IR^ Gaõ g±, ìeZû, icd, Zêk^û Keòaû, MYòaû, Uuû _Aiûe Kûeaûe Keòaû,
_eòcûYùe Kcþ ùagúKê aûQò_ûe«òö MYòZ gòLôaû _ûAñ Gjò _âKûee ajêZ MêWÿòG @^êbìZò Zûue [ûGö _òfûu Gjò @^êbìZòKê
aýajûe Keòaû _eòaùð ùgâYúKlùe KÁ _¡Zò _âùdûMKeò G iaêeê Zûuê ìùeA ò@û~ûA[ûGö ~ûjûiaê MYòZ gòLôaû _ûAñ
KÁKe ùjûA_ùWÿö
@û_Yu _òfûcûù^ K’Y iaê MûYòZòK @^êbìZò ùgâYúKlKê @ûYòò @ûiò[û«ò?
cû¤còK Éeùe MYòZ Kò_eò _XÿûAaû
_òfûcû^u Ée, adi, @^êbìZò Gaõ cû^iòK aòKûg ÉeKê ù^A MYòZ gòlY _ûAñ Zòù^ûUò cêLý ùiû_û^ ejòQòö RùY gòlK
bûaùe @û_Y -
1. _òfûcû^u @õg MâjYKê ^ò½òZ Keòùaö
2. aêSòaû Gaõ MêXÿ Pò«^ _ûAñ iêù~ûM iéÁò Keòùaö
3. _âùdûM òMùe Ciôûjú KeûAùaö
C_ùe ò@û~ûA[ôaû _âùZýKUò @û_Yu _ûAñ êAUò ^òŸòðÁ Kû~ðýe @«bêðq @ùU-
1. @õgMâjYKê ^ò½òZ Keòaû-
1(K)-@^êbìZò _ûAñ iêù~ûM ò@«ê Gaõ _òfûu c^ùe ùKøZìjk RûZ Keû«êö MYòZKê @û]ûe @ù^K MêWÿòG
@û^¦ûdú _âgÜ Keò _Pûe«êö
_òfûcûù^ CûjeY ijûdZûùe Ce ùLûRò aûjûe Ke«ê ù~_eòKò 22014
– 22013
= . . .. aû _òfûuê iZýZû
_eLô ùLôaû _ûAñ Kêj«êö ù~_eò “êAUò iõLýûeê còkê[ôaû `k, Cq iõLýû ßd Vûeêê aWÿ aû Gjûe icû]û^ _ûAñ
PûùeûUò bò^Ü bò^Ü C_ûd ejòQòö GjûKê Zêùc ùLûRò aûjûe Keò _ûeòa Kò? AZýûòö
1(L) - _òfûcû^uêGjò iciýû MêWÿòKe icû]û^ ^òùR ^òùR Keòaûe iêù~ûM ùùaö
gòlK ÊZª eìù_ KòQò _âgÜ aûQò aû Zò@ûeò Keò icû]û^ _ûAñ _òfûcû^uê ùùaö _òfûcûù^ ZûKê icû]û^ Keòùa
Gaõ ùi[ôeê K’Y aêSòùf, ^òùR Kjò_ûeòùaö ~[û- aÉêe aýajûe Keòaû, PòZâûu^ Keò aû iûùuZòK iìP^û ùA
aû RýûcòZòK @ûKéZò @u^ö

39. | 38 |
2. aòhdaÉêKê aêSò _ûeòùa Gaõ MêXÿ Pò«^ Keò_ûeòùa
_òfûcû^uê ^òùR ^òùR _âgÜ icû]û^ Keòaûùe iêù~ûM ùA Zû’_ùe @û_Y aýûLýû Ke«êö _òfûu Ê ùaû]McýZû
_ûAñ ^òcÜùe ò@û~ûA[ôaû ùiû_û^ êAUò MêeêZß_ì‰ðö
2(K)- @ù^K _âKûee Ciôûj ò@«ê-
iciýûe icû]û^ _òfû ^òRÊ Xwùe Keò _ûeòaû òMùe CiôûjòZ Ke«êö ùicûù^ aýajûe Keê[ôaû _âYûkúKê aêSûA
ò@«ê Gaõ Gjûe baòhýZ @ûagýKZû òMùe @ûùfûP^û Ke«êö
gòlY CùŸgýKê ù^A iciýûe icû]û^ _ûAñ @û_Y aýajûe Keò[ôaû ùKùZK CûjeY ^òcÜùe ùfL«êö
2 (L) MYòZ icû]û^ _âYûkú _Qùe ejò[ôaû ~êqò~êq KûeY ùLûRò _ûAaû _ûAñ _òfûuê Pò«û KeòaûKê ò@«êö
~[û- gòlK GK iciýûKê ^úea bûùa Keò ò@«ê Gaõ _òfûcû^uê aêSûAaûKê Kj«êö _âùZýKUò ùiû_û^ KûjóKò
^ò@û~ûAQò Gaõ _eaðò ùiû_û^ K’Y ùja KjòaûKê ò@«êö Gjûe CûjeY K’Y ùjûA_ûùe ^òcÜùe ùfL«ê –
3. _âùdûM Keòaû òMùe CiôûjòZKeòaû
3(K)- gòLô[ôaû aòhdaÉêKê _òfûcûù^ _âùdûMKeò _eaðò Kûkùe @^ý iciýûe icû]û^ jûif Keò_ûeòùaö
Gjû ùKCñ C_ûdùe _òfûcûù^ Keò_ûeòùa ? CûjeY _âû^ Ke«êö
3(L)- _òfûcûù^ Zûu ù÷^¦ò^ Rúa^ùe MYòZe aýajûe Keò _ûeòùaö
ùKøYiò _âiwùe C_^úZ KeûAaû icdùe, ~ûjû ùicûù^ _Xÿòùa ZûKê ùKùZùaùk _âùdûM Keòùa ùi aòhdùe
@ûùfûK_ûZ Ke«êö Gjû Zûu _ûAñ @ù^K iêù~ûM @ûYò ùa I ùicûù^ gòlYKê ù÷^¦ò^ Rúa^e @^êbìZòKê ijRùe ù~ûWÿò
_ûeòùaö
GjûKê Kò_eò Keòùa ^òcÜùe _ûUò CûjeY ùfL«êö

40. | 39 |
@û_Yu _ûAñ ùg÷lòK _âgûÜakú
Gjû iµKðùe Pò«û Ke«ê –
_òfûu c^ùe Ròmûiû iéÁò Keò_ûeòaû _ûAñ aûUMêWÿòK K’Y ? TSUs Gaõ SLUs Kê CûjeY _ûAñ ùL«ê Gaõ
Gjòbkò ^òùR @«Zü _ùl @ûC gUò CûjeY ^òcÜùe ùfL«ê-
ù~ùZùaùk _òfûcûù^ MYòZ _Xÿòùa, ùiùZùaùk ùKCñ _âKûe Kû~ðý kMZ eìù_ Keòùa? CûjeY ò@«ê –
MYòZ _Xÿòaû icdùe _òfûcûù^ cêqbûaùe ùKCñ iaêKûc @]ôK bf bûaùe Keò_ûeòùa? CûjeY ò@«ê-
C_~êq _âYûkú, VòKþ Ce @ù_lû @]ôK MêeêZß_ì‰ð -
@û_Y ^ò½òZ bûaùe Gjò CqòKê @ù^K [e _Xÿò iûeòùfYòö Gjò _âYûkúùe MYòZ _XÿûAaû I aêSòaûùe GK ÊZª iÚû^ ejòQòö
ù~ùZùaùk aêSòaû C_ùe MêeêZß ò@û~òa, ùiùZùaùk aòbò^Ü _òfû ^òRÊ C_ûdùe Ce ùLûRòaûKê Pûjóùaö jêGZ @û_Y
GK ^ò¡ðòÁ _âYûkú C_iÚû_^ Keò _ûe«ò Kò«ê _òfûcû^uê iciýûe icû]û^ Zûu ^òRÊ Xwùe Keòaûeiêù~ûM ò@«êö
ò@û~ûA[ôaû _âiwùe aòbò^Ü _¡Zò _âùdûM Keò _ûeòaûe _ûegðòZûKê aXÿûAaû @Zò@ûagýK @ùUö Ce _eòaùð _òfûUò
iciýûe icû]û^ Kò_eò KeòQò _Pûeò aêSòaû @]ôK aýajûe C_ù~ûMú ùjûA_ûeòaö Zûu ^òRÊ _¡ZòKê C_iÚû_^ KeòaûKê
Zûuê iêù~ûM ò@«êö @^ýcû^u ij @ûùfûP^û Keû«êö G K[û aêS«ê ù~, Ce _ûAaû @ù_lû aêSòaû @]ôK C_ûùd @ùUö
ùNûhòùA cù^eLôaû ^û’ @býûi Keòaû
ù~ ùKøYiò aòhd aÉêKê aêSòaû _ûAñ ùi aòhdùe lZû aé¡ò Keòaû @Zý« @ûagýKö aêSòaû ßûeû ]ûeYû éXÿ ùjûA[ûG Gaõ
aòhdUò ijR ùjûA[ûGö Gjò ]ûeYû @]ôK éXÿ Gaõ PòeiÚûdú Keòaû _ûAñ @býûi ^òjûZò @ûagýKö Gjò @býûiùe ^ìZ^Zß
@ûYòaû eKûe ~ûjû aûe´ûe Keòaû _ûAñ ù_âeYû ùA[ûG Gaõ ùKøgk aé¡ò KeûA[ûGö G_eò Keòaû ßûeû _òfû ^òe«e
@býûi Kû~ðýùe c{ò ejòa I @û^¦ @^êba Keòa Gaõ aòhd _âZò Zû’e @ûMâj iéÁò ùjaö
ùNûhû _âKâòdû ùjCQò, _òfû aò^û aêSò CqòUòKê @ù^K [e Kjò ~ûªòK _âKâòdûùe cù^ eLôaûKê ùPÁûKùeö aòhdaÉêe _âKéZ
K[ûUò K’Y ùi òMùe KòQò aêùS ^ûjóö ù~ùZùaùk gòlK _âiw _ûAñ ^ŸðòÁ aÉê _âgð^ Ke«ò (cù^Keû~ûC, RýûcòZòK
_eòPd gòlûû^ _ûAñ KûMRKê Kò_eò aýajûe Keòaû Gaõ @[ð_ìYðð bûaùe _âiwKê Gaõ @býûi Kû~ðýKê iéR^ Keòaû)
ùiùZùaùk _òfûcûù^ MûYòZòK _âiwKê _âÉêZ Keòaû _ûAñ iêù~ûM _ûA[û«òö Gjò ùaû]McýZû ajêaò] gòlY Kû~ðý, @býûi
Kû~ðý _ùe iêiõMVòZ ùjûA[ûG Gaõ úNðiÚûdú jêGö
_òfûcûù^ gòlY Kû~ðý Gaõ @býûi Kû~ðý cû¤cùe gòLô[û«òö G[ô_ûAñ ~ù[Á iêù~ûM ùaû _ûAñ @û_Y K’Y Keò _ûeòùa?
G MêWÿòK C_ùe MYòZe TSUs ùe Kò_eò gòlY _âùdûM Keû~ûAQò [ùe ùLô^ò@«êö

41. | 40 |
cû^ic^Ú^ MYòZ
cû^i c^Ú^ MYòZ _òfûu Pò«^e @ûùfûWÿ^ iéÁòKeò _ûegðòZû iéÁò KeûA [ûGö G[ô_ûAñ _òfûcû^uê ò@û~ûC[ôaû
_âgÜ Zûu Rúa^ Gaõ _eòùag iµKðòZ ùjaû aû‚^údö ~ûjû ùicûù^ Zûu ù÷^¦ò^ Rúa^ùe _âZýl eìù_ Keê[ôfû bkò
@^êba Keê[ôùaö _òfûcûù^ Zû _Qùe ejò[ôaû KûeY iµKðùe Pò«ûKeò _ûeê[ôùa Gaõ `kû`kKê ù~ûWÿò _ûeê [ôùaö
_eÆee Kû~ðýKê Zêk^û Keò _ûeê[ôùaö @ûùc ùKak MYòZ iµKðùe RWÿòZ ejò[ûC Gaõ _âgÜ MêWÿòKe _Qùe [ôaû KûeYKê
Pò«û ^ Keò ùi[ô_âZò @aùjkû Keò[ûC Kò«ê cû¤còK Éee _òfûcûù^ _â[ùc aòhdaÉê _Qùe [ôaû @if K[ûUòKê Pò«û
Keò[û«òö
iû]ûeYZü cû^i c^Ú^ MYòZ @ûc Rúa^ùe i¹êLú^ ùjC[ôaû iciýûMêWÿòKe @býûi Gaõ icû]û^ KeûA[ûG,
aRûe, _eòað^, iûcûRòK aòmû^, gûeòeúK @bòaé¡ò, Kéhò AZýûò iµKðòZ aûÉaZûKê Gjû aêSòaû _ûAñ i¸a KeûA[ûG Gaõ
@ûagýKZûKê aSòaû _ûAñ ic[ð KeûA ^ò¿ò ù^aûùe iûjû~ý Keò[ûGö
ùZYê G _âKûe _eòiÚòZò C_iÚû_^û Keòaû C_ûùd _ì‰ð @ùU Gaõ _òfûuê cû^i c^Ú^ MYòZ _ûAñ ~ù[Á iêù~ûM
ùaû @ûagýK ö
MYòZùe [ôaû Zòù^ûUò aòbûM
“aúRMYòZ”ùjCQò MYòZe GK _eòbûhû ~ûjûKò, MYòZe @^ýZc _eòieKê aýû¯ ùjûAQòö ù~ûM Keòaû MYòZ _ûAñ GK
ÊZª Kû~ðýö Gjû ßûeû aòhd aÉêKê aêSòaû, iõmû ^òeì_Y Keòaû, @ù^K _eòiÚòZòùe GjûKê _eLô ùLôaû, `kû`kKê ~û
Keòaû Gaõ MYòZe ^ìZ^ _eòieKê aýû¯ Keòaû AZýûò Kû~ðý Keû~ûGö Gjû ùjCQò cû¤còK Éee MYòZ gòlY _ûAñ GK
aòÉéZ _¡Zòö C_ùeûq _âKâòdûKê aúRMYòZùe _òfûu @^êbìZò ij @Zò iek I ijR eìù_ ù~ûWÿû~ûA_ûùeö _eaðú Éeùe
_òfûcûù^ aúRMûYòZòK ùKøgk _âùdûM Keò @^ýû^ý MûYòZòK iciýû MêWÿòKe icû]û^ Keò[û«òö
“_ûUúMYòZ” ùe KVò^ aÉêKê ù^A @ù^K ]ûeYû ò@û~ûA[ûGö gòlK _òfûcû^u Rúa^e @^êbìZòKê Gjû ij ù~ûWÿò _ûe«òö
aòùghKeò _âû[còK Éeùe @ûùc _ûUúMYòZ _XÿûA [ûCñö ùZYê CyùgâYúùe _òfûcû^u G òMùe Êzk Gaõ éXÿ cù^ûak
[ôaûe @^êba Keû~ûGö MYòZe GK ^ò¡ðòÁ Kû~ðýeê _òfûu G_eò éXÿcù^ûak Gaõ @ûMâje aé¡ò NUò[ûGö aòMZ ahðe
_ûUúMYòZ cû¤cùe iû]ûeYZü _òfûcûù^ “MYòZe cû]ê~ðý” @^êba Keò[û«òö _âKûe ùbeê _âKûeKê ùLûRò _ûAaû òMùe
_ûUúMYòZ _òfûcû^uê iûjû~ý Keò[ûGö
“RýûcòZò”@ûKéZò iµKðùe ]ûeYû ùA[ûGö _âZòKéZò Gaõ KûMR LŠe aýajûe Keò _òfûcû^uê _âû[còK RýûcòZòK ]ûeYû éXÿ
Keû~ûA_ûùeö _òfûu _ûLùe[ôaû PòZâûu^ ùKøgkKê aò^òù~ûM Keòaûe G[ôùe iêù~ûM còkò[ûGö @ù^K Rò^òh c¤ùe [ôaû
iµKð _eaðú Kûkùe _òfûuê aêSòaû _ûAñ iêù~ûM iéÁò Keò[ûGö baòhýZùe RýûcòZòe aýajûe aòbò^Ü @ûKéZòe iµKð ij
MYòZe @^ýû^ý ]ûeYû ùA[ûGöö

42. | 41 |
3- aòmû^
aðcû^e òM – aòhdaÉê aû iìP^û
aòmû^ gòlY iµKðùe aòýûkdùe aðcû^ iû]ûeY ]ûeYû ùjCQòò ù~, G[ôùe iìP^û, Z[ý Gaõ aòhdaÉê C_ùe
MêeêZß ò@û~ûAQòö ~ò @û_Y _ûVý_êÉKKê Mbúe bûaùe ùLôùa, ùZùa RûYò _ûeòùa ù~, aòmû^ bûhûe KûVò^ýZûKê
aêSòaûKê _òfûcû^u Vûeê @ûgû Keû~ûCQòö cêLý Rò^òh MêWÿòKê cù^ eL«ê Gaõ _eúlû icdùe VòKþ ùijò _eò ùfL«êö (Gjû
_ûVý_êÉK bûhûVûeê @]ôK KòQò bò^Ü Kò?)
Cy _âû[còK Gaõ cû¤còK Éeùe aòmû^ gòlYe òM, aòhd aÉêe _âPêe cûZâû Gaõ aòÉéZ eì_ C_ùe @ûùfûK _ûZ
Keû~ûCQòö GjûKê @ù^K _eòcûYùe RUòk aû aêSòaû _ûAñ KÁKe Keòò@û~ûAQòö _eòYûc Êeì_ _òfûcûù^ @ù^K MêWÿûG
Z[ý, iõmûKê @~[û ^ aêSò ^ aòPûeò ùNûhò ùA[û«òö
@û_Y K’Y bûaêQ«ò? _âKéZùe K’Y aòmû^ gòlû G_eò ùjaû CPòZ? ~ò ^û’ ùZùa _òfûcû^uê aòmû^ùe _âKéZùe
K’Y gòùLAaû CPòZ?
aòmû^ iûleZûe @ûagýKZû
_âZòlYùe @ûaòÃûe, Cnûa^ aòmû^ gòlYe ùg÷kúKê akûA ùAQòö ù~Cñ icd bòZùe _òfû ^òRe gòlû iµì‰ð
Keòa ùiùZùaùk G iìP^û Zûu _ûAñ @_âûiwòK / ùiùZùaùk Zû’Kê ^ìZ^ iìP^û /Z[ý RûYòaûKê _Wÿòaö iìP^û aòbò^Ü
Ciôeê jûif Keû~ûA _ûeòaö _òfûcû^uê G aòhdùe RûYòaûKê _Wÿòaö GjûKê jó ùa÷mû^òK iûleZû Kêjû~ûG? Gjû GK
cû^iòK _âKâòdû @ùU ~ûjû @ûcKê iìP^û _âÉêZ Keòaû, @ûagýK i´§Kê ùLûRò_ûAaû Gaõ ZZþiµKðùe mû^ iõeP^û _ûAñ
iûc[ðý ùA[ûGö
Gjû -
^òRe @ûL_ûLùe [ôaû _eòùagKê RûYòaûe (Ròmûiû) Azûö
cêLý @a]ûeYû (concept) MêWÿòKê RûYòaûö
iò¡û«Kê aêSòaû _ûAñ aòbò^Ü _âKûe aûUö
@^êbìZò I ^ìZ^ mû^Kê iõKk^ Keòaû Gaõ Zû C_ùe ^û^û _âKûe Kâòdû, _âZòKâòdû Keò_ûeòaûö
^òR _âùPÁû akùe ^òÃhð _~ðý« _jôaûö
Aògß (_eòùag) iµKðùe iéÁò ùjC[ôaû ]ûeYûAZýûòö
C_ùe ò@û~ûA[ôaû aò¦êcû^uê ùL«êö @û_Y ùi[ôeê K’Y aêSêQ«ò? _âùZýK ùeLûuòZ g±e cûù^ K’Y @ùU?

43. | 42 |
ùa÷mû^òK iûleZûe aòKûg
ùgâYúKl _âKâòdû _âiwùe iûleZûe @[ð K’Y ùja? _òfûcû^u bòZùe ùa÷mû^òK iûleZûe aòKûg _ûAñ
gòlKcû^uê GK ‘ùKøgk iûeYúe’ @ûagýK ùja aû Pò«ûcôK @býûie eKûe ùja ~ûjû gòlKu _êeû gòlY icd bòZùe
ùjûA[ûGö cêLý ]ûeû ~ûjû gòlK gòlY _ûAñ Keòùa, ùi iaê ùjfû-
1. eêPòKe, i¸a aû _âûiwòK ùKøgkùe _âiwKê @ûe¸ Keòaûö
2. cû^i c^Ú^ gòlY Kû~ðýûakú Keòaû – Pò«û Keòaû, aòùgähY KeòaûGaõ VòK Xÿwùe _âùdûM KeòaûGaõ
3. _òfûu _âiwMZ @^êbìZòe ]ûeYûKê ^ò½òZ Keòaû Gaõ`kû`k iµKðùe @ûùfûP^û Keòaûö
Gjò _âKòâdû iµKðùe ^òcÜùe _êvû^ê_êv eìù_ ò@û~ûAQò –
1. ^ìZ^ _âiw @ûe¸ icdùe aòmû^ gòlK _òfûcû^u c^ bòZùe G_eò CKôY×û RûZ Keòùa ù~, Zûue c^,
cÉòÃùe ùijò _âiw iµKðùe @]ôK RûYòaû, ùLûRòaû _ûAñ Zúaâ Azû RûZ ùjaö _òfûu _ûLùe G_eò @^êbìZò _âPêe
cûZâûùe ejòQòö ~ûjûßûeû _òfûcûù^ CKôY×òZ ùjûA _âZòò^ gòlY Kû~ðùe bûM ù^A[û«òö K’Y ùi[ôeê KòQòUû GVûùe
ùfLô _ûeòaû?
2. _eaðú ùiû_û^ ùjCQò @^êi§û^ö gòlK _òfûcû^uê _âgÜ _Pûeòaûùe @ûgû^êeì_ `kû`ke _eòKÌ^û Keòaû òMùe
iûjû~ý Keòùaö _òfûcû^uê aòbò^Ü Xÿwùe _âûiwòK iìP^û MêWÿòKê iõMâj Keòaûùe iûji ùùaö Gjû _âùZýl
_~ðýùalY (ùlZâ _eòbâcY, _âùdûM _eúlY AZýûò) ßûeû c¤ ùjûA _ûeòa @[aû @^ý i´k ßûeû ùjûA_ûeòa
ù~_eòKò – fòLôZ iûcMâú, Mâû`þ aû égýgâûaý iûcMâú . . . AZýûòö
3. ù~ùZùaùk _òfûcû^u iìP^û iµKðùe _â[ùc RûYòùa, ZûKê Uò_òù^ùa (ùeKWÿð Keò eLôaû)ö Gjû aòbò^Ü C_ûdùe
Keû~ûA_ûeòa – g±ùe, iõLýûùe, Mâû`þùe aû PòZâ @ûKûeùe (ùcûaûAf ù`û^þùe `ùUû ù^A) aû égý gâûaý
ùeKWÿòw ßûeû . . ..ö
4. aðcû^ _òfûcûù^ iìP^û ijòZ aòbò^Ü @býûi Kâòdû _âZòKâòdû Keòùa, ùckK Keòùa, Zêk^û Keòùa, iõMâj –
iõKk^, aòbûMúKeY Keòùa Gaõ f² iìP^û c¤ùe [ôaû iµKðKê PòjÜò _ûeòùaö
5. ^òÃhð aûjûe ùjCQò _â[c _eòYûcö aðcû^ _~ðý« K’Y K’Y KeûMfû, icÉ _âKâòdû GK ZKð_ì‰ð ^òÃhð @ûWÿKê
ù^A~òaGaõ _âûe¸òK aò¦êKê CiôêKZû ij RûYòaû _ûAñ CiôûjiéÁò Keòaö
jêGZ Gjû iµì‰ð VòK iìZâ ^êùjñ, ~ûjûKê Kò éXÿZûe ij _ûk^ Keòùa Kò«ê ùcûUûùcûUò C_ùe ò@û~ûA[ôaû _âKâòdû
MêWÿòK aòmû^ ùgâYú Klùe _eòflòZ ùjaû aû‚^údö
K’Y @û_Y aòmû^ùe Uò.Giþ.dê (TSUs) / Gi.Gfþ.dê (SLUs) c¤eê ùKøYiò CûjeY ùA _ûeòùa? (_ê^½ Gjû
RûYòaû _ûAñ ùKøYiò ^ò¡ðûeòZ iìZâ ^ûjñò Kò«ê GVûùe ò@û~ûA[ôaû _âKâòdûeê @ù^KUûKê ijRùe PòjÜò ùjûA~òaû CPòZ)ö
^òcÜùe G_eò CûjeY ZûfòKû Ke«êö
^òÃhð aûjûe Keòaû _ûAñ NUYûe bìcòKû iµKðùe _eaðò icdùe ò@û~ûAQòö Gjò _âKâòdûùe bûhûe _âùdûM
(~ûjûKê iû]ûeY bûaùe @ûgû Keû~ûCQò) _òfûcû^ue ù÷^¦ò^ bûhûVûeê ùa÷mû^òK bûhû @ûWÿKê ù^A ~ûA[ûGö