Planert hemogjeniste serbe, uzurpim, ndaj të tjerve.

1. Lënda: Historia e Kosovës 1912 - 2008
Tema: Planet serbe fundë shek-XIX dhe pushtimi serbë në
vitin 1913
Izjadin Olluri
Prishtinë - 28 nëndor 2014
1

2. I. Programet serbe të shek-XIX - XX
Projektet e shteteve Ballkanike kishin një fill të hershum mesjetar mirpo perjudha
që po e trajtojm veqohet kryesisht shteti serb. Po kështu programi i ministrit serb Ilia
Grashanini, ishpallur në të njëjtin vit ( 1844 ), dhe i njohur me emrin “Projekti”
( Naqertania), synonte që principaten e vogël serbe ta shëndrronte në një shtet të Madhë
të sllavëve të Jugut, në të cilen to të përfshiheshin edhe të gjithë tokat shqiptare në veri të
Shkumbinit, së bashku me Kosovën, të cilen filluan ta quanin “Serbi e vjeter” ( Stara
Serbia). Ideja e Naçertanies kërkonte të argumentonte se, aty ku për popullsinë kishte
dyshime, mundë të mendohej se çdo sllav i Jugut ishte sërb, pavarsisht nëse ai vetë e
dinte apo nuk e dinte këtë gjë. Qellimi historic, politik i Serbisë së asaj kohe u bë rilindja
e Mbretëris Serbe të Stefan Dushanit. Për vënjen në jet të këti plami Grashanini dukeqen
edhe Minister i Punve të Brenshme, kaloj menjeher në masa praktike.1
Austro-Hungaria dhe Rusia, si Fuqi më të interesuara në Ballkan, të mbështetura
edhe nga fuqit e tjera iu paraqit Potres së Lartë, në tetorë 1903. Programi, i qujtur i
Myrcshtegut, Austri sipas emrit të vendit ku u arrit marrëveshja midis perandorit
austriak dhe e atij rus, kishte si qelim të ruante statuskohen në Ballkan. Ndërsa, Porta e
Lartë përpiqej t’i shmangej kryrjes së reformave, shtetet ballaknike, e sidomos Serbia e
Greqia, intensifikuan veprimtarinë e tyre ndërhyrëse në viset shqiptare e në të
ashtëquajtëren Maqedoni. Serbia dhe shtetet tjera Ballkanike nisen të bënin publike
statistikat të tilla mbi përbërjen e tnike të popullsisë së vilajeteve në Turqinë evropjane,”.2
Flasim specifikon problemin serbë ndaj trojeve shqiptare: - midis Serbisë e Malit të Zi në
pjesen veriore të Shqipërisë.
Kur u pushtua Kosova gjat viteve 1912-1913, në Serbi ishte ende në fuqi kushtetuta
e vitit 1913. Neni 4 i saj kushtetute thotë qartazi se asë një ndryshim nuk mundë të jet i
vlefshum, në qofse nuk kamarr pelqimin e kuvendit të Madhë kombëtar e jo “Kuvendit të
zakonshum”, ose parlamenti, në Kuvend i Madhë su mblodhë kurrë për zgjerimin e
kufive të Serbisë që të fuste edhe Kosovën. Kurse një veprim i till duhet të nihet në
përmjet një traktati të lidhur ndërmjet dy palëve ndër luftuse, edhe pse dikush mundët të
thot se treitori i Kosovës është pushtuar dhe njohur nderkomtarisht, mirpo evërteta e
çuditshme është se Kosova nuk është inkorporuar legalisht në Serbi, asë në bazë të
sëdrejtes ndërkombëtare. Një traktat i këtillë, Traktati i Londrës i vitit 1913, u lidhë
ndërmjet aletëve ballkanik dhe Turqisë nga fundi i luftës, mirpo ky traktat kurr nuk u
ratifikua nga Serbia, prandaj nuk ka vler ligjore. Edhe një traktat tjetër, traktati i
Bukureshti 10 gushtit 1913 u ratifikua nga shtete ndër luftuse mirpo nga shteti osman nuk
u nënshkrua kryesisht ndryshimet ishin bër në Maqedoni dhe përfituse ishin shtet
ballkanike.3
1
Grup Autorësh, “Historia e popullit Shqipëtar II”.Akademia e shkencave. (Tiranë, Dituria 2000); fq.102-3
2
Abaz Mullai, Historia e Ballkanit shek XIX -1918, shtëpia botuse e librit univesitar Tiranë, 2008, fq. 223-
224.
3
Noel Malcom, “Kosova një histori e shkurtër”, Koha qeshor 2011, Prishtinë, fq. 342-343.
2

3. II. Pushtimi serb i Kosovës në vitin 1912
Qellimi i planeve serbe padyshim nxiten prej vedisimit të shqiptarve në mesin e
shekullit XIX, kyengritjet shqiptare të viteve 30-40, që padyshim kishin dozë kombëtare
shqiptare dhe me një qellim dhe cake të ndritur, që padyshim ishte një kroshe përë
Serbinë.
Pas përfundimit të marrëveshjes turko-shqiptare të Podgoricës, në Kosovë ishte
krijuar një gjendje edhe më e ndërlikuar. Kabineti i haki pashes që ishte përpjekur kot’i
izolonte malësorët katolikë nga pjesa e tjeter e shqiptarëve hodhi posh koncesjonet që
ishin dhën malsorve për tu shrirë edhe në Kosovë. Këto masa që mori qeveria turke nxiti
revolten e shqiptarve komitetet e fsheta që vepronin në qytete etj. Qeveria serbe, ndiqte
me vemendje zhvillimin e ngjarjeve brendja dhe jashtë Turqisë, konsideronte se konflikti
i armatosur midis shqiptarve dhe turqëve, Një rëndësi të veçantë pala serbe i kushtonte
rinvendosjen e lidhjeve të ngushta me Isë Boletinin. Mëqë edhe pas kthimit nga mali i Zi
dhe shpalljes së amnistisë, ai vazhdonte të ishte në konflikt me pushtetin turk,
Millovanoviq e udhëzonte konsullin e tij në Prishtinë që ta shfrytëzonte këtë moment si
rastë të përshtatëshum për të përgaditur terenin e kalimit të Boletinit në Serbi. Hysen
Budakovën dhe emigrantët të tjerë shqiptarë do të perdorejej më vonë si vegel e politikes
e qeverisë serbe. Konsulli Rakiq së pari i dha at’i një sasi të hollash dhe municone, kurse
pastaj dergoj tek ai disa her emisarët për t’imbushur mendjen që të kalonte në Serbi.
Mirpo Boletini vazhdoj të kalonte në kullen e tij dhe të mos ngutej. Në fillim u përgjigjë
se ndoshta nuk dote pritet mir nga shteti fqinjë, ndoshta përshkak të Kolohinit, kurse më
von shpjegoj se kishte qellim që të niste një kryengritje të re, dhe në rastë dështimi të
strehohej në Serbi. Pasi u informua konsulli Rakiq i propozoj Boletinit që të mos gutet
dhe si shpërblim idha jë subvencon të madhë mujor me kushtë që të vazhdonte lidhjen me
konsullatën serbe. Ky udhëheqës i shquar i lëvizjes kombëtare do t’i vathdojë lidhjet
konkrete me vendin fqi, do të marr gjithë ashtu armë, municone dhe të holla, por
megjithëkëtë, nuk do të luaj lodrën e qeverisë së serbisë.4
Diplomacia virusale serbe kishte arritur edhe në Stamboll. Kry konsulli i Selanikut
Ballugxhiq kaloj në muain gushtë në Stamboll për të zëvëndësuar kolegun e ti
Nenadoviq. K’y transferim aq i shpejt kishte qellim të caktuar: si ekspert për qështjen
shqiptare Ballugxhiq u ngarkua me misjon të posaqum për të hetuar gjdo levizje që kishte
të bëj me qështjen shqiptare, duke e ditur qe takimet fillestare organizoheshin në
Stamboll pasi që aty ishin edhe krerët e Kryengrijes në vilajetin e Kosovës. Kryengritja
shqiptare kryesish e vilajetitit promoter të Kosovës Serbia e shihte si mundesi e letë e
mëvonshe në konflik me shqiptarët! Pasi që shqiptarët ishin lodhur në luftë.
4
Zekria Cana, “Politika e qeverisë serbe ndaj lëvizjes kombëtareshqipëtare 1908-1912”, studime historike,
akademia e shkencave të Shqipërisë, intitituti i historisë, viti XXXIII (XVI) nr 3, Tiranë 1979, fq. 99-101
3

4. Lufta e Parë Ballkanike ecila nisi me 8 tetor 1912, kur Mali i Zi i vockël i shpalli
luftë Perandorisë së fuqishme Osmane. Ajo zgjati gjashtë javë. Pasi forcat malazeze
depërtuan matan mbrojtëjes inegzistente turke në Shqipërinë veriore. Lajmet për
përparimin të shpejtë të malazezëve në rrugën drejt Shkodrës u pasua me informata në
për gazeta dhe me dalldi të pa përmbajtura si: vizatimet e hartave me serbin mesjetare
“Serbia e vjeteër”. Gazetat ju bënin ftesa poetëve të shkruanin vargje patriotike, si k’y
shpërthim më poshtë:
Lamtumirë, o baba! Lamtumirë e shtrnjta nënë!
Nuk më mban vendi të rri me ju.
Kur mbreti të më thërrasë në betejën e hakmarrjes
Mos më pritni e mos më shtroni për të ngrënë!
Zoti ju shpëtoftë! Zoti ju bekoftë!
Mos vajtoni për rininë time!
Uurra, urra o shokë! Në rresht o shokë
Flamuri i gjakut le të valojë!
Përpara përpara!.5
Siq shkruan Lev Trocki njoftonte se në Beogradë : “mbretëronte një atmosferë e veqant
alarmi, si në një kamp ushtarak. Të gjithë e gjithëqka u nënshtrohën kërkesave të
mobilizimit … Rugët janë polot e përplot me burra të mobilizuar. Romantizmi naconalist
ishte përligjëje për luftën. Sipas Izet feut Pashës në taborin osman asakush nuk priste luft.
Madje kundër katër shtetev nuk u mendua kjo dhe as që u prit, këto fjal që qarkullonin
aso kohe u qujtën bluf!6
Vetem krengritja shqiptare e vitit 1912 kishte bindur shtetet ballkanike
se kishte ardhur koha për një luftë kundër osman, kurse osmanlinjët ishin-
dopsuar aq shumë, sa që lufta u fitua me shpejtësi, sikur që na shpjegon udhtari anglez
Obri Herbert “mënëfund si Samsoni në Tempullin e Gazës, ata ishimbën pirgjet e
Perandoris Osmane mi kokëm e tyre. Jan shqiptarët ata të ciliët ishpartalluan turqit, e
joserbët as bullgarët dhe as grekët. Avancimi i armatës së tret serbe në Kosovë kishte
filluar para shpalljes së luftës nga Serbia, më 16 tetorë. Armata e tret përbëhej nga 76 000
ushtare. Shqiptarët e Kosovës qëndruan me vendosmeri në luftimet në Merdarë (14-18
tetor), forcat ushtarakeosmane braktisën frontin. Edhe mbrojtja e kufirit nga Rashka në
Podujev i mbeti shqiptarve të udhëhequr nga Isa Boletini. Kurse për mbrojtjen e
Prishtinës ukujdes Hasan Prishtin, ndërsa në Gjakovë, Plav e Guci Bajram Curri.7
5
Misha Glenny, “Historia e Ballkanit 1804-1999”, Instituti i djalogut dhe komunikimit,( Tiranë, Toena
2010), f. 231
6
Tajar Zavaljani., “Histori e Shqipnies” (Tiranë, 1998 fq, 63.
7
M. Gleni, “ Histori e Ballkanit 1804-1999”veper e cituar, fq. 232
4

5. Pasi morën Merdarin forcat serbe të Armatës së pare dëpërtuan në Podujevë dhe
sebashku me armatën e tretë me 20 tetor filluan sulmin mbi Prishtinën dhe atë dit u
pushtua, me 23 tetor u pushtua Vuçitërna dhe pas asaj Mitrovica. Me organizimin e
forcave vullnetarë në Gjilanit, të Moravës e të Karadakut umor Idriz Seferi.8
Natën e 23-
24 tetor armata e tretë serbe filoj një marrshim drejt Shkupit e Kumanovës. Me 24 tetor
pushtuan Lipjanin dhe po në këtë dit ju afrua Ferizajit, ku në mbrojte të ti ishin 10 000
vullnetar shqiptarë, ku në mes ditë të 25 tetorit filloj sulmin mbi të dhe në mbrëmje e
pushtuan-Ferizajin.
Por luftime më të mdha u zhvilluan në Gryken e Carralevës. Pas d’y dit
luftimësh me 2 000-3 000 vullnetarë shqiptarë, forcat serbe pasi lanë shum u-
shtar të vrar e të plagosur me 26 tetor pushtuan këtë grykë. Me 30 etor u pushtua
Prizreni.9
Beteteja më emadhe e trevës së Kosovës ishte ajo e Kumanovës me
(22-24 tetor), ku sërbët hodhen Armatën e parë të përbër nga 126 000 veta -
armata turke e Vardarit kishte vendosur 50 000 luftëtar ku kishte edhe luftë-
tar shqiptar, ku ushtria turke me 24 tetor uthye përfundimisht në Kumanovë
pas pushtimit të Kumanovës sebët moren pa luftë edhe Shkupin me 26 tetor.
Me pushtimin e Skupit përfundon edhe faza e par e luftës ballkanike. Përjudha e dytë
starton me pushtimin e viseve shqiptare të Vilajetit të Kosovës, V. Manastirit të Shkodrës
e të Janinës
Reagimi serbë pas disfates osmane, ishte euforik, shtypi serb ishte plot epërplot
epërplot me referenca për historinë mesjetare, si dhe për betejen e Kosovës; Qeveria
serbe mbështetej më shum në hitori mesjetare dhe poezi se sa në nenin 23 të Traktatit të
Berlin. Korrespondenti nga Vjena i gazetes ukrainase “kivskaia Mysl”, Lev
Brovshtasjn (i njohur më mir në histori si Leon Trocki), ishte tmerruar nga dëshmitë
e shumta të barbarizmave të forcave serbe dhe atyre Bullgare.10
2.1.Vendimet e Konferencës s Londrës
Fitoret e shpejta të aleatëve ballkanikë kundër Turqisë dhe pushtimi prej tyre i
pjesës më të madhe të zotrimeve osmane në Ballkan (përfshi pjesen më të madhe të
Shqipërisë dhe krejt Maqedoninë) nxorrën në shesh shum probleme të mprehta, që do të
xjerrë konfronjtime ndërmjet shtetëve ballkanike dhe Fuqive Tëmdha, (Rusisë dhe
Austro-Hungaris). Paralelisht po në Londër, do të zhvillohej punimket e Konferencës së
Paqës dhe Turqisë. Kjo e fundit zhvilloj punimet me 16 dhjetor 1912, ndersa Konferenca
e përfaqësusve të gjashtë fuqive të mdha enjohur ndryshe si Konferenca e Ambasadorëve,
i filloj punimet me 17 dhjetor. Londra ubë qendër e luftës diplomatike.11
8
N. Mallkom., “Kosova një histori e shkurtë”, veper e cituar, f. 262
9
Abdyli Ramiz, “shtypi bullgarmbi kryengritjn e përgjithshme shqiptare të viti 1912”, Gjurmime
albanologjike, instituti i historisë së Kosovës, seria nr. 25, Prishtinë, 1995, fq. 123-224.
10
Fahredin Shabani & Enis Halimi, “aktet politike të rilindjes kombëtare dhe shpallja e pavarsisë, 1908-
1912”, institute albanologjik, gjurmime albanologjike,ser-shk-Historike 41-42, Prishtinë, 2012. fq. 127.
11
Robert Mantrant, “Historia e Perandorisë Osman”, (Tiranë, Dituria 2004), f. 562
5

6. Moment tjetër i rëndësishum që në diten epar 17 dhjetor 1912 ishte njohja e shtetit
shqiptar si principat autonome nën Sulltanin, dhe ishin caktuar kufit formal në Jugë me
Greqin e në Veri me Malin e Zi, edhe pse qeveria e Vlorës paraqiti kërkesat Maksimale
për përfshirje të katër vilajetet shqiptare.
Bisedimët filluan me 23 prill 1913 edhe pse luftimet vazhdonin në disa pjes,
problemi kryesor ishte caktimi i vijave të përgjithshme të shtetit shqiptar të njohur me 17
dhjetor 1912. më këtë qështje u mor Konferenca e Ambasadorve, ku përcaktoj kufirin
veriorë e veri lindor (22 mars 1913) dhe kufiri jugor me Greqinë me 11 gusht 1913, një
dit para mbylljes së punimeve të saj. Edhe pse ucaktuan kufit e përgjithshum, ushkelen të
dereta e shqiptarëve në mëmyr flagrante, ku nga një teritor me 55 000 km² të banuar me
shumcë dërmuse shqiptare, në kufirin e ri u përfshinë vetëm 28 000 km².
Qeveria serbe nga ana tjetër, përfshinte e kerkesave të sajë dhe krahinat shqiptare
të Kosovës si dhe tokat e banuara nga shqiptarë në Maqedoni. Projektet ruse ishim mjaftë
të ngushta kurse ato të fqinjëve të Shqipërisë ishin të cunguara një shtet i vogël pa
rendësi, kurse, propozimi Austro-Hungarez ishte një propozim mjaft viable me shtrirje
edhe në Kosovë qyteti i Gjakovës deri te Prizreni ishi nënë planin shqiptar. Austro –
Hungaria dhe Rusia u detyruan t’i bëjnë lesheshime njëra-tjetres. Pas një lufte të ashpër
diplomatike, me 22 marsë 1913, Konferenca i caktoj kufitë veriorë dhe verilindorë të
Shqipërisë, kurse me 11 gusht e dhe kufit jugorë dhe juglindorë. Nën sundimin serbo-
malazez ranë e gjithë Kosova, viset e Shkupit, Tetovës, Dibrës, Gostivarit, Krçovës,
Strugës etj. Kosova dhe viset e tjera shqiptare të pushtuara në tetor-nëndor 1912 nga
ushtritë serbe e malazeze dhe të aneksuara prej tyre. Vendimet e konferencës së Londrës
me 1913, përfshin një teritor të gjërë prej të pakten 24.000 km², ku banonte një popullsi
rrethë 1 miljon banorë, 80% përqindë ishin shqiptarë.12
Edhe pse në ditet e para
Konferenca njohi Shqipërinë si principat autonome nën suzrenitetin e Sulltanit , por pasë
rënjës së Janines dhe Shkodrës, Italia dhe Austro-Hungaria epan të panëvojshme
qendrimin e ushtris turke në Shqipëri. me 8 maj ja paraqiten projektin Konferencës.
Projekti qendronte mbrenda caqeve të 17 dhjetorit ku parashikonte ente suzrenitetin e
Sulltanit mbi Shqipërinë, por kur dhanë shpjegimet e rastit ambasadorët e A-H e të Italisë
u shprehen për Pavarsinë e plot të Shqipërisë, arsyet e ndryshimit të qëndrimit uceken më
lartë. Fuqit e tjera me perjashtim të Rusisë e pranuan këtë propzim, ngulte këbë për
suzrenitetin e Sulltanit mbi Shqipërinë por e shtrënguar nga Anglia e Franca hoqi dorë
nga ky qendrim.
Në mbledhjen e 20 majit Konferenca arriti në parim marrëveshjen mbi pavarsin e
Shqipërisë, marrëveshja e arritur me Turqinë parashihte teksti i pergaditur nga Fuqit e
Mëdha, heqjen dor nga Shqipëria.- Neni 2. Fuqive të Mëdha u nihte edrejta e “për të
zgjidhur çështjen e kufirit të Shqipërisë, si dhe gjdo qështje tjeter me Shqipërinë, neni- 3
tre.
12
Lush Culaj, “shqiptarët në gjysmën e pare të shek XX”, -të, Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2005, fq-
20.
6

7. Konferenca me kerkesën e Ausro-Hungarisë parashihte edhe një komsijon
ndërkombëtar të Kontrollit në Shqipëri (K N K). Do të merej me organizimin e të gjitha
degëve të administratës në shtetin e ri, do të vazhdonte veprimtarin e t’i të mbikqyrjes për
5 vjet.
Vendimi përfundimtar i Konferencës së Ambasadorve (Londër, 29 korrik 1913)
Neni 1
Shqipëria formohet si një principatë autonome, sovrane dhe e trashigushme sipas
rendit të paralindjes, nën garancinë e të gjasht Fuqive. Princi do të caktohet nga të gjashtë
Fuqitë.
Neni 2- Çdo lidhje suzreniteti midis Turqisë dhe Shqipërisë përjashtohet.
Neni 3- Shqipëria është neutrale: neotraliteti i saj garantohet nga të gjashtë Fuqitë
Neni 4- Kontrolli i administratës civile dhe i financave të Shqipërisë i besohet një
komisjoni ndër kombëtar të përbërë nga delegatët e të gjashtë Fuqive dhe nga një
delegate i Shqipërisë.
Neni 5 – Kompetencat e këti komisjoni do të zgjatin 10 vjet dhe mundë të permenden
Neni 6- Ky komisjon do të ngarkohet me hartimin e një projekti të hollësishu për
organizimin e të gjitha degëve të administratës së Shqipërisë.
Neni 7 -Princi do të caktohej jo mëvon se brenda gjashtë muajsh. Funksonimi i
autoriteteve vendase ekzistuse si dhe i xhandarmërisë, do të jetë nën kontrollin e
Komisjonit Ndërkombëtar.
Neni 8- Qetësia dhe rendi public do të sigurohen nga organizmi ndërkombëtar i
xhandarmarisë. K’y organizim do tu besohet ofierëve të hua,
Neni 9 – Këta oficerë do të zgjidhen në radhët e ushtrisë së Suedisië.
Neni 10- Misioni i oficerëve istruktorë të huaj nuk duhet të cënojë as uniformitetin e
shërbimit as marrjen në punë të oficerëve, të nënoficerve dhe të xhandarëve venda.
Neni 11- Rrogat e këtyre oficerëve mundë të sigurohen nga burimet e vendit me garancin
e Fuqive.13
13
Aleks Luarasi, “për lidhshmerin e shtetit dhe të drejtës në Shqipëri”, pjesa II, Tiranë 1999, fq. 29-30.
7

8. Literatura e selektuar
-Autorësh Grup, “Historia e popullit Shqipëtar II”.Akademia e shkencave. (Tiranë,
Dituria 2000).
- Cana Zekria, “Politika e qeverisë serbe ndaj lëvizjes kombëtareshqipëtare 1908-1912”,
studime historike, akademia e shkencave të Shqipërisë, intitituti i historisë, viti XXXIII
(XVI) nr 3, Tiranë 1979.
- Culaj Lush , “shqiptarët në gjysmën e pare të shek XX”, -të, Instituti Albanologjik i
Prishtinës, 2005.
- Glenny Misha, “Historia e Ballkanit 1804-1999”, Instituti i djalogut dhe komunikimit,
( Tiranë, Toena 2010).
- Luarasi Aleks, “për lidhshmerin e shtetit dhe të drejtës në Shqipëri”, pjesa II, Tiranë
1999.
- Malcom Noel, “Kosova një histori e shkurtër”, Koha qeshor 2011, Prishtinë.
- Mantrant Robert, “Historia e Perandorisë Osman”, (Dituria Tiranë, 2004.
- Mullai Abaz , “Historia e Ballkanit shek XIX -1918”, shtëpia botuse e librit univesitar
Tiranë, 2008.
- Ramiz Abdyli, “shtypi bullgarmbi kryengritjn e përgjithshme shqiptare të viti 1912”,
Gjurmime albanologjike, instituti i historisë së Kosovës, seria nr. 25, Prishtinë, 1995.
- Shabani Fahredin & Halimi Enis, “aktet politike të rilindjes kombëtare dhe shpallja
e pavarsisë, 1908-1912”, institute albanologjik, gjurmime albanologjike,ser-shk-
Historike 41-42, Prishtinë, 2012.
8

9. 9

10. 9