Roby D'silva the first graphic designer from the orient in Europe-INDIA-VASAI

1. रंजन रघुवीर इंदुमती जोशी
रॉबी िडिस हा शोध
आिण बोध :१:

2. माझी भूिमका िनबंधािवषयी
रॉबीना मी प्रथम १९९४/१९९५म ये भेटलो. कारण होते शासकीय मुद्रण सं थेचे िडझाईन सत्र मी व
दीपक घारेनी आयोिजत के ले होते व या किरता यांचा सहभाग अपेिक्षत होता. तो होऊ शकला
नाही पण मुलाखत मात्र िदली जी दपर्ण या सं थे या अंकात छापून आज चांगला द तेवज
ठरली. यां या अिल तते या वभावामुळे आमचा संवाद तेथेच थांबला. यापूवीर् रॉबी िडिस हा
आटर् कू ल या थापने या समारंभाला माझे वडील कै . प्रा. र. प्र. जोशी, बीवायपी चे दादा पा ये
आिण यांचा मुलगा िवजय पा ये असे आ ही सवर्जण यां या मोटारीतून वसईस १९८२म ये
धावती भेट घेतली होती.
यांवेळेस प्र यक्ष मी भेटू शकलो नाही. यानंतर मी “कॅ ग” (पूवीर्ची कमिशर्यल व आताची
क युिनके शन आ र्स िग ड) या किमटीवर असताना आ ही यांना २०११म ये “हॉल ऑफ फे म”
हा अ यंत मनाचा स मान देऊन स कार के ला. यािनिम ाने प्रथमच रॉबीनचे काही काम प्रदिशर्त
कर या या िनिम ाने मला पिरिचत झाले. आमचे सहकारी सिचन पुथ्रानं यांनी यांचे ि हडीओ
शुटींग के ले पण दुदवाने यां या त येतीमुळे काही िवशेष िवचार िमळाले नाहीत.
यानंतर िववेक सा तािहक, िहंदु तान प्रकाशन िनिमर्त “िश पकार चिरत्रकोश- यकला खंड हा
िचत्रकार सुहास बहुळकर आिण दीपक घारे प्रिस ध कलासमीक्षक संपािदत कला खंडात मी
प्रथमच मांडीत असले या उपयोिजत िचत्रकला िवभाग अकर् िचत्रकार वसंत सवर्टेन सह संपादन
करताना कोशा या आकृ तीबधात रॉबी िडिस हानची मािहती पत्र यवहारा वारे िमळून मांडली. ते
करीत असताना यां या िवषयी कु तूहल वाढले कारण मािहती काटेकोर प धतीने मांडणे आव यक
होते. यात काही िठकाणी रॉबी न याने भेटले व काही िठकाणी अजून अनु रीत रािहले.
९ माचर् २०१४ ला यांचा वसईतील स काराला मी यां या िवषयी लोकांना मािहती सांगावी असे
रॉबीनीच माझे नावं सुचव याने सुप्रिस ध मराठी लेिखका सौ. वीणा गवाणकर फोन के ला व
यानुसार यांचे पुतणे िच मय गावांणकारनी पुढील यव था के ली. मा या किरता हा सुवणर् क्षण
होता. कारण या िनिम ाने रॉबीनचे योगदान अ यास यास िमळणार होते. सौ. वीणा गवाणकरानी
स कारानंतर मला प्र न के ला यां या िवषयी मला िचत्रकार हणून जागितक थरावरचे योगदान
समजून सांगावे.
येथून आ हा तीघांचा मी, रॉबी आिण सौ. वीणा गवाणकर व काही वेळा आिकर् टेक्ट सी.वी.
गवाणकर सौ. वीणा गवाणकरांचे पती असे एकत्र चचार्/िवचार मंथन करीत आलो. आजपयर्ंत
रॉबीनची ए हडी दीघर् मुलाखत विनमुिद्रत कर याचे मो ठ काम सौ. वीणा गवाणकरानी के ले व
यांतून योगदांनाचा आलेख...पुढील पानावर...

3. मागील पानाव न...पिरचया मक पु तकं पाने
यावा अशी इचछा यांनी यक्त के ली.
गेले दीड वषर्भर मी व सौ. वीणा गवाणकर
शोध घेत आहोत आिण लक्षात आले िक
रॉबी सवार्ंनाच अजून अपिरिचत आहेत.
मी या किरता माझे दोन िमत्र दीपक घारे
प्रिस ध कलासमीक्षक आिण सुनील महािडक
आज या भारतीय थरावरील जािहरात व
िडझाईन क्षेत्रातील नावजलेले यिक्तम व
यांना सहभागी क न घेतले. यात उदेश
एकच होता मा या कडून सौ. वीणा
गवाणकराना योग्यती मािहती तपासून देणे.
िचत्रकार/लेखक मनोज आचायर्
हा माझा भाऊ देिखल यात सामील झाला.
आज मी येथे मांडत असलेला हा िनबंध माझ
काही प्र न अजून न सुटलेले घेऊन मांडत
आहे. काही न सुटलेले प्र न असून देखील रॉबी
खूप अप्रकािशत अपिरिचतच राहतात व यांचा
युरोप,यु.के .इटलीतील िस दह त उपयोिजत
िचत्रकार हणून आप या संधभार्त शोध नवी
सकारा मक अ यासपूणर् िदशादेणारा असेल िह
मा या संशोधनाची सकार मक बाजू.
मला प्रथम १९६०म ये व १९६७म ये प्रकिशत
“िश पांजली” या जे.जे. उपयोिजत कला सं थे या
अंकातून रॉबी िडिस हा पिरिचत झाले.

4. रॉबीसरां या कामाची या ती समजावून घे यासाठी खालीलप्रमाणे िवचार के ला असताना
िमळालेली उ रं...
१. िडझाईन ची याख्या: मूळ फ्रच भाषेतील श दात िचत्र-रेखाटणे असा आहे.
*Design a crash course, Paul Clark & Julian Freeman, silver books, Published in 2003. या िचत्र रेखाटणातून नवा िवचार व व तू िनिमर्तीचा मागर्
िमळतो. मला मुलाखतीतून वरीलप्रमाणे समाधानकारक उ र िमळाले नाही.
२. या क्षेत्रात काम कर यार्याना “ईनो हेटोअसर्, “िडझाईनअसर्” अथवा “प्रॉ लेम सो हसर्” असे हटले जाते. याबाबत आमचे
एकमत झाले.
३. या कामाची या ती रॉबीसरां या बाबत, यांचे िचत्र रेखाटण कौश य, सृजनशीलता, किवचार प टता, संक पन व या या उपयोिज वाची
या ती आजपयर्ंत या कामातून िस ध झालेली. याबाबत आमचे एकमत झाले. परंतु िमळालेले यांचे एकू ण
सािह य पाहताना सृजनशीलता, किवचार प टता, संक पन व या या उपयोिज वाची या ती
आजपयर्ंत या कामातून िस ध झालेली पूणर्पणे उमजून घेता आली नाही यांचे वय व कौटुंिबक
घटना तसेच २०१४ची िह भेट खूप उिशराने होती.
४. जािहरात कला, िडझाईन क्षेत्रातील काम, दो हीतील फरकाची या या मनातील प टता. यां या मनात आहे पण ती पुरेशी
प ट होत नाही.
५. उ योजग वा या यां या अनुभवातून िनमार्ण झाले या क पना यात भारतीय व युरोिपय कामाचा याचा आलेख लक्षात घ्यावा लागेल
प्र यक्ष कामा या नमु यातून पाहणे. यां या मनातील ठोसपणे प्र यक्ष नमु यां वारे दाखवता येत नाही. परंतु
यांचे प्रकािशत लेखं व काही काम तसेच पत्र यवहार मात्र यांचा अिधकार/गुणव ा िस ध करतो.
७. महारा ट्र रा या या १९७०म ये याकला िशक्षणा या पुनरर्चनेत याचा सहभाग िकती होता व इतर िठकाण या याकला िशक्षणा या
पुनरर्चनेत यां या युरोिपय कामाचा उपयोग आज या जागितकीकरणा या संदभार्त काय झाला ? असे अनेक मूलभूत प्र नांची उ रे शोधावी
लागतील. ती दुदवाने खूप अ प टता दाखवते. मला इ.स. २००० या काळात िमळालेला
जागितकीकरणा या प्रिक्रयेतील कलािशक्षणाचा अनुभव मी या याशी जोड याचा प्रय न के ला परंतु
तो अपुराच रािहला. ते १९७०म ये काळा या पुढे होते, परंतु इ.स. २००० या जागितकीकरणा या
प्रिक्रयेत यां या ज्ञानाचा उपयोग आज करता येत नाही. तरी पुढील पानांवर मी तो शोध या या
प्रय न कर याचे ठरवले आहे.

5. मी के लेले कलािशक्षणातील प्रयोग व यांचा रॉबीन या जागितक ग्रािफक िडझाईन कायार्शी
असलेला मला उमजलेला संबध/संधभर्... रंजन रघुवीर इंदुमती जोशी
A) क कले या मुलभूत घटकांचे न या संगणकीय प्रणालीतून क िवचार क्षमता िवकिसत करणे जामुळे
िन वळ ऑपरेटर न बनता उपयुक्ततेने याचा वापर होईल. कलेची संवेदना न घालवता कलािव याथीर्
याचा उपयोग क शकतील. मुख्य उ देश संगणकीय क्लासेस करीत असलेली आटर्ची फसगत
थांबवणे. इ.स.१९९९/२००० म ये ठाणे कू ल ऑफ आटर्ने प्रायोिजत के लेला १० मिह याचा कोसर्
B) िह संक पना मुद्रण यवसायातील िचत्रकार नसले या परंतु िचत्र व अक्षरे छाप यायोग्य करणारे मुद्रक
यां यात स दयर् जाणीवा िवकिसत हा यात या तुने िशक्षण प धती मी व दीपक घारेनी सतत दोन
वष चचार् सत्र व वकर् शॉपस वारा िवकिसत के ली. याचे दपर्ण या सं थे या अंकातून लेखा वारे ग्रिथत
के ले.
C) िचत्रकार बाबुराव सडवेलकर हे १९७७म ये महारा ट्र रा य-कलासंचालक असताना यांनी १९७०म ये
न यानेच बदलेला महारा ट्र रा य कला िशक्षण अ यासक्रमाचे मू यमापन कर याचे ठरवले यात
“कॅ लीग्राफी” िह फाईन आटर् व अॅपलाइड आटर् अ या दो हीत सवर् समावेशक प धतीने िशकवावी असे
ठरले. यानुसार मी हा िवषय इन फोमर्ल व फोमर्ल प धतीने िशकू न दो हीस उपयुक्त के ला. यामुळे
सुंदर रेषा, अक्षर व अक्षर रचना संक पन असा िवकासक्रम मांडला. हा मह वाचा व तुिन ठ बदल
ते हापासून संपूणर् महारा ट्रात आजपयर्ंत अमंलात आहे.
D) माझी इ.स. २००० ते इ.स. २००३ िह तीन वष जागितक ग्रािफक िडझाईन कलािशक्षण प धतीने
राबिव यात गेली. मुंबईत हे प्रथमच घडत होते. मुक्तं अथर् यव थेचे फायदे मी प्र यक्ष अनुभवत होतो.
इ.स. १९७२ या सर जे.जे. उपयोिजत कला सं थे या फे लोिशप पासूनचा माझा कला िशक्षक अनुभव
पु हा न याने वया या प नाशीत अनुभवीत होतो. ि हगन अॅ ड लीग हे यु.के .चे कॉलेज जे खरतर
िन वळ रोजगार-िभमुख िशक्षणावर भर देणारे, पण लोकाना ते इंग्लंडचे हणून आकषर्ण, यामुळे या
कोसर्चे िस याबस यानुसार आखलेले. िब्रटीश – बाहाउस िम ण.
E) हे कॉलेज कॅ नडा देशातील मात्र मा या किरता अ यंत मह वाचे ठरले. पूणर्पणे जगप्रिस ध जमर्नी या
बाहाउस कू ल संक पनेवर आधािरत. फाईन आटर् चे पांतर अॅपलाईड आटर् म ये करीत िव याथीर्
घडवत यवसाय उ च गुणा मकता जोपासणारा करावा हे येय. अॅपलाईड आटर् या संक पनेत
संगीत,ना य,िचत्रपट आिण सािहि यक जाणीवा िवकिसत करणे अस िव तािरत येय.
मी प्रथमच मानवी मदू या दोन भागा या वै यकीय व वैज्ञािनक प दतीतून तीन थरावर हणजे बौ िधक,
मनावर पिरणाम करणारे व मानवा या अवयवां या हालचाली आिण मदूसंदेशवहन याचे संतुलन... पुढील
पानावर...

6. मागील पानाव न... यावर आधािरत प्र येक लेसन लान करावा लागे. परीक्षा प धती न घेता
प्रोजेक्टवर आधािरत सवर् िशक्षणक्रम. मला भारतीय वनी आधािरत कॅ लीग्राफी व ग्रािफक्स
िशकव यास पूणर् वातं य होते. यात मी “ फ्रॉम होल टू िद पाटर् ” िह मी विडलांकडून िशकलेली
प धत अमंलात आणु शकलो. कॅ नडात फ्रच भाषा मुख्य अस याने इंट्राक चरचा प्रयोग प्र यक्ष
जािहरात मोिहमा, ग्रािफक िडझाईन या भारतीय व फ्रच प्रितमांचा अ यास झाला. आजवर
िशक्षकांचे मू यमापन जाहीरपणे के लेले मला मािहत न हते ते लोकशाही प धतीने के लेजात असे
यामुळे िशक्षक िव यथीर् दोघांनीही सतत सतकर् व अपडे स राहावे लागे.
F) हे ितसरे कॉलेज यु.के . ि थत युिन हिसर्टी ऑफ हडरि फलड पूणर्पणे यवसाय िभमुख असून
िन वळ िचत्रकार तयार न करता तो यावसाियक उ योजक हावा असे येय. ६०% भर
सृजना माक्तेवर आिण ४० % यावसाियक उ योजक. यामुळे भारतात हा कोसर् एक आ हानच
होते. वरील दो ही िशक्षण क्रमात देवाणघेवाण प धतीने िव या यार्ंना व िशक्षकांना िशशुवृ या
िमळा या.
G) इ.स. २०११ म ये िद एकोल ईन युट याब िह फ्रांस ि थत ग्रािफक िडझाईन कला सं था जी
हातानी रेखाटनावर भर देणारी होती. ितथे मला रंग भाषा व सं कृ ती यावर काम कर यास
िमळाले. यातून िप्रंट व इलेक्ट्रॉिनक मा यमांचा एकित्रत िवचार करावा लागे.
वसईत आटर् कू लची का गरज आहे ? हा रॉबीिन िलिहलेला लेख व याकिरता के लेली लाईन-
ड्राईंगस वसईचा इितहास,जीवनशैली, आिण यांना अिभप्रेत भ य िविवध कला सां कृ ितक िशक्षण.
या यां या व नाचा िवचार करतना मा या कलािशक्षणाचे प्रयोग तपासू लागलो. यां याशी
प्र यक्ष बोलून ते समजून घे याचा प्रय न करताना मला जाणवलेली तफावत आिण याची करणे
लक्षात येऊ लागली. याकिरता इंग्रजीतल लेख वाच यावर बरेचसे गैरसमज दूर होऊ लागले. या
लेखाचा माझा गोषवारा याप्रमाणे मला कळला.

7. रॉबी िडिस हा आटर् कू ल... दोन वषर् पूवीर् या सं थेची थापना झाली. या दोन वषार्त
महारा ट्रात दखल घे यात इतकी चांगलीच प्रगती झाली असे नमूद के ले आहे. खालीलप्रमाणे
िविवध िवभाग िव तार योजना होती.
१) कॉलेज ऑफ फाईन आ र्स २) कॉलेज ऑफ अॅपलाईड आ र्स अॅ ड अॅड हरटाइिजंग ३) कॉलेज
ऑफ आकीर्टेक्चर, फिनर्चर अॅ ड इं टीिरअर िडझाईन ४) कॉलेज ऑफ कॉ युटर ग्रािफक्स अॅ ड
िफ म मेिकं ग ५) कॉलेज ऑफ इं ड टीयल िडझाईन ६) कॉलेज ऑफ युिझओलॉजी अॅ ड िह टरी
ऑफ आटर् ७) कॉलेज ऑफ पफ िमर्ंग आटर्: डा स, ड्रामा, युिझक
कलेची िव तारत जाणारी पे ती एकमेकांना पूरक असावीत िह मुख्य भूिमका घेतली होती. दुसर्या
लेखात रॉबी कॉलेजचा पिरसर कसा असावा हे मांडतात ते खूप मह वाचे आहे मला वाटले. कवी
रंिवद्रनाथ टागोर िनिमर्त शांतीिनके तन संक पनेवर आधािरत परंतु याही पेक्षा न या जगा या
येणार्या संक पनेवर भारतातील प्रथमच असे हे िशक्षण संकु ल असेल. याला ते सबळ कारणे
देतात. मुंबई वसई पासून ४५ िकलोमीटरवर यामुळे औ योिगक, यापारी आिण िवकािसत
जाणार्या लोकव ती या सकारा मक पिरि थचा फायदा, नैसिगर्क, सां कृ ितक व पारंपािरक
कलाकारां या कौश य व िचकाटी अ या गुणांनी समृ ध. मूळ आिदम कलाकारां या एैितहािसक
वार याने समृ ध. एैितहािसक वारसा हा न संपणारा खिजना आहे. रॉबी कॉलेजची व तू देखील
मांडताना सुप्रिस ध गांधीं या त वांचा पुर कार करणारा थाप यिवशारद लॅरी बेकर शैलीत ते
असेल जेथे सािह य वापर पूणर्पणे भारतीय मातीतील असे नमूद करतात. ते िवभागांची देिखल
रचना यवि थत मांडतात ते याप्रमाणे १) ऑिफस िविवध िवभागां या िशक्षकांची वतंत्र
असतील. २) िविवध ज्ञानशाखां या ग्रंथालयाची योजना ३) युिझयम, ४) आटर् गॅलरी ५) प्रदशर्न
सभागृह आिण ६) युिझओलॉजी अॅ ड िह टरी ऑफ आटर् किरता कु टीर सहा िवभागासाठी
खालीलप्रमाणे पण ती सवर् संकु लाला मुक्तपणे वावर यास असतील. यात वरील सवर् सात शाखा
अंतभूर्त असतील. १५०० ते २००० माणसांचा तेथे िन यं वावर असेल.
पुढील पानावर...

8. अतरा ट्रीय कीतीर्चे भारतीय
खगोलशा त्रज्ञ जयंत नारळीकर
आिण रॉबी िडिस हा एकाच वेळी
इंग्लंडम ये िशकत आिण आपली
किरअर घडवत होत.( १९५६ ते
१९७१चा काळ) दोघे िह आप या
क्षेत्रातील िदग्गजां या बरोबरीने काम
करीत होते. िह तुलना नाही. जयंत
नारळीकर हे िनिवर्वाद मा यवर
शात्रज्ञ पण हणून उपयोिजत कला,
ग्रािफक िडझाईन हे उपयोिजत
िवज्ञान, मुलभूत संशोधन असे
समांतर आपण पाहू शकत नाही
का? दोघे िह भारतात व न आिण
कौटुंिबक गरजा लक्षांत घेऊनच परतले.
दोघांनीही वतंत्र पण सामािजक भान
ठेऊन सं था उ या कर याचा प्रय न
के ला. अथार्त जयंत नारळीकरानी
“आयुका” खालीलप्रमाणे िदले या “द
एटफो ड वे” या बौ दधमीर्य
त वानुसार सं थाउभारत पुढे
यश वीपणे चालवली, पण रॉबी
िडिस हानी मनात योिजलेले
शांतीिनके तन त वज्ञान मात्र या या
मनातील सवर्समावेशक
अतरा ट्रीय थरावरील कला संकु ल
“आटर् कू ल” या मा यमातून उभा
शकले नाहीत. मी जे हा या दोन
समांतर घटना पाहतो ते हा ज्ञाना या
दोन क्षेत्रातील बौि दक, सां कृ ितक
तफावत जाणवली. दोघां या या
प्रक पातील यां या बरोबर असले या
माणसां या कु वतीतील फरक हे देखील
लक्षात घ्यावे लागते. रॉबीनी “इंिडया हे
इंडस (िसंधू) सं कृ ती जी प्रगत व
लोकशाहीची जीवन शैली मानणारी
होती ती या संकु लात असेल असे
नमूद के लय.” हे िवचार झेलणारे
सहकारी नसणे अथवा िनवडता न येणे
वसई या व रॉबीन या दु टीने दुदवी
ठरले. याउलट पुणेकर सुदैवी ठरले.
“आयुका”ला चाअसर् कोिरया सारखा
थाप यिवशारद िमळाला पण रॉबीन
या मनातील लॅरी बेकर सारखा
थाप यिवशारद नाही िमळाला.
रॉबी िडिस हा कू ल ऑफ
आटर् ची संक पना िचत्र

9. वसईत आटर् कू लची का गरज आहे ? हा रॉबीिन िलिहलेला लेख व
याकिरता के लेली िह लाईन-ड्राईंगस वसईचा इितहास,जीवनशैली, आिण
यांना अिभप्रेत भ य िविवध कला सां कृ ितक िशक्षण.
मागील पानाव न...

10. या लेखाने रॉबीन याब दलचा आदर वाढला
आिण वसईकारनी एक चांगलं व नं संपून टाकले.
आज रॉबी वयाने थकलेत. तरी मनात प्र न राहतोच
िक रॉबीनी वतःला यावेळेस िकती प्र यक्ष वाहून
घेतले हे देखील पाहावे लागेल. परंतु अजूनही
सुज्ञपणाने िवचार क न वसईकर हे अि त वात
आणू शकतात. रॉबी डीिस हांचा शैक्षिणक प्रवास
सर.जे.जे. कू ल ऑफ आटर् मधून सु झाला १९५0
पासून हणजेच ि हक्टोिरयन आटर् संक पनेतून व
वसई आटर् कू लने १९८२ म ये तो भारतीय कला
िशक्षण संक पनेत ि थरावला. चाळीस वषर्तील हे
ि थ यंतर पाहताना मी यांचे िमत्रं यशवंत चौधरी
आिण दुसरे मनु देसाई यांनी िचत्रकार वी
आर.आंबेरकर, कलासंचालक ही. एन. आडारकर
यां या मागर्दशर्ना खाली १९६४/१९६५म ये के लेले
प्रयोग आठवले. याचा गोषवारा थोडक्यात देतो.

11. सरजे.जे. उपयोिजत कला सं थेचे वािषर्क
“िश पांजली” १९६५/६६ या अंकातून मला
िमळालेली मािहतीतील एकच पान देत
आहे. कारण ती सवर् पाने मुळातूनच
अ यास याची आहेत. १९७० या महारा ट्र
रा य कलासंचनालय आयोिजत न या
कलािशक्षण धोरणाची पुवार्िपठीकाच आहे.
इंग्रजी “ि हक्टोिरयन आिण आ र्स
क्रा स” िवचारापासून दूर जात
िवज्ञाना या व कले या स दयर् संक पनांची
योग्य सांगड घालणारी बाहाउस कला
िशक्षण प धतीने जाणारा होता. १९७०
नंतर याचे पडसाद यवसाियकांना न द
घेणारे होते. भरतीय किवचार प्रसारण व
जािहरात उपयोिजत भाषाच बदली. आपण
याचा वेध १९५० पासून या “कॅ ग”
(पूवीर्ची कमिशर्यल व आताची
क युिनके शन आ र्स िग ड) या अंकातून
घेता येईल. िमत्रं सुनील महािडक यांची
तीन दशकाची िडझाईन व जािहरात
क्षेत्रातील कारकीदर् तपासताना ते समजू
शके ल. मी या चचवर भर दे याचे कारण
इ.स. २००० पासून भारतात
जागितकीकरणा या िनिम ाने झालेले
ि थ यंतर युरोप व आिशया खूप जवळ
येत असून “ग्लोबल टू लोकल” हा न या
इंटरक चरचा अनुभव मी घेतला. याची
काही उदाहरणे पुढील प्रमाणे दे याचा
प्रय न करतो. या सवर् चचत मला रॉबी
िडिस हा मह वाचा दुवा वाटतात.
यकले या मुलभूत संशोधना मक
अ यासातून जगभरातील िविवध अ यास
प्रणालीत िबंदू, रेषा, रंग, आकार, पोत,
अवकाश तसेच घन आिण ॠण अथवा काळे
पांढरे हे सावर्ित्रकच असतात. यां या
एकित्रत/िम णातून आकृ ितबंध तयार होत
असतात. यांना मानवी संवेदनशीलते नुसार
अथर्ं जोडत िवचारसंदेशवहन तयार होत
असते. वैज्ञािनक या मदूचे डावे आिण
उजवे भाग एकरेषीय व अनेक समांतर
जाणीव िनमार्ण करीत असते. हे थोडक्यात
जमर्नीतील बाहाउस कला िशक्षण प्रणालीतून
सोपे क न िवकिसत के ले. यात अथार्त
अनेक क्यांडीिन की, पॉल क्ली, िसझान,
यान गॉग अस थोर िचत्रकारां या प्रयोगाचा
पाया आधीच तयार झालेला होता. आप या
येथ प्रथम शांतीिनके तन म ये रवींद्रनाथ
टागोरां या मुळे जाणीव झाली. आप या
महारा ट्रात प्र यक्ष प्रयोग १९६०म ये सु
झाले यात यशवंत चौधरी, मनु देसाई,
ए.डी. देसाई यांनी िशक्षणक्रम तयार के ला.
यातील एक पान येथे िदले आहे. हा
क्राि तकारक बदल होता. यातूनच आज
सवर्त्र अमंलात आलेला फ डेशन कोसर् िनमार्ण
झाला. सोबत मूळ नमुना १९६५/६६ मधला
व इतर मी िशकवताना तयार झालेले काही
नमुने. सपाट िविमतीय पासून ित्रिमतीय
ट्रक्चर ि थ यंतर कसे होते व यातून
अनेक उपयोिजत गो टी िनमार्ण करता
येतात. पुढील पानावर...

12. इ.स. १९६४/६५ सर.जे.जे.उपयोिजत कालासं थे या िश पांजली अंकातील िह पाने खूप मह वाची
आहेत. यावरच १९७० नंतरचे महारा ट्र रा याचे कलािशक्षण बदले व १८५७ या हीक्तोरीयान
प धतीतून बाहेर पडलो. आज याचे पडसाद भारतीय ग्रािफक िडझाईन प्रोफे शन सना मा य करीत
आज या जागितकीकरणा या पिरभाषेत सहजपणे सामोरे जाता आले.

13. “बाहाऊस”चा वीकार हे
प ट करणारी इ.स.
१९६४/६५ सर.जे.जे.उपयोिजत
कालासं थे या िश पांजली
अंकातील िह पाने खूप
मह वाची आहेत. यावरच
१९७० नंतरचे महारा ट्र रा याचे
कलािशक्षण बदले व १८५७ या
हीक्तोरीयान प धतीतून बाहेर
पडलो. आज याचे पडसाद
भारतीय ग्रािफक िडझाईन
प्रोफे शन सना मा य करीत
आज या जागितकीकरणा या
पिरभाषेत सहजपणे सामोरे
जाता आले.

14. वरील दोन नमुने मूळ
प्रयोगाचे व इतर मी
यातून प्रेिरत होऊन
िवकिसत के लेले नमुने
आहेत. यानुसार मी
रॉबीन या कामातून
शोधतो आहे.

15. हे सवर् प्रयोग रंग या
िवषयी व इतर मी यातून
प्रेिरत होऊन िवकिसत
के लेले नमुने आहेत.
यानुसार मी रॉबीन या
कामातून यांची कलर पॅलेट
शोधतो आहे. यांनी
यानुसार पुढील पानावर
िदलेली कलर पॅलेट िदली
परंतु यातून यांचे रंग
संगती शोध उलघडत नाही.

16. रॉबीनी िदलेली कलर पॅलेट परंतु यातून यांचे रंग संगती शोध
उलघडत नाही.

17. येथे ते िडिस हा इंग्रजी “डी” अक्षरचा मुलभूत चौकोनी आकारािवषयी िडझाईन घटक हणून
यक्त करतात आिण लालरंगाचा प्रतीका मक वापर करताना प्र येक वषीर् तो बदलत जाईल असे
सुचवतात. तरी ते का बदलावे हे सांगत नाहीत यामुळे िदलेली कलर पॅलेट आिण यातून
यांचे रंग संगती शोध उलघडत नाही.

18. मी जागितकीकरणा या प्रिक्रयेतील
कलािशक्षणक्रमातून आपण नेहमी
सहजपणे वापरीत असले या “िक्रयेटी ह”
श दाचे कोडे असे सोडवू शकलो. आठ
थरातून कोणतीही सृजना मक
कलाकृ ती जाते ते हाच ितला “िक्रयेटी ह”
हणता येईल. आज पयर्ंत आ हाला
इतके सोपे क न कु णी दाखवले न हते.
अ या प्रयोगातूनच वतंत्रपणे िवचार
कर याचे जाणीवपूवर्क प्रय न िवकिसत
करता येतात. एक िव यथीर् नमुना.

19. रॉबी डीिस हां या
मोजक्या कामातील मला
आवडलेली िह दोन काम.
येथे ते अनेक िठकाणी
यक्त करीत असलेले
िवचार यांचा ठसा हणून
जाणवतात. आधी या
पानावरील मी यक्त के लेले
सवर् कसंक पन जाणवते.
ित्रिमतीय संक पने या
यक्यता, रंग, पोत,
अक्षरांकन आिण सवार्त
मह वाचे वे टनर् आिण
इ टनर् फॉ सर्चे यप्रितमा
आयोजन अ यास या
सारखे आहे.

20. डावीकडील वर या िचत्रातील डच...पएट मोि द्रयन
िचत्राकार या भौिमितक िचत्रं शैलीचा प्रभाव
रॉबी िडिस हा या यावर झाला असं ते
अनेक वेळा नमूद करतात. िह उ या व
आड या रेषां या जाळीतून िवकिसत के ली
होती. िपवळा, लाल, िनळा आिण का या
रेषा हे मुख्य य घटक. पुढील काही
नमु यातून रॉबीन या कामाव न प्रभाव
िदसू शकतो.

21. येथे पएट मोि द्रयन आिण अ बटर्
डूरारर् हे दो ही िचत्रकार यां या
कलाकृ तींवर प्रभाव अस याचे
दशर्िवतात. रीयालीझम ते
अॅब ट्रॅक्टशन ते कं त्र कीिवझम
असा कप्रवास िदसतो. याचवेळी
उजवीकडील खालील िचत्रात यां या
मूळ मातीतील वसई जवळील डहाणू
येथील वारली िचत्रकला ग्रािफक्स
साठी यांना खुणावते. आिदवासी
स ताहचे िभ ीिचत्र आिण शेजारील
याने िह कला जगापुढे आणली तो
यांचाच िमत्रं भा कर कु लकणीर्
( याने वतःच रेखाटलेले वतःचे
िचत्र-िच हं कला अंकातून
सौज यपूणर् साभार.)

22. हे िचत्र सुप्रिस ध ‘बगोल
कू ल’म ये जिमनी रॉय
यांनी के लेले आहे. िवषय
“मेरी अॅ ड क्राई ट” तर
दुसरे “क्राई ट िवथ क्रॉस”
येथे घे याचे कारण रॉबी
िडिस हाचे वसईत
शांितिनके तन या
संक पनेवर आधािरत आटर्
कू ल व संकु ल िनमार्ण
करावयाचे होते असो ते
झाले नाही...मागील
पानावरील रॉबीनचे येशू या
ग्रािफक्स मधील प्रितमा तर
िह प्रितमा येशुचीच प्र यक्ष
शांितिनके तन या ‘बगोल
कू ल’ मधील आहे.
तळटीपेत मूळ इंग्रजी
मजकू र थोडक्यात संक पना
सांगणारा. इंग्रजीत
“परसे शन अॅ ड िरयािलटी”
हे रॉबी िडिस हा आिण
शांितिनके तन या ‘बगोल
कू ल’ मधील फरक पाहता
येईल. रॉबी िडिस हावरील
वे टनर् प्रभाव कायम
रािहला.

23. अ बटर् डूरारर्
या थोर
िचत्रंकारची िह
वरील आिण
खालील दोन
रेखाटने.
उजवीकडील
रॉबीनची दोन
के िचस. १९५६
पासूनचा हा
प्रभाव.
वरील िसगारेटचे
िभ ीिचत्र िव याथीर्
असताना के लेले
१९५०/५२ म ये
यातून चेहेरा प्रितमा
पाकीटे क पकतेने
आकृ ितबंधात
मांडलेली. सुंदर कला
कौश य तर
खाल या बाजूस
येशू या िन वळ
का या रेषेतून
साकारले या िविवध
प्रितमा. ग्रािफक्स ची
उ म उदाहरणे
आहेत.

24. रॉबीन या सर जे.जे. त िव याथीर्दशेतील
िह सवर् िचत्र. डावीकडील दो ही
कमिशर्यल आिटर् ट बन याची पूवर्
तयारी तर उजवीकडील खर्या अथार्ने
“िडझाईन- के च” जे उपयोिजत िचत्रकार
बन यास बैठक तयार करते. तर
खालील दोन िचत्र ग्रािफक िडझाईनर
आिण अिभजात िचत्रकार जागृत
ठेव यास मदत करतात.

25. रॉबीन या सर जे.जे. त इ.स.१९५४/५५
मिधल िव याथीर्दशेतील हे रा ट्रीय
थरावर बिक्षस िमळालेले टॅयम चे
िडझाईन आिण उजवीकडील
इ.स.१९५६/५७ या काळात लंडन म ये
पुढील िशक्षण घेत असताना जग
प्रिस ध “पेनरोझ” या वािषर्कात मुिद्रत
हो याचा िमळालेला मान या
िभ ीिचत्रास असे हे दो ही रॉबीचे
कमिशर्यल आिटर् ट मधून ग्रािफक
िडझाईनर म ये पांतरीत बन यास
कारणीभूत ठरली. िह दोन िचत्र ग्रािफक
िडझाईनर आिण अिभजात िचत्रकार
हणून रॉिबन या आयु यातील मह वाची
आहेत हे ते वतःदेखील मा य करतात.
यांचा पुढील िचत्रकलेचा प्रवास येथून
न या ट यावर गेला.
भाग पिहला संपला...भाग दुसरा पुढील प्रेझे टेशन दोन...