Weitere ähnliche Inhalte Ähnlich wie Politics1 (13) Mehr von Nanthapong Sornkaew (20) Politics11. รายงานวิจยฉบับสมบูรณ์
ั
โครงการวิจัย ทบทวนภูมทศน์ การเมืองไทย
ิ ั
Re-examining the Political Landscape of Thailand
(สัญญาเลขที่ 2-028/2553 รหัสโครงการ นสธ.2553-2-028ข)
โดย
ผศ.ดร.อภิชาต สถิตนิรามัย คณะเศรษฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
ผศ.ดร.ยุกติ มุกดาวิจิตร
คณะสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
รศ.ดร.นิติ ภวัครพันธุ์
คณะรัฐศาสตร์
จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
องค์กรรับทุน: คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิ ทยาลัยธรรมศาสตร์
ได้รบทุนสนับสนุนโดย
ั
แผนงานสร้างเสริ มนโยบายสาธารณะที่ดี (นสธ.)
สานักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริ มสุขภาพ (สสส.)
พฤษภาคม 2556
2. Final Report
Re-examining the Political Landscape of Thailand
(Contract no 2-028/2553 Project code 2553-2-028ข)
By
Assistant Professor Dr.Apichat Satitniramai
Faculty of Economics Thammasat University
Assistant Professor Dr.Yukti Mukdawijitra
Faculty of Sociology and Anthropology Thammasat University
Associate Professor Dr.Niti Pawakapan
Faculty of Political Science Chulalongkorn University
This project was supported by
Thai Health Promotion Foundation (Thai Health)
May 2013
3. Summary
Based on quantitative surveys, in-depth interviews and fieldwork research in several
villages in northern, northeastern, central and southern Thailand, this research argues that Thai
socio-political landscapes have changed economically, politically, and ideologically for the past
two decades. These changes brought about a new group of people with new economic and
political attributes, labeled as the ‘new citizens’. Nidhi Eoseewong refers to the same group of
people as the ‘lower middle class’ as their characteristics, interests and concerns differ from
the ‘old middle class’ which includes middle or higher class people.
The ‘new citizens’ are categorized as those who earn a monthly income of 5,000-10,000
Baht. It is estimated that they composed 40 per cent of Thai households in 2008, which makes
them the largest group of voters in the national election. Although they are not the poorest, they
are inferior to the ‘old middle class’ in many aspects including incomes, asset, jobs, and
education. Because of this, the ‘new citizens’ have new needs and aspirations for a set of
public policies that is different from the ‘old middle class’. The socio-economic change for the
past twenty years made the ‘new citizens’ the largest group among the Thai political
constituency and political parties need to develop new public policies to cater for this new group
of voters.
At the same time, the institutionalization of electoral politics both at the national and
local level, especially since the enforcement of the 1997 constitution, created more incentives
for politicians to formulate macro-level public policies in response to the demands of this
constituency. The 1997 constitution was designed to create a more effective Thai state for
implementing public policies which political parties promised during electoral campaigns. This
was the same time that the Thai Rak Thai party emerged under the leadership of Thaksin
Shinawatra. Thus, Thaksin became the first elected Thai Prime Minister who could keep and
meet his promises during his term. It was the first time in Thailand that the majority of voters
felt that the ballot box affected their daily lives.
However, the improved electoral politics reduces political influence of the ‘old middle
class’. Electoral politics has hardly been an effective public policy instrument for the the ‘old
middle class’ since the masses have always outnumbered the the ‘old middle class’. Thus, this
‘old middle class’ have employed and enjoyed other political instruments--such as the
mainstream mass media, social relations with the elites, and even supporting a coup d’etat--to
disproportionately access to policy making.
4. In this light, the present color-coded political conflict is a conflict between 'the new
citizens’ and the ‘old middle class’. The ‘new citizens’ (Red Shirts) fight to preserve their most
effective policy instrument--electoral politics--whereas the ‘old middle class’ (Yellow Shirts) fight
to emphasize participatory democracy and accountability. Ideologically speaking, each side
commit to different types of democracy.
The Yellow Shirts stress the importance of participatory and accountability politics while
not trusting parliamentary politics and elected politicians. In effect, they call for a check in the
politicians’ power by others players and institutions such as the monarchy--including the Privy
Council-- constitutional independent bodies, the military, and the judicial power. On the other
hand, the Red Shirts emphasize the paramount of the election and parliamentary democracy as
the sole legitimate source of governance. Moreover, they stress fairness and equality of an
access to political and policy process; and hence the Red Shirts are against the notion of
“double (political) standards.” In effect, they reject any extra-parliamentary check of power
whether they are the military, the law courts or other independent bodies.
Socio-economic changes during the last twenty years have also undermined various
conditions that underpin the patron-client social relationship. This research argues that Thai
society is no longer a self-subsistent peasant society with high poverty, a fundamental basis of
‘patron-client relationship’ in which poor peasants use a ‘risk-minimization and safety-first
strategy and the patron-client relationship is no longer a dominant form of Thai social relation.
Rather, horizontal relationships are increasingly more important. These complex, flexible and
dynamic horizontal relations are a result of socio-economic changes that weaken the grip of
influential groups in many locales; and hence, they open doors for new forms of social networks
and organizations. These new modes of social relations in turn facilitate a political movement to
achieve the new citizen’s rights and interests. In another aspect, those horizontal relations are
created to build up a common new political ideology and identity of the ‘new citizens’.
5. บทสรุป
รายงานวิจัยนี้อ าศัยขอ มูลจากการวิจัย ทางสถิติ การสัมภาษณเชิงลึก และการวิจัย ภาคสนามใน
หมูบานภาคเหนือ ภาคอีสาน ภาคกลาง และภาคใต การศึกษานี้ชี้วา การเปลี่ยนแปลงภูมิทัศนของสังคม
การเมืองไทยในรอบยี่สิบกวาปทั้งในทางเศรษฐกิจ การเมือง และอุดมการณ กอใหเกิดการเติบโตขึ้นของ
กลุมคนหนาใหมทั้งในทางเศรษฐกิจและการเมืองไทย คณะวิจัยนิยามคนหนาใหมเหลา นี้วา “พลเมืองใหม”
คนกลุมนี้โดยรากฐานแลวเกิดจากการเปลี่ยนแปลงดานโครงสรางเศรษฐกิจ ซึ่งนิธิ เอียวศรีวงศเรีย กวา “ชน
ชั้นกลางระดับลาง” ผูคนเหลานี้มีคุณลักษณะและผลประโยชนเฉพาะกลุมที่แตกตางไปจาก “ชนชั้นกลางเกา”
(ชนชั้นกลางระดับกลางขึ้นไป) กลา วคือ เขามิใชกลุมคนที่ย ากจนที่สุดของสังคมไทย หากใชระดับรายได
5,000-10,000 บาทตอคนตอเดือนเปนเกณฑในการจัดกลุม ชนชั้นใหมนี้จะมีประมาณ 40% ของครัว เรือน
ไทยในป 2552 ซึ่งถือไดวาเปนผูมีสิทธิ์ออกเสียงกลุมใหญที่สุดของสังคม และแมวาคนกลุมนี้จะไมใชคน
ยากจน แตเขาก็จนกวา มากทั้งดานรายได -ทรัพยสิน และฐานะทางสัง คมทั้ง ดา นอาชีพ การศึกษา ฯลฯ
โดยเฉพาะอยา งยิ่งเมื่อ เปรียบเทียบกับชนชั้นกลางเกา หรือกลา วอีกแบบ คนกลุมนี้มีความตอ งการและ
ความคาดหวัง (new needs and aspiration) นโยบายจากรัฐที่มีลักษณะเฉพาะของตนเองแตกตา งจาก
ผลประโยชนของชนชั้นกลางเกา การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจใน 20 ปที่ผานมา ทําใหกลุมกลายเปนฐาน
เสียงกลุมใหมที่สําคัญที่สุดในทางการเมือง ซึ่งพรรคการเมืองในระบบเลือกตั้งจําเปนที่จะตองพัฒนานโยบาย
สาธารณะแบบใหมๆ ขึ้นมาเพื่อหาเสียงจากคนกลุมนี้
ในอีกดานหนึ่ง การเปลี่ยนแปลงสถาบันทางการเมือง โดยเฉพาะอยา งยิ่งการลงหลักปกฐานของ
การเมืองแบบเลือกตั้ง ทั้งในระดับชาติและทองถิ่นตั้งแตรัฐธรรมนูญฉบับ พ.ศ. 2540 มีผลบังคับใช สถาบัน
การเมืองแบบใหมนี้ ในทางหนึ่งสรางแรงจูงใจใหนักการเมืองตอบสนองตอความตองการของผูมีสิทธิ์เลือกตั้ง
มากขึ้น โดยการสรางนโยบายในขอบเขตระดับชาติ ในอีกทางหนึ่งไดเอื้ออํา นวยใหรัฐไทยมีประสิทธิผล
(effectiveness) มากขึ้นในการขับเคลื่อนนโยบายใหมๆ เหลานั้น เพื่อทําตามสัญญาที่พรรคการเมืองใหไวใน
การเลือกตั้ง พรรคไทยรักไทยภายใตการนําของทักษิณ ชินวัตร ถือกําเนิดขึ้น ณ จุดนี้พอดี เขาจึงกลายเปน
นายกรัฐมนตรีคนแรกที่มาจากการเลือกตั้งซึ่งสามารถทําตามสัญญาที่ใชในการหาเสียงไดอยางรวดเร็ว ทํา
ใหกลายเปนครั้งแรกที่บัตรเลือกตั้งของผูออกเสียงขางมากของสังคมมีผลชัดเจนตอชีวิตประจําวันของเขา
ในอีกดานหนึ่งของเหรียญการเมือง การลงหลักปกฐานของการเมืองแบบเลือกตั้งทั้งในระดับชาติและทองถิ่น
นั้นไดลดทอนอิทธิพลทางการเมืองของชนชั้นกลางเกาลง ซึ่งชนชั้นนี้มีพื้นที่และเครื่องมือหลากหลายในการ
ตอรองกับรัฐที่ไดผลอยูแลว โดยไมตองพึงการเลือกตั้ง และเนื่องจากกลุมนี้มีจํานวนนอยกวา การเลือกตั้ง
่
จึงไมใชเครื่องมือหลัก ตรงกันขาม การลงหลักปกฐานของการเมืองแบบเลือกตั้ง ทําใหอทธิพลทางการเมือ ง
ิ
ของชนชั้นกลางเกาตอรัฐลดลงมาก
1 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
6. ดังนั้น ปมปญหาหลักของความขัดแยงทางการเมืองในปจจุบันจึงเปนความขัดแยงที่ฝา ยเสื้อแดง
(ชนชั้นกลางระดับลา ง) สูเ พื่อปกปองกติกาการเมืองแบบเลือกตั้ง หรือ ประชาธิปไตยแบบตัว แทนที่เนน
อํานาจและความชอบธรรมจากการเลือกตั้ง ในขณะที่ฝายเสื้อเหลือง (ชนชั้นกลางระดับกลางขึ้นไป) สูเพื่อ
ลดความชอบธรรมของการเลือกตั้งโดยเนนประชาธิปไตยแบบตรวจสอบ หรือกลาวในแงของอุดมการณ
ทางการเมืองแลว ทั้งคนเสื้อ เหลืองและคนเสื้อแดงมีอุดมการณทางการเมืองแบบประชาธิปไตย หากแต
จุดเนนของระบอบประชาธิปไตยของทั้งสองฝายแตกตางกัน
คนเสื้อเหลืองเนนประชาธิปไตยแบบตรวจสอบและมีสวนรวม ไมไวใจประชาธิปไตยแบบรัฐสภา ไม
เชื่อถือการเลือกตั้ง สนับสนุนการถวงดุลจากอํานาจนอกระบบรัฐสภาเพื่อถวงดุลอํานาจกับระบบรัฐสภา คน
เสื้อเหลืองจึงสนับสนุนใหสถาบันกษัต ริย รวมทั้งองคมนตรี องคกรอิส ระ หรือแมแตทหารและศาล เขามา
ตรวจสอบถวงดุลนักการเมือง สวนคนเสื้อแดง ใหความสําคัญกับประชาธิปไตยแบบรัฐสภา ใหความสํา คัญ
กับการเลือ กตั้ง นอกจากนั้น คนเสื้อ แดงยังเนนความเทาเทียมและความเสมอภาคในการเขาถึงอํา นาจ
ทางการเมืองและกระบวนการยุติธรรม (หรือที่กลาวกันวา ตอตานระบบ “สองมาตรฐาน”) ความเสมอภาคใน
การเขาถึงอํานาจในการกําหนดนโยบายรัฐ คนเสื้อแดงจึงตอตานการรัฐประหาร และตอตานการแทรกแซง
จากอํานาจนอกรัฐสภาไมวาจะจากองคกรอิสระ ทหาร ศาล หรือสถาบันอํา นาจอื่นใดที่ถูกนํามาอางอิงเพื่อ
แทรกแซงระบอบรัฐสภา
นอกจากนี้แลว คณะวิจัยเห็นวาการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมในรอบยี่สิบกวาปที่ผานมา
นั้น ทําใหความสัมพันธของผูคนในสังคมไดเปลี่ยนไปแลวโดยรากฐาน แมคณะวิจัยจะมิไดปฏิเสธการมีอยู
ของระบบหรือความสัมพันธแบบอุปถัมภอยา งสิ้นเชิง แตคณะวิจัยเห็นดวยกับ Walker (2012: 6-9) ที่วา
เงื่อนไขทางเศรษฐกิจ-สังคมที่รองรับการดํารงอยูของระบบนี้ไดเปลี่ยนไปแลวอยางถึงราก กลาวคือ ตัวแบบ
ความสัมพันธแบบอุปถัมภที่เสนอไววาระดับความยากจนขนแคน โดยเฉพาะอยา งยิ่งในสังคมเกษตรกรรม
แบบพอยังชีพที่ชาวนาเผชิญนั้น ทําใหชาวนาตองใหความสําคัญกับการลดความเสี่ยงหรือยึดหลักปลอดภัย
ไวกอน (risk-minimization and safety-first principle) ในการดํารงชีพเหนือเรื่องอืนใดทั้งหมด เปนรากฐาน
่
ที่มาของความสัมพันธแบบอุปถัมภ ซึ่งเปนกลไกหลักในการจัดการความเสี่ยงของคนในสังคมเชนนี้ แต ณ
พ.ศ. นี้เงื่อนไขทางเศรษฐกิจ โดยเฉพาะอยางยิ่งระดับความยากจนขนแคน หรือจํานวนคนจนยากนั้น กลับ
กลายเปนสวนขางนอยของสังคมไปแลว
ดังนั้นคณะวิจัยจึงเสนอวาตอใหความสัมพันธแบบอุปถัมภยังคงมีอยูจริง ความสัมพันธแบบแนวตั้งนี้
ก็มิไดเ ปนลักษณะหลักของสังคมอีกตอไป ตรงกัน ขา มความสัมพันธในลักษณะอื่นๆ โดยเฉพาะในเชิง
แนวนอน จะมีความสําคัญเพิ่มขึ้น กลาวคือในหลายทองถิ่น มีการสรางความสัมพันธทางสังคมแบบใหมๆ (ที่
สถานภาพของสมาชิกในกลุมมิไดแตกตางกันมากแบบความสัมพันธเชิงแนวตั้ง) ซึ่งมีลักษณะความสัมพันธ
แบบเครือขายในแนวนอนที่มีความซับซอน ยืดหยุนและผันแปรอยูเสมอ และอาจซอนทับกับความสัมพันธ
อื่นๆ ได ทั้งนี้เพราะการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและการผลิ ตไดทําใหการผูกขาดของกลุมอิทธิพลใน
ทองถิ่นหลายแหงตองเสื่อมลง นําไปสูการเปลี่ยนแปลงของความสัมพันธในชุมชน และเปดโอกาสใหมีการ
2 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
7. สรางองคก รหลายประเภทขึ้นในชุมชน ในดานหนึ่งการสรางองคก รและเครือขายใหมๆ เหลานี้สงผลให
ชาวบานจํานวนมากเกิดความตื่นตัวทางการเมือ ง หรือแมแตเขา รวมในการเคลื่อนไหวทางการเมือง ตอสู
เพื่อสิทธิและประโยชนของตน
จุดมุงหมายหนึ่งของการสรางความสัมพันธใหมๆ ทางสังคมและเครือขายตา งๆ เชิงแนวนอนก็คือ
เปาหมายในการสรางอุดมการณทางการเมืองรวมกัน ทั้งนี้เพื่อ กระตุนความตื่นตัวทางการเมืองในเรื่องอัต
ลักษณของคนเหลานี้ในฐานะ “พลเมืองใหม” ที่มีสิทธิและมีโอกาสในการใชทรัพยากรอยางเปนธรรม
3 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
8. คํานํา
หลายทศวรรษที่ผานมา ประเทศไทยมีความรุดหนา ดานเศรษฐกิจ เกิดภาคอุตสาหกรรมและภาค
บริการอันทันสมัยที่มองเห็นเปนรูปธรรมอยางชัดเจน การเปลี่ยนแปลงทางสังคมและการเมือง ซึ่งสวนหนึ่ง
เปนผลพวงของการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจนี้ก็ยอมเกิดตามมาอยางหลีกเลี่ยงไมได แตการเปลี่ยนแปลง
ทางสังคมและการเมืองเปนการเปลี่ยนแปลงที่เปนนามธรรมมากกวา จึงยากที่จะสังเกตไดโดยงาย ในกรณี
ของประเทศไทยไดเห็นไดชัดเมื่อประทุเปนความขัดแยงทางการเมืองเรื่องหลากสีขึ้นมาแลว
การเปลี่ย นแปลงภูมิ ทัศนทางการเมือ งแบบขนานใหญที่ผา นมาจึง เปนจุ ดเปลี่ย นที่สํา คัญ ของ
สังคมไทย ซึ่งจําเปนตองมีการศึกษาในเชิงลึกเพื่อใหเกิดความเขาใจถึงการเปลี่ย นแปลงทัศนคติและความ
คาดหวังของคนไทยกลุมตางๆ ชุดโครงการวิจัย ชิ้นนี้จึงไดเกิดขึ้น และเปนสวนหนึ่งของการศึกษาในแผน
งานวิจัย “สูอนาคตไทย” ของแผนงานสรางเสริมนโยบายสาธารณะที่ดี (แผนงาน นสธ.) ซึ่งประมวลการ
เปลี่ยนแปลงที่สําคัญๆ ในหลายๆ ดาน เพื่อใหเราไดสามารถสรา งฉากทัศนหรือภาพอนาคตและทางเลือก
เชิงนโยบายสาธารณะที่เหมาะสมได
ทานพุทธทาสภิกขุเคยใหคติไวในหนังสือคูมือมนุษยวา“ความจริงหรือสัจจะสําหรับคนๆ หนึ่งนั้น มัน
อยูตรงที่วา เขาเขาใจและมองเห็นเทาไรเทานั้นเอง .... สิ่งใดที่อยูเหนือสติปญญา ความรู ความเขาใจของตน
หรือตนยังไมเขาใจ คนนั้นจะไมถือวาเปนความจริงของเขา... (แต) ความจริงของคนๆ หนึ่งนั้นจะเดินคืบได
เสมอ ตามสติปญญา ความรู และความเขาใจที่เพิ่มขึ้นทุกๆ วัน” เอกสารเหลานี้เปนความพยายามในเบื้องตน
เล็กๆ ที่จะเสนอความจริงใหแกสังคมไทย อยางไรก็ดี ดวยทรัพยากร งบประมาณ เวลาที่จํากัด และเงื่อนไข
ทางกฎหมายและสังคมที่ยังไมเปดกวางใหถ กทุกประเด็นสาธารณะไดเต็มที่ งานวิจัยชิ้นนี้จึงนับไดวาเปน
ความพยายามเบื้องตน ซึ่งอาจไมสามารถที่จะตอบคําถามไดมากเทาที่สังคมหรือแมแตทีมวิจัยเองตองการ
ความหวังที่จะยกระดับการพัฒนาประเทศและนโยบายสาธารณะในอนาคตขึ้นอยูกับการเปดพื้นที่
ทางปญญาและเปดใจใหยอมรับความคิดเห็นแตกตา งกันของกลุมตา งๆ ในสังคม สังคมไทยจึงจะสามารถ
เดินไปขางหนาดวยกันอยางสันติสุข เราหวังวาอยางนอยที่สุดเอกสารวิจัยฉบับนี้จะทําหนาที่จุดประกาย ตั้ง
คําถาม และกระตุนการคนหาคําตอบเบื้องตนบนพื้นฐานของความเปนจริงไดพอสมควร และยังหวังอีกดวย
วา จะมีการสนับสนุนงบประมาณวิจัยในแนวนี้อยางตอเนื่อง เพื่อใหเราไปถึงซึ่งความจริงทั้งมวลไดในที่สุด
มิ่งสรรพ ขาวสอาด
ผูจัดการ
แผนงานสรางเสริมนโยบายสาธารณะที่ดี
4 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
9. กิตติกรรมประกาศ
รายงานวิจัยฉบับนี้ สําเร็จลุลวงไปไดดวยความชวยเหลือจากแผนงานสรางเสริมนโยบายสาธารณะที่
ดี (นสธ.) โดยเฉพาะอยางยิ่งศาสตราจารย ดร. มิ่งสรรพ ขาวสอาด ที่สนับสนุนทุนวิจัย ตลอดระยะเวลาของ
การวิจัย
คณะผูวิจัยไดรับคําวิจารณที่มีประโยชนจากนักวิชาการหลายทานซึ่งไมอาจจะนํามากลาวไดทั้งหมด
ที่สําคัญไดแก ศาสตราจารย ดร. อัมมาร สยามวาลา, ศาสตราจารย ดร. นิธิ เอียวศรีวงศ, ศาสตราจารย
(พิเศษ) ดร. เอนก เหลาธรรมทัศน. ศาสตราจารย ดร. อานันท กาญจนพันธ, ศาสตราจารย รังสรรค ธนะพร
พันธ, ศาสตราจารย ดร. มิ่งสรรพ ขาวสอาด, ศาสตราจารย ดร. ธเนศ อาภรณสุวรรณ, ศาสตราจารย ดร.
เกษียร เตชะพีระ, รองศาสตราจารย ดร. ไชยันต รัชชกูล, รองศาสตราจารย ดร. นิพนธ พัวพงศกร, ดร.
สมเกียรติ ตั้งกิจวานิชย, ดร. สมชัย จิตสุชน, รองศาสตราจารย สิริพรรณ นกสวน, ดร. ประจักษ กองกีรติ,
และผูชว ยศาสตราจารย นพนันท วรรณเทพสกุล ขอขอบคุณ ทุกทา นที่ชว ยอา นและใหความเห็นอยา ง
ละเอียดตลอดกระบวนการของการวิจัยชวยแนะนําขอบกพรอง เพื่อนําไปสูการแกไข ปรับปรุงรายงานเลมนี้
ใหถูกตองสมบูรณยิ่งขึ้น
คณะผูวิจัย ขอบคุณ ผูใหขอ มู ลทุกทา นที่ไม เ หน็ดเหนื่อ ยกับการตอบคํา ถามและใหการตอ นรั บ
คณะผูวิจัยเสมือนคนที่สนิทคุนเคยกันมานาน โดยเฉพาะอยางยิ่งผูใหขอมูลสัมภาษณเชิงลึกในจังหวัดตางๆ
อันที่จริงคณะผูวิจัยซาบซึ้งในน้ําใจของผูใหขอมูลหลายๆ ทานเปนพิเศษ แตดว ยจริยธรรมของการวิจัย ทํา
ใหไมอาจเอยนามทานเหลานั้น ณ ที่นี้ได และพรอมกันนี้ ขอขอบคุณคุณชีวิน สันธิ ผูชวยวิจัยผูขยันขันแข็ง
และคลองแคลวทั้งงานดานวิชาการและงานดานธุรการอยางไรก็ดี ความรับผิดชอบตอขอบกพรองทั้งหมดใน
งานยอมเปนของคณะผูวิจัย
คณะผูวิจัย
5 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
10. สารบัญ
บทสรุป ................................................................................................................................................... 1
คํานํา..........................................................................................ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
กิตติกรรมประกาศ ................................................................................................................................. 5
บทนํา .................................................................................................................................................... 11
ภาคหนึ่ง: วิธีการศึกษาและวรรณกรรมปริทัศน................................................................................. 12
1. วิธีการศึกษา .................................................................................................................................. 12
2. ปริทัศนวรรณกรรม......................................................................................................................... 15
2.1 การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ...................................................................................................... 15
2.2 การเปลี่ยนแปลงทางการเมือง....................................................................................................... 18
ภาคสอง: ตอบโจทยหลักของการวิจัย ................................................................................................. 34
1. ใครคือคนเสื้อเหลือง-เสื้อแดง .......................................................................................................... 34
2. ทําไมจึงเปน “คนเสื้อแดง” และทําไมจึงเปน “คนเสื้อเหลือง” ............................................................. 46
3. นโยบายประชานิยมมีผลอยางไรตอทัศนะคติ และพฤติกรรมทางการเมืองของผูมีสิทธิ์ลงคะแนน....... 56
4. ความยากจนและความเหลื่อมล้ําทางเศรษฐกิจเปนสาเหตุของความขัดแยงทางการเมืองหรือไม........ 58
5. เงินไมใชปจจัยชี้ขาดในการเลือกตั้ง................................................................................................. 63
6. ความสัมพันธระดับทองถิ่นและ“ระบบอุปถัมภ” ................................................................................ 73
ภาคสาม: การเปลี่ยนแปลงภูมิทศนของสังคม.................................................................................... 92
ั
1. การเปลี่ยนแปลงภูมิทัศนเศรษฐกิจ (ECONOMIC SCAPE)ในรอบยี่สิบป ............................................... 93
2. การเปลี่ยนแปลงภูมิทัศนทางการเมือง (POLITICAL SCAPE)............................................................. 101
3. การเปลี่ยนแปลงภูมิทัศนดานอุดมการณ (IDEOLOGICAL SCAPE)..................................................... 116
ภาคสี: บทสรุป.................................................................................................................................... 138
่
1. การเปลี่ยนแปลงโครงสรางทางเศรษฐกิจและโครงสรางทางการเมือง.............................................. 138
2. การเมืองอัตลักษณและการเมืองอุดมการณ................................................................................... 140
3. พลเมืองใหม................................................................................................................................. 142
4. ขอโตแยงตอมุมมองของการศึกษาสังคมการเมืองไทย ................................................................... 143
6 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
11. ภาคหา: นัยทางนโยบาย .................................................................................................................... 146
1. การสังกัดสีทางการเมืองเปนไปอยางกวางขวางในเกือบทุกสวนของสังคม...................................... 146
2. วาทกรรมของความขัดแยงระหวางสีแบบ ”สุดขั้ว” มีผูเห็นดวยจํานวนนอยมาก แตกลับกลายเปนวาท
กรรมหลักของความขัดแยง............................................................................................................... 146
บรรณานุกรม ................................................................................................................................... 148
7 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
12. สารบัญรูป
รูปที่ 1สัดสวนการเปลี่ยนแปลงอาชีพชวงป 2529-2552 ........................................................................... 41
รูปที่ 2คาจางเฉลี่ยในแตละอาชีพ ............................................................................................................ 42
รูปที่ 3คาสัมประสิทธิ์ Gini ...................................................................................................................... 45
รูปที่ 4ปริมาณหนี้สินเฉลี่ยตอครัวเรือน แบงตามภูมิภาค.......................................................................... 93
รูปที่ 5สัดสวนคนที่มีหนี้สินจําแนกตามภูมิภาค........................................................................................ 94
รูปที่ 6ปริมาณหนี้สินเฉลี่ยตอครัวเรือน แบงตามเขตการปกครอง............................................................. 95
รูปที่ 7ปริมาณหนี้สินเฉลี่ยตอครัวเรือน แบงตามลักษณะเศรษฐกิจสังคมครัวเรือน.................................... 96
รูปที่ 8สัดสวนของผลผลิตภาคการเกษตรและภาคอุตสาหกรรมตอผลผลิตรวมระดับภาค.......................... 98
8 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
13. สารบัญตาราง
ตารางที่ 1สัดสวนแรงงานนอกระบบและในระบบของประเทศไทย ป 2550 ............................................... 18
ตารางที่ 2สรุปเกณฑการแบงกลุมสี......................................................................................................... 36
ตารางที่ 3การจัดกลุมสีทางการเมือง....................................................................................................... 36
ตารางที่ 4ลักษณะทางเศรษฐกิจและสังคมของผูตอบแบบสอบถามในเขตกรุงเทพและตางจังหวัด............. 53
ตารางที่ 5สัดสวนของแหลงรายไดครัวเรือนในภาคชนบท ........................................................................ 96
9 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
15. บทนํา
รายงานการศึกษานี้เปนบทวิเ คราะหที่สังเคราะหขึ้นมาจากงานวิจัย ของคณะผูวิจัย ในโครงการ
"ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย" คณะผูวิจัยนี้ประกอบไปดวย อภิชาต สถิตนิรามัย , ยุกติ มุกดาวิจิตร, นิติ
ภวัครพันธุ, ประภาส ปนตบแตง, วรรณวิภางค มานะโชติพงษ, ปนแกว เหลือ งอรามศรี, จักรกริช สังขมณี,
เวียงรัฐ เนติโพธิ,์ และอนุสรณ อุณโณ งานวิจัยนี้เริมตั้งแตปลายป 2553 สิ้นสุดลงในตนป 25561รายงานการ
่
วิจัยนี้แบงออกเปน 5 ภาคคือ
ภาคที่ 1 วิธีการศึกษาและวรรณกรรมปริทัศน อธิบายวิธีการศึกษา ขอบเขตของการศึกษา ขอจํากัด
ของการศึกษา และทบทวนวรรณกรรมเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงของสังคมไทย
ภาคที่ 2 ตอบคําถามหลักของการวิจัย ซึ่งมีทั้งสิ้น 6 คําถามหลักตอไปนี้ ใครเปนคนเสื้อเหลือ ง-คน
เสื้อแดง, ทําไมจึงเปนคนเสื้อเหลือง-เสื้อแดง, นโยบายประชานิย มมีผลอยางไรตอทัศนะคติและพฤติกรรม
ทางการเมืองของผูมีสิทธิ์ลงคะแนน, ความยากจน-ความเหลื่อมล้ําทางเศรษฐกิจเปนสาเหตุของความขัดแยง
ทางการเมืองหรือไม, เงินเปนปจจัยชี้ขาดในการเลือกตั้งหรือไมและคําถามสุดทายคือ ระบบอุปถัมภมีความ
ซับซอนอยางไร
ภาคที่ 3 ภูมิทัศนการเมืองไทย อภิปรายถึงแนวโนมใหญๆ ของการเปลี่ยนแปลงทางภูมิทัศนของ
สังคมไทยในรอบหลายสิบปที่ผา นมา ซึ่งเปนปจจัย เบื้อ งหลัง (background factor) ของความขัดแยงทาง
การเมืองที่ดํารงอยูในปจจุบัน
ภาคที่ 4 บทสรุป เชื่อมรอยใหเห็นภาพรวมของเหตุและปจจัยแหงความขัดแยงทางการเมือง
ภาคที่ 5 นัยทางนโยบายที่ไดจากการวิจัย
1
ขอขอบคุณ "แผนงานสรางเสริม นโยบายสาธารณะที่ดี" (นสธ.) โดยเฉพาะอยางยิ่งศาสตราจารย ดร. มิ่งสรรพ ขาวสะอาด ที่สนับสนุน ทุน วิจัย ตลอด
ระยะเวลาของการวิจัย คณะผูวิจัยไดรับคําวิจารณที่ม ีประโยชนจากนักวิชาการหลายทาน ที่สําคัญไดแก ศาสตราจารย ดร. อัม มาร สยามวาลา, ศาสตราจารย ดร. นิธิ
เอียวศรีวงศ, ศาสตราจารย (พิเศษ) ดร. เอนก เหลาธรรมทัศน. ศาสตราจารย ดร. อานันท กาญจนพันธ, ศาสตราจารย รังสรรค ธนะพรพันธ, ศาสตราจารย ดร. มิ่ง
สรรพ ขาวสะอาด, ศาสตราจารย ดร. ธเนศ อาภรณสุว รรณ, ศาสตราจารย ดร. เกษีย ร เตชะพีระ, รองศาสตราจารย ดร. ไชยัน ต รัชชกูล , รองศาสตราจารย ดร.
นิพนธ พัวพงศกร, ดร. สมเกียรติ ตั้งกิจวานิชย, ดร. สมชัย จิตสุชน, รองศาสตราจารย สิริพรรณ นกสวน, ดร. ประจักษ กองกีรติ, และผูชวยศาสตราจารย นพนัน ท
วรรณเทพสกุล ขอขอบคุณ ทุกทานที่ชวยอานและใหความเห็นอยางละเอียดตลอดกระบวนการของการวิจัย ขอบคุณ ผูใหขอมูลทุกทานที่ไมเ หน็ดเหนื่อยกับ การตอบ
คําถามและใหการตอนรับคณะผูวิจัยเสมือนคนที่สนิทคุนเคยกันมานาน โดยเฉพาะอยางยิ่งผูใหขอมูลสัมภาษณเชิงลึกในจังหวัดตางๆ อัน ที่จริงคณะผูวิจัยซาบซึ้งใน
น้ําใจของผูใหขอมูลหลายๆ ทานเปนพิเศษ แตดวยจริยธรรมของการวิจัย ทําใหไมอาจเอยนามทานเหลานั้น ณ ที่ นี้ได และพรอมกันนี้ ขอขอบคุณ คุณ ชีวิน สันธิ
ผูชวยวิจัยผูขยันขันแข็งและคลองแคลวทั้งงานดานวิชาการและงานดานธุรการ อยางไรก็ดี ความรับผิดชอบตอขอบกพรองทั้งหมดในงานยอมเปนของคณะผูวิจัย
11 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
16. ภาคหนึ่ง: วิธีการศึกษาและวรรณกรรมปริทัศน
1. วิธีการศึกษา
การศึกษาครั้งนี้ออกแบบใหมีการศึกษาทั้งในระดับประเทศ ระดับเจาะลึกขามทอ งถิ่น และระดับ
เจาะลึกบางทองถิ่น ในระดับแรก คณะผูวิจัยอาศัย การสํารวจความเห็นดว ยแบบสอบถามแลวประมวลผล
ดวยวิธีการทางสถิติ การศึกษาดังกลาวเปนผลงานวิจัยของวรรณวิภางค มานะโชติพงษ ซึ่งอาศัยการออก
แบบสอบถามและการตั้งสมมติฐานรว มกันระหวางอภิชาต ยุกติ นิติ และวรรณวิภ างค ในระดับของการ
เจาะลึกขา มทอ งถิ่น อาศัย ผลงานของเวีย งรัฐ เนติโพธิ์ ซึ่งเนนวิจัย เรื่อ งนักการเมือ งการเมือ งทอ งถิ่น
ประกอบกับงานวิจัยของอภิชาต ซึ่งมียุกติและนิติรวมเก็บขอ มูลสั มภาษณเจาะลึกดว ย ระดับ ที่สาม เปน
งานวิจัยภาคสนามเชิงมานุษยวิทยา คณะผูวิจัยเลือกพื้นที่ 5 พื้นที่ 1) จังหวัดเชียงใหม โดยปนแกว เหลือ ง
อรามศรี 2) จังหวัดอุบลราชธานี โดยจักรกริช สังขมณี 3) จังหวัดชัยภูมิ โดยยุกติ มุกดาวิจิตร 4) จังหวัด
นครปฐม โดยประภาส ปนตบแตง และ 5) จังหวัดนครศรีธรรมราช โดยอนุสรณ อุณโณ คณะผูวิจัยทั้งหมดมี
โอกาสได เ ดิ น ทางไปแต ล ะพื้น ที่ เ กือ บทุ กพื้ น ที่ จึ ง มี โอกาสให นั ก วิ จั ย จากต า งพื้ น ที่ไ ด ต รวจสอบและ
แลกเปลี่ยนประเด็นวิจัย เปรียบเทียบลักษณะเฉพาะและหาลักษณะรวมกันของแตละพื้นที่
อยางไรก็ดี งานวิจัยชิ้นนี้มีขอ จํากัดหลายประการ ทั้งที่เกี่ยวของกับดานวิชาการโดยตรง กับทาง
กฎหมาย และทางการเมือง ซึ่งคณะวิจัยขอชี้แจงดังตอไปนี้
ขอบเขตของงานวิจัย
เปาหมายหลักของการศึกษาชิ้นนี้อยูที่การทําความเขาใจการเปลี่ยนแปลงภูมิทัศนสังคม-เศรษฐกิจการเมืองไทยในภาพรวม เนื่องจากคณะวิจัยเห็นวาการเปลี่ยนแปลงนี้เปนบริบทหลักของความขัดแยงทาง
การเมื อ งเรื่ อ งสี เสื้ อ ที่ดํ า รงอยู จ นกระทั่ งป จ จุ บั น โดยมีคํ า ถามพื้ น ฐานบางประการที่ตอ งการจะตอบ
โดยเฉพาะอยางยิ่งการทําความเขาใจ “คนเสื้อแดง” ซึ่งเปนตัวแสดงใหมทางการเมืองของสังคมไทย ดังนั้น
จึงหลีกเลี่ย งไมไดที่ง านชิ้นนี้จะใหน้ํา หนักของการศึกษาคนเสื้อ แดงมากกวา คนเสื้อเหลือง คณะวิจัยจึง
ตระหนักดีวางานนี้ทําความเขาใจคนเสื้อเหลืองนอยกวากลุมเสื้อแดงในหลายแงมุม เนื่อ งจากเราเห็นวา ยัง
ไมเคยมีงานศึกษาทางวิชาการเกี่ยวกับคนเสื้อแดงอยางจริงจังเลย อยางนอยก็เมื่อ เทีย บกับงานศึกษาเสื้อ
เหลือ งที่ผา นมา โดยเฉพาะอยางยิ่งในระดับขอมูล เชิงประจักษของมวลชนคนเสื้อ แดง ทั้งคนที่เขารว ม
กิจกรรมของขบวนการเสื้อแดงและผูที่ไมเคยเขารวมกิจกรรมแตก็เห็นดว ยกับขบวนการหรือแนวคิดหลักๆ
ของกลุมเสื้อแดงมีเปนจํานวนมหาศาล กระนั้นก็ตามดวยขอจํากัดหลายประการ งานชิ้นนี้ไมอาจอางวาไดทํา
ความเขาใจกลุมเสื้อแดงอยางครบถวน เนื่องจากเรายังไมไดศึกษาประเด็นดังตอไปนี้อยางถองแท
12 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
17. การจัดตั้ง-การจัดองคกรของขบวนการเสื้อแดง ทั้งในระดับชาติ เชน กลุม “แนวรวมประชาธิปไตย
ตอ ตานเผด็จการแหงชาติ” (นปช.) หรือ กลุมยอ ยๆจํา นวนมากมายในระดับทอ งถิ่นทั่ว ประเทศ
รวมทั้งการเชื่อมตอ-ประสานงานระหวางสองระดับนี้ และระหวางกลุมในแนวราบ และความสัมพันธ
ระหวางแกนนําเสื้อแดงกลุมตางๆ กับนักการเมืองและนักกิจกรรมระดับตางที่สังกัดหรือเชื่อมโยงกับ
พรรคเพื่อไทย
บทบาทของแกนนํา เสื้อ แดงทุกระดับและทุกระดับ ความเขมขนของความเปน แดงในการระดม
ทรัพยากรเขาตอสูทางการเมือง ทั้งเรื่องกําลังคนและทรัพยากรอื่นๆ และที่สําคัญคือบทบาทในการ
เปนผูสรางอุดมการณ-วาทกรรม “ความเปนเสื้อแดง” (framing-frame master) ในจังหวะเวลาตา งๆ
เพื่อดึงดูดมวลชนใหเขารวมการตอสู
การศึกษาที่มุงทําความเขา ใจมวลชนเสื้อ แดง วารับหรือเชื่อมโยงประสบการณของตัวเองเขา กับ
อุดมการณ-วาทกรรมที่ถูกสรางโดยแกนนําและสื่อเสื้อแดงตางๆ อยางไร
ความแตกตางหลายหลากของกลุมคนเสื้อแดงตางๆ ในเชิงคุณภาพ ทั้งดานแนวคิด-อุดมการณทาง
การเมือง ยุทธศาสตรและยุทธวิธีในการเคลื่อนไหวตอสูทางการเมือง
อยา งไรก็ต าม แมวา งานชิ้นนี้จะมีขอ จํากัดขา งตนจํา นวนมาก แตคณะวิจัยเห็นวา งานชิ้นนี้คงมี
คุณคาในแงการวาดภาพ-สรางกรอบใหญใหแกผูที่จะทําการศึกษาเชิงลึกตอไปบาง ไมมากก็นอย
กลุมตัวอยาง
คณะวิจัยตระหนักในเรื่องขอ จํากัดเกี่ยวกับกลุมตัว อยา ง วาอาจมีผูตั้งคํา ถามวากลุม ตัวอยางใน
การศึกษาไมครอบคลุมประชากรทุกกลุม จึงไดประยุกตใชเครื่อ งมือ ในการศึกษาหลายประเภท เชน การ
สนทนากลุมเชิงลึก (focus group) การสัมภาษณปจเจกบุคคล (interview) ที่คิดวามีความสําคัญในประเด็น
นั้นๆ หรือในชุมชน การสํารวจโดยใชแบบสอบถาม (questionnaire) ทั่วประเทศ นอกจากนี้ยังไดพยายาม
ทําการศึกษาและพูดคุยกับผูคนทุกกลุม เพศ ระดับการศึกษาและอาชีพ ในทุกภูมิภาคของประเทศ ไมวา คน
เหลานั้นจะคิดวาตนเปนคนเสื้อสีใด หรือไมมีสีก็ตาม
กลาวโดยเฉพาะการวิจัยแบบสอบถาม แรกทีเดียวคณะวิจัยวางแผนที่จะทํา แบบสอบถามสุมเก็บ
ตัวอยางทั่วทั้งประเทศ เพื่อความนาเชื่อถือของขอมูลและการวิเคราะห โดยไดรับการตอบรับจากหนวยงาน
ดานสถิติที่สําคัญของประเทศ แตเนื่องจากบางประเด็นของการวิจัย โดยเฉพาะเรื่องทัศนะคติทางการเมือ ง
กลายเปนประเด็นคําถามที่หนวยงานราชการเห็นวามีความออนไหวทางการเมือง จึงไมรับทําแบบสอบถาม
ให ทายที่สุดคณะวิจัยจึงจําเปนตองเก็บตัวอยางในปริมาณที่นอยลงและไมครอบคลุมทั่วประเทศ ปญหานี้
แสดงใหเห็นถึงขอจํากัดของงานวิจัยที่ตองพึ่งหนวยงานของรัฐ และตอเนื่องไปถึงประเด็นเสรีภาพในการ
แสดงความคิดเห็น (freedom of speech) อันเปนประเด็นที่จะกลาวถึงขางหนาตอไป
13 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
18. ขอมูลเรื่องการซื้อเสียง
แมวาคณะวิจัยจะคนพบวาเงินไมใชปจจัยชี้ขาดในการกําหนดผลรวมของการเลือกตั้ง หากมีเงื่อนไข
อื่นอีกมากมายที่ทําใหการเลือกตั้ง โดยเฉพาะในระดับชาติ เปนเรื่องที่ซับซอนและมีพลวัตอยูเสมอ คณะวิจัย
ตระหนักดีวาคําถาม "เงินและการซื้อเสียง" เปนประเด็นที่ออนไหวและมีแนวโนมที่ผูตอบคําถามจะไมต อบ
ตามความเปนจริง อยางไรก็ตามคณะวิจัยไดพยายามตรวจสอบความถูกตองของขอ มูลชุดนี้ โดยใชการ
พูดคุย สอบถามกับคนหลายกลุม ทั้งในชุมชนและนอกชุมชน และกับผูใหขอมูลบางคนทีมีความไวว างใจใน
่
คณะวิจัย จึงเชื่อวาขอมูลที่ปรากฏในการศึกษานี้ โดยเฉพาะในหัวขอเรื่อง “ความสัมพันธระหวางผูลงคะแนน
กับผูสมัคร” มีความถูกตองและเชื่อถือได
ประเด็นสถาบันกษัตริย
การวิจัยครั้งนี้ดําเนินไปทามกลางความขัดแยงทางการเมืองที่ยังไมยุติ และยิ่งเมื่อประเด็นคําถาม
หลักของการวิจัยคือการทําความเขา ใจความขัดแยงดังกลา ว เพื่อใหทันทวงทีกับสถานการณของความ
ขัดแยง งานวิจัยนี้เองจึงเลี่ยงไมไดที่จะกลายเปนสวนหนึ่งของความขัดแยงไปดวย ประเด็นปญหาสํา คัญ
ประการหนึ่งของความขัดแยงในปจจุบันเกี่ยวของกับบทบาททางการเมือ งและความคาดหวังที่ประชาชนมี
ตอ สถาบันกษัต ริย ตลอดจนปญ หาของการที่ส ถาบันกษัต ริยถูกนํามาใชเปนเครื่องมือ ทางการเมือ ง ซึ่ง
นับเปนการดึงเอาสถาบันนี้เขามาเปนคูขัดแยงทางการเมืองดวย อยา งไรก็ดี ประเด็นปญหานี้ไมส ามารถ
ไดรับอภิปรายถึงไดอยา งตรงไปตรงมาแมในทางวิชาการ เนื่อ งจากประเทศไทยยังมีกฎหมายและแนว
ทางการปฏิบัติต ามกฎหมายที่ลิ ดรอนสิท ธิเ สรีภ าพในการแสดงความคิ ด เห็นต อ ประเด็น เรื่อ งสถาบั น
พระมหากษัตริย ที่สําคัญคือประมวลกฎหมายอาญามาตรา 112 หรือที่รูจักกันในนาม "กฎหมายหมิ่น" หรือ
"ม.112” การกลาวถึงประเด็นนี้ ณ ที่นี้ไมใชเพื่อที่จะถกเถียงถึงปญหาของม.112 โดยตรง หากแตตอ งการ
ชี้ใหเห็นวา ม.112 กลายเปนอุปสรรคสําคัญตอการศึกษาครั้งนี้ในหลายประการดวยกัน ที่สําคัญคือ
ประการแรก ประชาชนผูตอบแบบสอบถามและผูแสดงความเห็นในการใหสัมภาษณ ไมกลาแสดง
ความเห็นอยางตรงไปตรงมา โดยเฉพาะอยา งยิ่งกรณีแบบสอบถาม ซึ่งผูทําการสํา รวจเก็บขอมูลยอมไม
สามารถสรา งความคุนเคยและความไวเ นื้อ เชื่อ ใจใหกับผูตอบแบบสอบถามได ประเด็นบางประเด็นที่
เกี่ยวของกับสถาบันฯ จึงไมแสดงผลออกมาอยางตรงไปตรงมา
ประการตอมา ในการอภิปรายผลการศึกษา แมวาผูใหขอมูล เมื่อผานการเขารวมกิจกรรมวิจัยในเชิง
คุณภาพมาอยางยาวนาน จนทําใหผูใหขอมูลหลายทานมีความคุนเคยกับคณะผูวิจัยเปนอยางดี จนพวกเขา
กลาแสดงความคิดเห็นตอประเด็นปญหาสําคัญๆ ที่พวกเขารับรู หรือคิดเห็น แมวาผูวิจยจะไดขอมูลมาอยาง
ั
ดี และสามารถตรวจสอบได หรือขอมูลจํา นวนมากแสดงใหเห็นถึงทัศนคติ ความคิดเห็นที่ผูใหขอมูลมีตอ
สถาบันฯ แตขอมูลเหลานั้นก็ไมสามารถถูกนําเสนออยางตรงไปตรงมาได เนื่องจากอาจมีผลถูกนําไปใชเปน
เครื่องมือทางการเมือง หรือถูกนําไปใชกลั่นแกลงในภายหนาได แมวาเจตนาของผูใหขอมูลจะไมไดเปนไป
14 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
19. เพื่อการหมิ่นประมาท ดูหมิ่น หรืออาฆาตมาดรา ยพระมหากษัตริย พระราชินี หรือองครัชทายาทก็ตาม
ปญหานี้จึงเปนอุปสรรคสําคัญที่ทําใหการศึกษาทางวิชาการในครั้งนี้ไมอาจตอบโจทยสําคัญของความขัดแยง
ในสังคมไทยปจจุบนไดอยางตรงไปตรงมา
ั
2. ปริทัศนวรรณกรรม
คณะผูวิจัยไดสํารวจวรรณกรรมใน 2 ดานดวยกัน คือดานการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ และดา น
การเปลี่ ย นแปลงทางการเมื อ ง ข อ เสนอสํ า คัญ คื อ คณะผู วิ จั ย เห็ น ว า ขอ เสนอใหญ ๆ เกี่ย วกั บ การ
เปลี่ยนแปลงของสังคมไทยในระยะ 20 ปที่ผา นมาไมสามารถใชทําความเขาใจปรากฏการณความขัดแยง
ทางการเมืองในปจจุบันไดอีกตอไป อยางไรก็ดี คณะผูวิจัยพบรองรอยของความเปลี่ยนแปลงที่แสดงตัว อยู
ในงานวิจัยใหมๆ ในระยะ 10 กวาปที่ผานมาก หากแตยังไมมีใครนําเสนอภาพรวมของการเปลี่ยนแปลงของ
สังคมไทยดังที่คณะผูวิจัยไดเสนอมากอน
2.1 การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ
ประกอบไปดว ยการเปลี่ย นแปลงในภาคเกษตรกรรม และการเปลี่ย นแปลงนอกภาค
เกษตรกรรม
1) การเปลี่ยนแปลงในภาคเกษตรกรรม
จากการทบทวนวรรณกรรม เราเชื่อวาการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมในรอบ 20 ป
ที่ผา นมา โดยเฉพาะอย า งยิ่ ง การเปลี่ ย นแปลงในภาคชนบทนั้ นทํ า ให วิ ถีชี วิ ต ของประชากร
เปลี่ยนแปลงไปมาก การผลิตแบบครอบครัว ชาวนาขนาดเล็กมิไดเปนวิถีชีวิตหลักของชนบทอีก
ตอไป ตรงกันขาม มีขอมูลชี้วาภาคการเกษตรไดเปลี่ยนแปลงไปมาก โดยเฉพาะอยางยิ่ง การแตก
ตัวจากการเกษตรแบบดั้งเดิมเปนการเกษตรเชิงพาณิชย การเกษตรเชิงพาณิชยมีหลายรูปแบบทั้ง
แบบที่ยังเปนผูผลิตอิสระและแบบเกษตรพันธะสัญญา แตทั้งสองแบบก็มีแนวโนนใชทุนและเทคนิค
การเกษตรสมัยใหมเขมขนขึ้น รวมทั้งขนาดของไรนาก็มีแนวโนมใหญขึ้นดวย ประกอบกับการที่
แรงงานรุนใหมในชนบทจํา นวนมากอพยพเขาหาแหลงงานในภาคการผลิตอื่นๆ และเขา สูระบบ
การศึกษาจํานวนมากขึ้นและนานขึ้น จึงทําใหภาคเกษตรขาดแคลนแรงงาน สิ่งเหลา นี้ทําใหระดับ
การใชเครื่องจักรทดแทนแรงงานเพิ่มขึ้นอยางมาก กลาวโดยรวมแลว เราเชื่อวาการผลิต ในภาค
การเกษตรในปจ จุบันมีลักษณะหลักเปนการผลิต เชิงพาณิชย กลา วอีกแบบหนึ่งไดวา รูปแบบ
ความสัมพันธทางการผลิตเพื่อการตลาดไดกลายเปนแบบแผนหลักในการผลิตของภาคเกษตรกรรม
ในแงนี้ ผูผลิตเชิงพาณิชยในภาคเกษตรจึงมีวิถีชีวิตและความสัมพันธทางเศรษฐกิจในการประกอบ
กิจการไมแตกตางไปจากผูประกอบการทางธุรกิจในภาคการผลิตสินคาอุตสาหกรรม หรือธุรกิจการ
บริการอื่นๆ
15 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
20. ในอีกดานหนึ่ง ผูผลิตสินคาเกษตรแบบดังเดิมทั้งในความหมายเชิงเทคนิคการผลิตและ
เปาหมายการผลิตที่อาจจะเนนการบริโภคของตนเองเปนหลัก นอกจากจะมีความสํา คัญตอภาค
เกษตรนอยลงแลวผูผลิตประเภทนี้ก็มีความสัมพันธทางเศรษฐกิจเชิงพาณิชยสูงขึ้น ดว ยสังเกตได
จากสัดสวนของรายไดนอกภาคการเกษตร (non-farm income) ตอรายไดทั้งหมดของครอบครัว
ชนบทมีคาสูงกวารายไดจากภาคการเกษตร การที่สัดสวนรายไดนอกภาคเกษตรกรรมมีคาสูงยอม
มีนัย ยะวา หนึ่ง แรงงานในชนบทหันไปประกอบอาชีพอื่ นๆ เชน หัต ถกรรม รับจางทั่วไป ผลิต
อาหารปรุงสําเร็จเรขาย ฯลฯ ซึ่งอาจจะเปนอาชีพหลักหรืออาชีพเสริมก็ได สอง สมาชิกในครอบครัว
บางสว นอพยพออกจากงานในภาคเกษตรสูภ าคการผลิต อื่น ๆ แลว สง รายได กลับมาอุด หนุ น
ครอบครัวดั้งเดิมของตน แตไมวาจะเปนลักษณะใดก็อาจสรุปไดวาความสัมพันธทางเศรษฐกิจใน
เชิงพาณิชยไดกลายเปนรูปแบบความสัมพันธหลักของครอบครัวผูผลิตสินคาการเกษตรแบบดั้งเดิม
เชนกัน ยิ่งไปกวานั้น หากเราพิจารณาเปรียบเทียบแบบแผนการบริโภคสินคา คงทนระหวางคน
เมืองและชนบทก็พบวามีความแตกตางนอยมาก กลาวในแงนี้แลวจึงอาจสรุปไดวา ชุมชนสวนใหญ
ในชนบทมิไดมีวิถีชีวิตทางเศรษฐกิจและการบริโภคแบบสังคมชาวนาอิสระรายยอ ย (no longer a
peasant society) อีกตอไป
อยางไรก็ดี แมวาภาคเกษตรกรรมโดยรวมไดเปลี่ยนโฉมหนาเปนภาคเกษตรเชิงพาณิชย
สมัยแลว แตสิ่งนี้มิไดมีนัยยะวา ภาคเกษตรจะมีความสําคัญมากขึ้น ตรงกันขาม อัตราสวนของภาค
เกษตรตอ GDP ลดลงโดยตลอดจนกระทั่งต่ํากวา 10% ในปจจุบัน ในขณะเดีย วกัน แมวาขนาด
ของกําลังแรงงานในภาคนี้จะลดลงดวย แตก็ลดชากวาอัตราสว นขางตนมาก ปจจุบัน ภาคเกษตร
ยังคงโอบอุมรองรับแรงงานไวมากถึง 38% ของกําลังแรงงานทั้งหมด ในแงนี้แลว การถายโอน
กํา ลังแรงงานออกจากภาคเกษตรสูภาคเศรษฐกิจอื่นๆ เปนไปอยา งเชื่อ งชา มาก เมื่อ เทียบกับ
ประเทศที่มีรายไดระดับเดียวกัน จึงไมแปลกเลยที่ความเปนอยูของเกษตรกรโดยเฉลี่ยจะต่ํากวา
ภาคอื่นๆ แตนี้ก็มิไดหมายความวา สวนใหญของเกษตรกร-คนชนบทเปนคนยากคนจน เนื่อ งจาก
อัต ราสว นของคนจนในชนบท (และระดับประเทศดว ย—poverty incidence) ลดต่ํา ลงตลอด
จนกระทั่งปจจุบันมีเพียงหนึ่งในสิบของครอบครัวชนบทเทานั้นที่เปนคนจน (UNDP, 2010)
สรุปแลว เราเชื่อวา สวนใหญของเกษตรกร-คนชนบทมิใชคนยากจน-ขนแคน เชนภาพใน
อดีต เขามีวิถีชีวิตทางเศรษฐกิจแบบสมัยใหม เปนผูประกอบการรายยอ ยเฉกเชนเดีย วกับภาค
เศรษฐกิจอื่น แนนอนวา คนเหลานี้มีฐานะความเปนอยูโดยเปรีย บเทียบต่ํา กวาภาคอื่น สะทอนได
จากตัวเลขความเหลื่อมล้ําของการกระจายรายได-ทรัพยสินระหวางเมืองและชนบท
16 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
21. 2) เศรษฐกิจนอกภาคเกษตรกรรม
ในชวงเวลาเดียวกัน การเปลี่ยนผานของโครงสรางทางเศรษฐกิจ (structural change) จาก
สังคมเกษตรกรรมเปนสังคมอุตสาหกรรมไดเพิ่มขึ้นในอัตราเรง การเติบโตของภาคอุตสาหกรรมที่
เนนตลาดสงออกกลายเปนหัว รถจักรของเศรษฐกิจไทย ในทา มกลางกระบวนการเปลี่ยนผา นที่
โครงสรางการผลิตของไทยมีความหลากหลายเพิ่มขึ้นสูงมาก อุตสาหกรรมการผลิตเนนการสงออก
ของไทยมิไดกระจุกตัว อยูเพียงสินคาไมกี่ชนิดเทา นั้น แตกระจายตัว ไปทั้งในอุตสาหกรรมที่ใช
เทคโนโลยีต่ําใชแรงงานเขมขนเชน อุตสาหกรรมสิ่งทอ เครื่องประดับ และอุตสาหกรรมไฮเทคใชทุน
เขมขน เชนอุต สาหกรรม hard disk drives ซึ่ งไทยเปนผูสง ออกรายใหญที่สุดในโลก หรื อ
อุ ต สาหกรรมรถยนต ที่ เ ป น ผู ส ง ออกรายใหญ สุ ด ของเอเชี ย ตะวั น ออกเฉี ย งใต เปน ต น ส ว น
อุต สาหกรรมการทองเที่ยวก็เปนที่ทราบกันดีวาเปนภาคบริการที่นําเงินตราเขาประเทศสูงสุดใน
ปจ จุ บั น รายได จ ากการเติ บ โตของภาคส ง ออกข า งต น ขั บ เคลื่ อ นให ต ลาดสิ น ค า และบริ ก าร
ภายในประเทศเติ บ โตตามอี ก ระลอกหนึ่ ง (secondary boom) เชน การเติบ โตของธุ ร กิ จ
อสังหาริมทรัพย อุตสาหกรรมสื่อสารและความบันเทิง ฯลฯ แมวาวิกฤตเศรษฐกิจป 2540 จะทําให
แนวโนมทั้งหมดขางตนสะดุดหยุดลงบางก็ตาม แตแนวโนมนี้ก็เปนไปอยางตอเนื่องในปจจุบัน เปน
ที่แนนอนวาการเติบโตและความหลากหลายของภาคอุตสาหกรรมและภาคบริการนี้ ยอมเรียกรอ ง
ตองการแรงงานที่มีความหลากหลายสูงตามมาดวย ตั้งแตนักวิชาชีพ (professional) ในสาขาตา งๆ
แรงงานมีฝมือมีทักษะสูง ตลอดจนแรงงานกึ่งฝมือ และแรงงานทักษะต่ํา
แตในอีก ดา นหนึ่ง กํา ลังแรงงานที่ถูกปลดปลอ ยจากภาคการเกษตรก็ไ มสามารถเขา สู
ตํา แหนงงานในภาคทางการ (formal sector) ที่มีส ภาพการจา งงานมั่นคงได แตกลับกลายเปน
แรงงานนอกระบบ (informal sector) สาเหตุที่ภาคแรงงานนอกระบบมีขนาดใหญสืบเนื่อ งจาก
ลักษณะการเติบโตของภาคอุตสาหกรรมไทยในรอบสิบกวาปที่ผานมาภาคอุตสาหกรรมเนนการ
สง ออกของไทยเติบโตอยา งรวดเร็ว ตั้งแตประมาณป 2530 เนื่ อ งจากมีความไดเปรีย บดา น
ทรัพยากรธรรมชาติและแรงงานราคาถูกในสายตาของบริษัทขามชาติที่ตอ งการใชไทยเปนฐานใน
การผลิตเพื่อตลาดโลก อยางไรก็ตาม นับแตปลายทศวรรษ 2533 เปนตนมาความไดเปรียบนี้ก็เริ่ม
ลดลงจากการแขงขันของประเทศรอบขา ง เชน จีน ในขณะที่บริษัทภายในประเทศที่เปนหวงโซ
อุปทานของบริษัทสงออกขามชาติกลับมิไดมีการลงทุนเพื่อยกระดับผลิตภาพการผลิต (productivity)
อยางเพียงพอในชวงที่มีอัตราการเติบโตสูง และเมื่อถูกซ้ําเติมดวยวิกฤตเศรษฐกิจในป 2540 ทําให
บริษัทในประเทศเหลานี้ออนแอลงมาก ผลของเสนทางการเติบโตทางอุตสาหกรรมเชนนี้จึงทําให
ภาคการผลิตสมัยใหมไมสามารถสรางตําแหนงงานในระบบจํานวนมากพอเพื่อรองรับแรงงานที่หลุด
ออกจากภาคเกษตรกรรม แรงงานเหลานี้จึงกลายเปนแรงงานนอกระบบที่มีขนาดใหญ เมื่อรวมกับ
แรงงานนอกระบบในภาคเกษตรแลวจึงสูงถึง 73 % ของกําลังแรงงานทั้งหมดในป 2550 ซึ่งมีรายได
17 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย
22. ต่ํากวาแรงงานในภาคทางการคอนขางมาก อันเปนสาเหตุหนึ่งของความเหลื่อมล้ําสูงทางเศรษฐกิจ
ในปจจุบัน ดังตัวเลขจากตารางที่ 1 ขางลางนี้
ตารางที่ 1สัดสวนแรงงานนอกระบบและในระบบของประเทศไทย ป 2550
กําลังแรงงาน (%)
ภาคเกษตรกรรม (Agriculture)
นอกภาคเกษตรกรรม (Non-agriculture)
ภาคทางการ (Formal)
3
24
ภาคนอกระบบ (Non-formal)
34.3
38.7
ที่มา: UNDP (2010: 11)
กลาวโดยสรุปแลว เราคาดวาการเปลี่ยนแปลงโครงสรางทางเศรษฐกิจในรอบยี่สิบปที่ผา น
มานั้น ทําใหการกอตัวและการแตกตัวเปนชนชั้นหรือกลุมชนที่มีบุคลิกลักษณะใหมๆ เปนไปอยา ง
กวางขวางและหลากหลายมากกวาในอดีตอยางมีนัยยะสําคัญ แตลักษณะรวมของทุกกลุมชนก็คือ
การมีวิถีชีวิตที่สัมพันธเชื่อมโยงกับเศรษฐกิจการตลาดอยา งแนบแนน ประกอบกับการที่เศรษฐกิจ
ไทยเปนเศรษฐกิจขนาดเล็กแบบเปดที่เชื่อมโยงกับตลาดโลกอยางใกลชิด ดังนั้น ความผันผวนของ
ภาวะเศรษฐกิจมหภาคทั้งในระดับ โลกและประเทศจึง สงผลโดยตรงตอ แรงงานนอกระบบ ซึ่ง มี
จํานวนกวาสองในสามของประชากรไทย เนื่องจากไมมีระบบประกันสังคมใดๆ รองรับคนกลุมนี้
2.2 การเปลี่ยนแปลงทางการเมือง
ในการทบทวนวรรณกรรมที่เกี่ย วขอ งกับการวิจัย ครั้ง นี้ ผูวิจัย เนนสํา รวจงานวิจัย ดา น
วัฒนธรรมการเมืองในชวงทศวรรษ 1990 - 2000 (ประมาณ พ.ศ. 2535 - 2553) เนื่องจากเปนชว ง
ระยะเวลาที่สําคัญตอการศึกษาเก็บขอมูลของผูวิจัย สําหรับประเด็นศึกษา ผูวิจัยเนนทบทวนงาน
วิชาการที่ศึกษาการเมืองของการเลือกตั้งทอ งถิ่นและการเมืองในระบบรัฐสภา เพราะเชื่อวาสอง
ทศวรรษที่ผานมาแสดงใหเห็นอยางชัดเจนวาการเมืองแบบทางการผานการเลือกตั้งกอใหเกิดความ
ตื่น ตัว ทางการเมือ งอยา งยิ่ง ผูตื่นตัว ทางการเมือ งลวนแลวแตมีป ฏิกิริย าตอ การเมือ งแบบเปน
ทางการไมวาจะเปนการสนับสนุน (ที่สําคัญคือ กลุม นปช.) หรือตอตานการเมืองทางการก็ตาม (ที่
สําคัญคือ กลุมพันธมิตรฯ)
อันที่จริงหลังการเติบโตของการเมืองนอกระบบราชการ (extra-bureaucratic polity) ที่
แสดงออกใหเห็นไดชัดจากการทาทายอํานาจรัฐราชการในทศวรรษ 2510 และความเปลี่ย นแปลง
ทางการเมืองป 2535 แลว (Anek 1993) การเมืองไทยตั้งแตทศวรรษ 2530 เปนตนมาชี้ใหเห็นถึง
เกิดการเติบโตของอํานาจนอกระบบราชการ ที่นํา มาซึ่ง ความเคลื่อ นไหวใหมๆ ที่สํา คัญหลาย
ประการ
ประการแรก เห็นไดชัดวา ชนชั้นกลางที่มีอํา นาจตอ รองในปริมณฑลสาธารณะ (public
sphere) มากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะอยา งยิ่ง สื่อ สารมวลชน นัก วิชาการ นักพัฒนาเอกชน และนัก
18 | รายงานการวิจัยโครงการ: ทบทวนภูมิทัศนการเมืองไทย